Рабочая программа по родному (башкирскому) языку и литературе. 9 класс
тест (9 класс) на тему

ПОЯСНИТЕЛЬНАЯ ЗАПИСКА                                                    2                           стр.

1 Общая характеристика учебного предмета                                     2                      стр.

2 Ценностные ориентиры содержания предмета                                 2                   стр.

3 Место предмета « Родного башкирского  языка и литературы » в учебном плане ОУ         3       стр.

4 Результаты изучения предмета «Родной башкирский язык и литература»                   7       стр

Аңлатма  яҙыу.

Башҡортостан Президентының 1999 йылдың 15 февралендәге Указы менән башҡорт теле республикабыҙҙа, рус теле менән бер рәттән, дәүләт теле итеп раҫланды. Ошо указға ярашлы һәм Башҡортостан Республикаһының «Мәғариф тураһында» Законы нигеҙендә республика мәктәптәрендә уҡытыу һәм тәрбиә биреү Концепцияһы төҙөлдө. Унда милли мәктәптәрҙә туған телдәрҙе уҡытыуҙың мөһим проблемалары, бурыстары һәм юлдары билдәләнде.

1995 йылда үткәрелгән Беренсе Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы, башҡорт халҡын тергеҙеү, туған телде, тарих менән йолаларҙы, әҙәбиәт менән мәҙәниәтте өйрәнеү кәрәклеген билдәләп, тейешле ҡарарҙар ҡабул итте.

Программа үҙенсәлектәренең характеристикаһы:
Эш программаһы Башҡортостан Республикаһы Мәғариф министрлығы тарафынан раҫланған «Башҡорт теле һәм әҙәбиәте программаһы» (Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең I-XI кластары өсөн) нигеҙендә төҙөлдө. Төҙөүселәре Тикеев Д.С., Толомбаев Х.А., Вилданов Ә.Х., Дәүләтшина М.С.,Хөснөтдинова Ф.Ә, Хажин В.И. – Ижевск: «КнигоГрад», 2008.

Башҡортостан Республикаһы Мәғариф министрлығы тарафынан тәҡдим ителгән программа Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы Нөгөш урта дөйөм белем биреү мәктәбе мугиципаль бюджет дөйөм белем биреү учреждениеһының уҡыу планына ярашлы рәүештә тормошҡа ашырыла.

Т5п д5й5м белем бире7ҙең маҡсатына өлгәшеүҙә  «Баш3орт теле һәм әҙәбиәте» предметыны4  5л5ш5:

        Баш3орт теле – баш3орт хал3ыны4 ту1ан теле 89м Баш3ортостан Республика8ыны4 д97л9т теле булып 8анала.

        Рус телле м9кт9пт9р29 «Баш3орт теле һәм әҙәбиәте» предмет булара3 айырым урын бил9й. “Башҡорт теле”н һәм әҙәбиәтен  уҡытыу “Баш3орт теле” 89м “(29би9т” предметтарын берләштереп өйрәнеүҙе талап итә.

        Баш3орт теле баланы4 фекер 76ешен9  булышлы3 ит9: у3ыусылар2ы4 интеллектуаль 89м ижади 89л9тен 76терерг9 яр2ам ит9; белем 89м к7некм9л9р2е 72аллы 72л9штере7 89л9тен 76тер9, шулай у3 у3ыусылар2ы4 972ем у3ыу эшм9к9рлеген ойоштора. Баш3орт теле баш3орт м929ни9тен  5йр9не7г9 ниге2 булып тора 89м баш3орт 929би9тене4 рухи тел байлы1ын  75тере7г9 булышлы3 ит9; у3ыусылар2ы кешелекте4 м929ни-тарихи т9жриб98ен9 ылы3тыра. Аралаша беле7, шул 8525мт9л9 у4ыштар1а 5лг9ше7, ю1ары профессиональ 89м социаль 972емлек ш9хес тормошоно4 т5рл5 5лк9л9ренд9 5лг9шелг9н у4ыштарын билд9л97се характеристика8ы булып тора.

Баш3орт телен 5йр9не7 у3ыусы ш9хесен социаллаштырыу2ы4 м58им й7н9лешт9рене4 бере8е гражданлы3 89м толерантлы3 тәрбиәләүҙән 1иб9р9т.

