« Уруг чаштан ѳскен черим, Саргатчай!»
план-конспект занятия (6 класс)

                   « Уруг  чаштан  ѳскен  черим,  Саргатчай!»

( Ю.Кюнзегештиң  «Саргатчай»  деп  шулуунге  даянып,  критиктиг   (сайгарыкчы)  боданыышкынны  сайзырадырының  технологиязының  элементилерин    ажыглаары). 

Амгы  ѳѳредилгениң  системазында  уругларның  кичээлге,  ѳѳредилгеге  сонуургалын  бедидери-биле  чаа-чаа  технологиялар  чогааттынып  турар.  Оларның  аразындан  критиктиг  боданыышкынны  сайзырадырынын   технологиязының  элементилерин    литература  кичээлдеринде  ажыглаары  таарымчалыг  болуп  турар.    

        Критиктиг  (сайгарыкчы)  боданыышкын  -  бир-ле  объектини  ханызы-биле,  делгеми-биле   шинчилеп,  сайгарып,    хулээп  ап  турар   угаан  ажылының  бир  хевири. КБСТ  эгезин  эң  баштай  Жан  Пиаже,  Лев  Семенович  Выготский,  Карл  Поппер  болгаш  ѳске-даа  эртемденнер  үндезилеп  тургускан. Жан  Пиаже  чаш  уругнуң  угаан  сайзыралынын  чадаларынга  хамаарыштыр,  Лев  Выготский   уругнуң   ниити  сайзыралы  биле  ѳѳредилгезиниң    сырый  харылзаалыының  дугайында  ажылдарында  боттарының  идеязын  идип  үндүрген.  Американ  педагогтар  Чарльз  Темпл,  Джинни  Стил,   Куртис  Мередит  -олар  КБСТ  3  ангы  чадазын  илереткеннер:

- кыйгырары (вызов);

-ужур-утказын  билип  алыры;

- рефлексия (  хѳделири).

Критиктиг   (сайгарыкчы)  боданыышкынны  сайзырадырының  технологиязы  (КБСТ) ѳѳреникчилерни  бот-тускайлаң  идепкейлиг  ажыл-чорудулгазынга  даяныр  болгаш   кичээл  колдуу  башкы  биле   ѳѳреникчилерниң  аразынга  сайгарылга-медээ  хевирлиг  эртер.  

  Эң  ылаңгыя  орус,  тыва  чогаал  кичээлдери    бо  технология  чокка  болдунмас.  Уруглар     чогаалда  кѳдүрттүнген  айтырыгларны  боттарыныы-биле  сайгарып  шинчилээр.  Бергедежи  бээр  чуулдерни,  овур-хевирлерни  башкының  дузазы-биле  сайгарар.   Критиктиг   (сайгарыкчы)  боданыышкынны  сайзырадырының  технологиязының  эки  талазы-  уругларны  бүгү  талалыг  сайгарылганы  чедип  алырынга,  долгандыр  турар  ниитилелди,   бойдусту,  овур-хевирлерни шупту  талазындан  анализтээринге,  логиктиг  угаап-боданыышкынны  улам хѳгжудеринге  улуг  рольду  ойнап  турар.

КБСТ  ийи  ангы  хевирлиг:

- бижик  болгаш  номчулга  дамчыштыр   КБС;

-сѳзуглел-биле  ажылдың   культуразын  дамчыштыр  КБС.

Дыка   хѳй  школачылар  сѳзуглел,  ном-биле  ажылдап  билбес,  башкыларның  20%  КБСТ  ажыглап   шыдавайн   турар  дээрзин  эртемденнер  илереткен.  Чүге  дээрге  ѳѳреникчилер  кѳнгус  номчуттунмас; номчаан  чүүлүнүң  утказын  сайгарып  шыдавайн  турар.Бо  таварылгада  чүгле  школага  эвес,  ѳг-бүлеге  номчулгага  сонуургалды  оттурары  чугула  деп  санаар  мен.

Бодум  хуумда  кичээлдерде    КБСТ-ның  дараазында  элементилерин  доктаамал  ажыглап  турар  мен:  даап  бодаашкын,  сайгарылгалыг  номчулга, ассоциациялар,  чуга  болгаш  кылын  айтырыглар  д.о.ѳ   Оон  ангыда,  уругларның  боттарынга  айтырыглар  тургустурары  база  эң  чугула  аргаларның  бирээзи.

