Классный час на тему "Тожу черим"
план-конспект урока (5 класс) на тему

Класс шагы "Тожу черим-тоолзуг оран.

Сорулгазы: Уругларның ѳскен-тѳрээн чери-Тожу дугайында билиглерин быжыглавышааан, чаа солун чуулдерни билиндирер,уругларга шинчилел ажылдарын кылдыртыр,торээн черинге ынакшылды,чоргааралды кижизидер.

   Дерилгези: Тыванын картазы, чуруктар.

Белеткел ажылдары: Шинчилел ажылдары  кылдыртыр.

                               кичээлдин чорудуу:

_Экии, уруглар.Олуруп алыңар.Бѳгун бис " Тожу черим-Тоолзуг оран" деп класс шагы эрттирер бис.Аңаа бистер Тожунун суурларын,хемнерин, холдеринин,аң-меңиниң дугайында чугаалажыр бис.

-Тыва Республикада каш кожуун барыл?

-он чеди.

-Тыва Республиканын найысылалының адын адаптыңарам.

-Тыва Республиканың тѳвү-Кызыл.

-Бистер чуу деп кожуунда чурттап турар бис?

-Бистер Тожу кожуунда чурттап турар бис.(Тыванын картазындан Тожу кожууннуң девискээрин, кызыгаарыын коргузер)

  Улус чонда "Тожуну корбээн кижи Тываны кѳрбээн, Азасты корбээн кижи Тожуну кѳрбээн" деп чечен-мерген чугаа барын шупту билир.Шынап-ла,Тожуну кижи бүрүзү сонуургаар, Тожуже келиксээр.Шак ындыг онза,тоолзуг оранда чурттап чоруур-дыр бис.Ам Тожу кожуун чузу-биле онзагайыл?.Ону тодарадырда, бо азып каан Тожунун куруг картазын долдурар бис. Силер онаалгага Тожунун холдерин ,хемнерин, тайгаларын,аң-меңин тодарадып эккээр болган силер..Ынчангаш силерниң дыңнадыгларыңарны кичээнгейлиг дыңнай кааптаалыңар.

(Уруглар белеткеп алган чуруктарын картага аспышаан, дыңнадыгларны кылыр.Чижээ: Тайга чураан чурукту аскаш," Тожунуң тайгалары" деп дыңнадыгны кылыр.Уруглар"Тожунун хемнери",Тожунун аң-меңнери" деп дыңадыгларны кылыр.

Эң-не сонуургаан чүүлүңер чуу болду,уруглар?

Хѳлдер дугайында солун болду.Тожуда каш холдер бар болду?

-30 ажыг улуг,100 ажыг бичии хѳлер бар.Оларның аразында  Азас хѳл онзагай черни ээлеп турар.Азастың каас-чаражын чогаалчылар шүлүктеринде хѳйу-биле бижип турар.Ынчангаш ам Ю.Кюнзегештиң ыры апарган шулуун ырлажыптаалыңарам.("Азас хѳлумнү" ырлажыр).

    Уруглар, Тожунуң картазын долдуруп алдывыс.Тѳрээн черинернин оран-бойдузун дыка эки билир-дир силер.Эр-хейлер.

   Ындыг онза, чараш оранда кандыг билдингир кижилер чурттап чорааныл, чурттап чоруурул? Адап кѳруңерем.

Ю.Кюнзегешти, Л,Чадамбаны,С.Бадырааны   адап турарыңар эки-дир .

Ынчап кээрге, Тожу дээрге бир-ле дугаарында,ивижилернин болгаш анчыларнын чурту. Ивижилер байырлалын база эрттирип турар.Ам силерге Тожу улузунун календарын сонуургадыптайн.Ѳске черлерге бодаарга,Тожуда аңныыр ажыл-агыйы сайзыраан болгаш  айларны тускай кылдыр адаар ышкажыл.

 1ай(январь)-Соок ай.

2 ай(февраль)-ак ай.

3 ай(март)-ѳл харлыг ай.

4 ай(апрель)-ыдалаар ай.

5 ай(май)-бестээр ай.

6 ай(июнь)-бак тозаар ай.

7 ай(июль)- эки тозаар ай.

8 ай(август)-айлаар ай

9ай(сентябрь)-донгур ай(Иви малдын ѳорлежир үези,эдерниң мыйызын кезер),хүлбүс айы,ѳѳрлежир үези.

10ай(октябрь)-алдылаар ай.

11 ай(ноябрь)-ѳргулээр ай.(ѳргүй хунзедир чаар).Тооргунуң ѳѳрлежир уези.

12 ай(декабрь)-соок ай.

Ивижилер тос чадырларга чурттап чораан.Календарьда 6 ай болгаш 7 айны тос карттаарынын аайы-биле адааны база ол бооп чадавас.Тосту 6 айда карттаарга, карттаттынмас. ынчангаш бак тостаар деп турар ужуру ол. А 7 айда эки бооп турар.

  Тожу чону уран-чечен аас чогаалдыг.Чер-чер аайы-биле кожаңнарлыг.

                            Чекпелиг(Тоора-Хемнин эге ады)

Доора-ла ,кыа-ла сагынмас мен

Доора-ла Хемим-некадыргылыг.

Тогдук кушкаш-лаужуп келгеш,

Тодуп-ла чанар-ла, Доора-ла-Хемим.

Чайзы-ла, кыйзы-ласагынмас мен,

Чалын-на_Шолум-начавашкылыг(айлыг).

Сайлык-ла кушкаш-лаужуп-ла келгеш,

Сактып-ла чапар-ла,Чалын-на-Шолум.

Аныяктар кожаңнары

Кара аңныг,силгиир аңныг

Кадыр-ѳѳске чурттаксаар мен.

Кадарчынын,ивижиниң

Казанаанга кириксээр мен.

Чараш аңныг,силгиир аңныг

Чаважынга чурттаксаар мен.

Чараш кара аңчы оолдуң

Чадырынга чурттаксаар мен.

Эң-не бир онзагай чуве-куда езулалы.Уругну садып алыр.Келин кыстын ѳртээ дээш,оолдуң ада-иези кудаларынга:

-Уругнун ооргазы(дурт-сыны) дээш-боо бээр

Уругнуң бажы дээш-паш, ийелээ тодуг чорзун дээш-озук,эмииниң суду дээш-сүттуг мал, кежи дээш-алгы бээр. Кайы-даа таланын ада-иези оглу, кызын кижизиг, кежээ кылдыр ажы-толун кижизидип каар турган.

    Туңнел: Тожу дээрге ивижилерин, аңчыларның чурту. Тожу-тоолзуг оран.

_Класс шагындан чаа чуну билип алдыңар?

- Тожу календарын ажыглаар силер бе? Февраль айны чуу дээрил?

      Тожу черивиске чоргарланып,унуш-бойдузун, хем-хѳлдерин камнап-кадагалап чоруулуңар.