К5нд9лек тормошта 89м у3ыу эшм9к9рлегенд9 башҡорт телен аралашыу сара8ы булара3 72л9штере7; 72-ара а4лашыу 89м 72-ара фекер алышыу1а 89л9тлекте 76тере7;  872лек байлы1ын арттырыу. 72 телм9ре4де камиллаштырыу; м58им т5п у3ыу белемен 89м универсаль у3ыу эшмәкәрлеген (эшм9к9рлекте4 ма3саттарын аны3 итеп 9йт9 беле7, уны планлаштырыу, библиографик э2л9не7 7тк9ре7, т5рл5 типта1ы лингвистик 872лект9р29н 89м сы1ана3тар2ан ки4 м91л7м9т саралары 89м Интернеттан тейешле м91л7м9тте алыу 89м эшк9рте7; тексты м91л7м9ти эшк9рте72е 8.б.) 72л9штере7.

        Баш3орт теле дәрестәрендә уҡыусының һүҙ сәнғәте әҫәре менән танышыуы – ул ысын художество ҡиммәттәре менән генә танышыу факты түгел, ә аралашыу тәжрибәһе лә ул. Илебеҙ халыҡтарының һүҙ сәнғәте әҫәрҙәре  менән таныштырыу уҡыусыларҙың аңында художестволы мәҙәниәттең байлығы һәм күп төрлөлөгө, күп милләтле Рәсәйҙең рухи һәм әхләҡ потенциалы тураһында ҡараштарын киңәйтә.

        Башҡорт һәм башҡа яҙыусыларҙың әҫәрҙәре аша уҡыусылар Тыуған ергә, күп милләтле республика халҡына ҡарата һөйөү, уның менән һоҡланыу һәм ғорурланыу тойғоһо, тыуған йортоң, урамың, ауылың һәм республикаңа, уның үткәндәре һәм бөгөнгөһөнә  ҡарата ихтирам тәрбиәләнә.  Ул башҡорт һәм үҙ халҡының үткәне һәм бөгөнгөһөнә, традицияларына, йыр-моңона, әҙәп-әхләҡ ҡағиҙәләренә, этик-эстетик ҡараштарына ихтирам, ата-бабаларынан ҡалған аманатҡа ҡарата тоғролоҡ һәм дуҫлыҡ,  берҙәмлек, изгелек кеүек һыҙаттар үҫтерелә.

 Баш3орт (ту1ан) телене4 базислы у3ыу

(белем бире7) планында1ы урыны

                Баш3ортостан Республика8ында  рус телле м9кт9пт9р 5с5н йыллы3 5лг5 у3ыу планы  баш3орт телен туған  тел булара3, аҙнаға 2 сәғәт  к7л9менд9 у3ытыу2ы к72 у4ында тота: 9-сы класс – 66 с919т.

                                                               Эш прогаммаһы 66 сәғәткә бүленгән (аҙнаға 2 сәғәт).

Төҙөүсеһе: Ғәббәсова Рәсимә Миңлехәйҙәр ҡыҙы
Дәреслек: Башҡорт теле: Урыҫ мәктәптәренең 9 синыфында уҡыған башҡорт балалары өсөн башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәреслеге.– Өфө: Китап, 2007
^ Программа кимәле : базис

Программа буйынса башҡорт теленә өйрәтеүҙең маҡсаты һәм бурыстары:

1. Уҡыусыларҙы башҡорт әҙәби телендә дөрөҫ һөйләшергә, өйҙә, йәмәғәт урындарында, хеҙмәт процесында башҡорт әҙәби телен практик файҙаланырға өйрәтеү.
2. Башҡорт теленең фонетик, лексик, грамматик нормалары буйынса белем һәм күнекмәләр биреү.
3. Дәреслектәге, уҡыу ҡулланмаларындағы текстарҙы, башҡорт телендә сыға торған «Йәншишмә», «Аҡбуҙат», «Аманат», «Шоңҡар», «Йәшлек» гәзит-журналдарын үҙ аллы һәм аңлы уҡыу күнекмәләрен биреү.
4. Аралашыуҙа кәрәк була торған типик һөйләмдәрҙе күсереп, үҙ фекерҙәрен билдәле кимәлдә үҙ аллы яҙыу күнекмәләрен булдырыу.
5. Башҡорт телен өйҙә, йәмәғәт тормошонда, хеҙмәт процесында практик файҙаланырға өйрәтеү.
6. Башҡорт телен практик өйрәнеүгә бәйләп, балаларҙы башҡорт халҡының тарихы, мәҙәниәте, сәнғәте, әҙәбиәте, милли йолалары, башҡорт халҡының күренекле шәхестәре, уларҙың эшмәкәрлеге, ижады һәм башҡалар менән таныштырыу, балаларҙы башҡорт донъяһына алып инеү, башҡорт халҡына, үҙҙәре йәшәгән төйәккә ихтирам һәм һөйөү тәрбиәләү.