Ынчангаш критиктиг (сайгарыкчы)  боданыышкынны  сайзырадырының  технологиязынга  даянып,  11-ги  класстың  тыва  чогаал  кичээлинге чоокта  чаа ѳѳренип  эрткенивис  Ю.Кюнзегештиң  «Саргатчай»  деп  шулуунге  сайгарылга  кичээлдиң  кол  чүүлдерин    бо  ажылымда  чырыттым.

Ю.Кюнзегештиң  хамааты  лирикага  бижиттинген  хѳй  санныг  шулуктериниң  аразындан  «Саргатчай»  деп  шулук  поэтиктиг  чурумалы-биле,  доктааттынгыры-биле  номчукчу  бурузунге  таныш.  Ынчалза-даа  ук  шүлүкке  хамаарыштыр  сайгарылгалар  кѳнгүс  эвээш. Ынчангаш  кичээлге  ѳѳреникчилер-биле  демнежип  тургаш, шулуктуң  тургузуунга,  уран-чеченинге  хамаарыштыр   литературлуг  сайгарылганы    кылдывыс.  

 Чогаалда  бойдус  лириказын  ынакшыл  лириказы-биле  согажалап  кѳргускени  онзагай: Саргатчайнын  бойдус  чурумалын,  лириктиг  маадырнын  хайныккан  сеткил-хѳѳнун  «элгеп, шишкип»  шилээн  чараш  сѳстерниң   дузазы-биле  номчукчуга  чедирген.

         Тыва  шүлүктүң  чанчылчаан  8  слогтуг  хемчээлинден  үнүп,  11  слогтуг  хемчээлди  ажыглааны  баштайгы  одуругдан-на  эскерттинер:

        Дүг-дек-тиг-ниң  ын-дын-нан-ган  хѳң-нүн-де  (11  слог)

        Дү-вү-рен-чиг    ы-нак-шыл-дың  ы-ры  дег,(11  слог)

        Дү-не,  хүн-дүс  сок-саш  кын-мас  саа-рыг-ның  (11  слог)

        Дүл-гээ-зин-ниг  ү-нүн   дың-нап  ѳс-кен  мен. ( 11слог)

     Шүлүк  ниитизи-биле  5  строфадан  тургустунган,  бирги  строфа  долу  аллитерация,  4-күзү  аралашкак  аллитерациядан  тургустунган  болза,  арткан  строфаларда  эге  аяннажылганың  кожаланчак  хевири  ажыглаттынып  турар.

          Иштики    аяннажылганы   кончуг  чедимчелиг  ажыглаан:

         Дүгдектигниң  ындыннанган  хѳңнүнде  

        Дүвүренчиг    ынакшылдың    ыры  дег …

3-кү  строфада:

        …Мурнуу  чүкче  чанган  куштар  кѳргенде,

          Мунгаранчыг  чалыы   чүрек  саргып  кээр…

4-кү  строфада:

        Хѳртүк-биле  сомнап  кааным  -  сарадак,

        Хѳлчүңүмнүң  ошкап  кааны -  чалбырааш.

«Саргатчай»  шүлүк  чогаалының  тургузуун  шынгыы  сагып  турар  чогаал  дээрзинге  база  бир  бадыткал -  тѳнчү  аяннажылганы  (рифманы)  сагып  турарында:

        Сайлыг  элдиң  чараш  дажы-  сайзанак,

        …………………………………………………………………

        Чайга  таалап,  салдап  ойнаан  хамнаарак  ( 3-кү  строфа)

        ………………………………………………………………..  .

4-кү  строфада:

        ………………………………………………………….

        Кѳктүг   чайның  изиинге-даа  эривээн.

        ……………………………………………………………

        Кѳс  дег,  от  дег,  чаъска,  хатка  ѳшпестээн.

Шүлүкте  лириктиг  маадырның  чашкы  үезин  пейзаж-биле  чергелештир  кѳргүзүп  турар.  Чижээ:

        Дүне,  хүндүс  соксаш  кынмас  саарыгның

        Дүлгээзинниг  үнүн   дыңнап  ѳскен  мен –

бо  одуруглардан  бис   маадырны  хемниг  черниң  кижизи-дир  деп  эскерип  каар  бис. Кол  маадырның  ойнап,  сүзүп  ѳскен  саарыын  уран-чечен  аргалар-биле  (деңнелгелер,  диригжидилгелер-биле)   дамчыдып  чураан.  Саарыг  база  кижи  ышкаш  сеткил-хѳѳннүг:  ол  херек  болза,  мунгарап-уярай-даа  бээр,херек  болза  ырлап- хѳглеп-даа  болур  деп  диригжидип  кѳргүскен.