^ Уҡытыусының тел буйынса уҡыу- уҡытыу методик комплекты:

1. «Башҡорт теле һәм әҙәбиәте программаһы» (Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең I-XI кластары өсөн). Төҙөүселәре Тикеев Д.С., Толомбаев Х.А., Вилданов Ә.Х., Дәүләтшина М.С.,Хөснөтдинова Ф.Ә, Хажин В.И. – Ижевск: «КнигоГрад», 2008.
2. Башҡорт теле: Урыҫ мәктәптәренең 9 синыфында уҡыған башҡорт балалары өсөн башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәреслеге. Өфө: Китап, 2001.
3. М.Ғ Усманова, З.М Ғәбитова. Башҡорт теленән диктанттар һәм изложениелар йыйынтығы. Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең 5-11 синыф уҡыусылары өсөн ҡулланма. Өфө, “Китап”, 2002.
4. Мөхәммәтсәлим Өмөтбаев: уҡытыусығы ярҙамға. Башҡортостан Республикаһы фәндәр акад. Рәсәй фәндәр акад. ТТӘИ «Эшлекле династия». Өфө, 2009 й.
5. Ринат Камал: уҡытыусығы ярҙамға. Башҡортостан Республикаhы фәндәр акад. Рәсәй фәндәр акад. ТТӘИ «Эшлекле династия». Өфө, 2009 й.
6. Раҡаева А.С., Дәүләтшина М.С. «Башҡорт теленән контроль һорауҙар». Өфө, Педкнига – 2008 й.
7. Псәнчин В.Ш. Телдең күркәмлек саралары. Өфө: Китап, 2003 й.
8. Әхмәтйәнов К. Әҙәбиәт теорияһы. 3-сө баҫма. - Өфө: Китап, 2004й.

Уҡыусылар өсөн тел буйынса уҡыу- уҡытыу методик комплекты :

1. Башҡорт теле: Урыҫ мәктәптәренең 9 синыфында уҡыған башҡорт балалары өсөн башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәреслеге.– Өфө: Китап, 2001
2. Әүбәкирова З.Ф., Әүбәкирова Х.E., Дилмөхәмәтов М.И. Мин башҡортса уҡыйым – Өфө: Китап, 2007.
3. Башҡорт теле таблицаларҙа, схемаларҙа hәм ҡағиҙәләрҙә. Әүбәкирова З.Ф.– Өфө, 2006.

Башҡортостан Мәғариф Министрлығы тарафынан тәҡдим ителгән программа «Нөгөш урта дөйөм белем биреү мәктәбе» муниципаль  дөйөм белем биреү учреждениеhының «Уҡыу планы»на ярашлы рәүештә тормошҡа ашырыла.

^ Был эш программаһында федераль һәм республика закондары талаптары тормошҡа ашырыла:

«Рәсәй Федерацияһы халыҡтары телдәре тураһында» Законы, Рәсәй Федерацияһының «Мәғариф тураһында» Законы, «Башҡортостан Республикаһы халыҡтары телдәре тураһында» Законы, Башҡортостан Республикаһының «Мәғариф тураһында» Законы, Башҡортостан Республикаһында Милли мәғарифты үҫтереү концепцияһы.

^ Программа йөкмәткеһе 3 йүнәлештән тора: телмәр эшмәкәрлеген формалаштырыу һәм камиллаштырыу; телдең системаһын ( фонетика, орфография, орфоэпия, грамматика, пунктуация) өйрәнеү; бәйләнешле текст менән эшләргә өйрәтеүҙе күҙ уңында тота. Шулай уҡ унда милли тәрбиә тураһында ла мәсьәлә күтәрелә.
^ Программаның йөкмәткеһе һәм төҙөлөшө.