        «Ындыннанган  хѳңнүнде…»  мында  ындыннанган    деп  метафораны таарымчалыг ажыглаан:  аныяк  кыс  ынак  эжин  доктаамал  бодап,  сактып,  ындынналып  ырлап  чорууру  дег  саарыг  база  дулгээзинниг  ырын  ырлап,  амыдыралдың  чаражынга  улам  хей-аът  кирип,  соксаал  чокка  агып  чыдар.

          Шүлүктү   саарыгның   чурумалы-биле  эгелеп  алганы  уткалыг:  кандыг-даа  кижи   баштай-ла  тѳк  кээп  душкен  чериниң  хеми,  даглары,  хѳлдери-биле  таныжар,  чоорту  ѳске  черлерни  сонуургап, билип  эгелээр  болгай.  Ынчангаш  авторнуң   эге  баштай  ис  базып,  ѳртемчейни  танып-билип  ойнап  ѳскен  чери-  саарыгнын  эриктери  деп   болур:

        Сайлыг  элдиң  чараш  дажы  -  сайзанак,

        Саргатчайның  аяс  кылаң  дээринде

        Чайга  таалап,  салдап  ойнаан  хамнаарак

        Сагыжымдан  уттундурбаан,  эргимим.

        Yстүнде  одуругларда  «эргимим»  деп  лириктиг  адалганы  киирипкенинден   шүлүк  чылыг,  чымчак  хѳѳнче  кире  берген. Лириктиг  маадырның  сактыышкыннарында    чугле  тѳрээн  чери  эвес,  а  кады  сайзанактап  ѳскен  эжи, соонда  барып  ынак хѳлчүңү  кирип      турар.  Ол-ла  строфада  автор  дээрни  далай  кылдыр  хуулдурупкаш,  ында  хамнааракты  салдап  чоруур  кылдыр  кѳргүскен.  А  ол  хамнаарак  анаа-ла  салдаваан,  чылыг  чайгы  үеге  амырап,  мага  хандыр  таалап,  ойнап  турары  чаптанчыг  кылдыр  кѳргүстүнген.

 Шүлүкте  хамнаарактың  овур-хевирин   чогаалчынын  бодунуң  овур-хевири  деп  илередип  болур.  Хамнаарак - хову  черниң  ыраажы  кужу.  Бичии  ыраажы  чашкы  үезинде  баштай  бодунуң  тѳрээн  булуңу  Саргатчайны  магадап,  ону  мактап  ѳзуп  кээр  болза,  чоорту  чалгыннары  четчип,  уязындан  ужуп  үнүп,  тѳрээн  Тывазын  эргий  ужуп,  ооң  делгемнерин  алгап,  ырлап  эгелээр.

Лириктиг  маадырнын  иштики  делегейи  кезээде  хүн  дег  чырык,  аяс  турбаан.  Чылыг  чай  эртип,сооп  эгелээрге,  сеткил-хѳѳн  база  кударап, мунгарай  бээр  дээрзин  дараазында  одуругларда  кѳргүскен:  

…Мурнуу  чүкче  чанган  куштар  кѳргенде,

          Мунгаранчыг  чалыы   чүрек  саргып  кээр…

   Чогаалдың  кол  маадыры  чажындан-на   кадыг-берге   агаарлыг  черге  ѳскен:

        Харлыг  дүвү  доюлдурган  шуурганның

        Каржы,  шугул  үнүн  дыннап  ѳскен  мен  

4-кү  строфада:

        Хѳлчүңүмнүң  ошкап  кааны  -  чалбырааш

Кѳс  дег,  от  дег,  чаъска,  хатка  ѳшпестээн

Мында  ынаа  кыстың  ошкаашкынын  оттуң  чалбыраажы  дег  изиг  дээрзин  деннеп  чураан.

        Сѳѳлгү  строфада  ам-на  ынак  эжиниң  даштыкы  портреди  үнүп  кээр: «хүлер  хүрең  шырайлыг  кыс». Дараазында  одуруглардан  авторнуң  чогаадыкчы  ажылының  үнген  дѳзү -  Саргатчай  дээрзин  быжыы-биле  бадыткаан:

        …Уран  ырым,  салым-чолум  эгези-

        Уруг  чаштан  ѳскен  черим, Саргатчай!

        Ю.Кюнзегеш  тѳрүттүнген  чери  Саргатчайны  шулукке  мѳнге  кылдыр  ырлап  каан.  Шынап-ла  тыва  критик  С.Комбунуң : «Саргатчай-   езулуг  Күнзегешсиг   шүлүк»  деп  адап  кааны  анаа  эвес.