Рус һәм башҡа мәктәптәрҙә телде белмәгән балаларға башҡорт телен өйрәтеүҙең байтаҡ үҙенсәлектәре бар. Уларҙың иң мөһимдәре;

1. Башҡорт телен башланығыс кластарҙа алған белем һәм күнекмәләрҙе талаптарға ярашлы практик йүнәлештә тәрәнәйтеү, башҡорт теленең өндәр системаһы, лексик байлығы, морфологик категориялары һәм синтаксик төҙөлөшө тураһында белем биреү.
2. Туған әҙәбиәт материалы еңелдән ауырға барыу принцибына ярашлы урынлаштырыла. Йөкмәткеһендә нигеҙҙә идея-тематик, тарихи-хронологик һәм жанр принцибы һаҡлана. Башҡортостандың мәҙәниәте, әҙәбиәте, сәнғәте өйрәнелә.
3. Башҡорт теле мотлаҡ практик рәүештә өйрәнелә. Лингвистик һәм әҙәби күренештәр, уҡыу материалы нигеҙендә, практик ҡулланыу маҡсатынан сығып өйрәнелә (коммуникатив йүнәлеш).

 Уҡыусыларҙың белем кимәленә талаптар

1. Ҙур булмаған эпик әҫәрҙәрҙе йәки уларҙың өҙөктәрен һөйләп биреү.Художество әҫәрҙәрҙе инсценировкалау.

2. Уҡытыусы ҡуйған проблемалы һорау ярҙамында геройға характеристика биреү.

• Тәҡдим ителгән әҫәрҙәрҙе тәржемә итә белеү, таныш булмаған һүҙҙәрҙе айыра белеү.
• 12-14 шиғырҙы яттан тасуири һөйләй белеү.
• Эпик, лирик, лироэпик һәм драматик әҫәрҙәрҙе айыра белеү.

3. Һорауҙарға тулы яуап һәм геройҙарға баһалама биреү

• Уҡылған әҫәрҙәргә үҙ мөнәсәбәтеңде белдерә белеү.

4. Телмәр ағышында өндәрҙең үҙгәреүен айыра һәм аңлата белеү.

• Диалогтарҙа башҡа кешеләрҙең телмәрендәге орфоэпик хаталарҙы күҙәтә һәм төркөмләй белеү.
• Һүҙлектәр менән файҙалана белеү
• Диктант, иншалар яҙыу

Программа материалының үҙләштереү кимәле уҡыусыларҙың дәрестәрҙә телдән биргән яуаптарына һәм яҙма эштәренә ҡарап баһалана. Бының өсөн башҡорт теленән һәр класта түбәндәге күләмдә контроль эштәр, яҙма эштәр үткәреү ҡарала:

Программа материалының үҙләштереү кимәле уҡыусыларҙың дәрестәрҙә телдән биргән яуаптарына һәм яҙма эштәренә ҡарап баһалана. Бының өсөн башҡорт теленән түбәндәге күләмдә контроль эштәр, яҙма эштәр үткәреү ҡарала:
Диктант – 3
Инша - 2
Яҙма эш төрҙәре (изложение,инша) яҙыу уҡыусыларҙың уҡыу кимәленә, белеменә, мөмкинселегенә ҡарап уҡытыусы ҡарамағына ҡалдырыла һәм улар урынына шул уҡ күләмдә түбәндәге яҙма эштәр үткәрергә мөмкин: карточкалар менән эш, тест, һүрәт буйынса һөйләмдәр төҙөү.

                                                           “Туған башҡорт  теле һәм әҙәбиәте” предметын өйрәнеү һөҙөмтәләре.

Шәхси үҫеш кимәле.  Баланы шәхес итеп үҫтереү кешелек сифаттарын тәрбәләү. Уны үҙ аллы үҫешкә камиллашыу оҫталығына өйрәтеү. Һөҙөмтәлә уҡымышлы, үҙ еренең иленең, халҡының ҡиммәттәренә төшөнгән уны һанлаған һәм һаҡлаған, яҡлаған социум итеп формалаштырыуға башланғыс нигеҙ һалыу. Был йүнәлештә уҡыуҙың һәм белем алыуҙың мөһимлеген үҫеш өсөн кәрәклеген аңлатырға әҙәби әҫәрҙәрҙе тулыһынса һәм эмоциональ ҡабул итеү фекереңде булдырырға һәм әңгәмәсенекен хөрмәт итеү талаптарына  яуап бирә.    

Метапредмет кимәле. Универсаль эш төрҙәренә өйрәтеү: танып белеү, регулятив һәм коммуникатив эшмәкәрлек, йәғни баланы үҙ аллы уҡыуға белем алырға өйрәтеү.

Предмет- ара һөҙөмтәләр түбәндәге талаптарҙан тора:

• әҙәбиәттән, фәнни-популяр мәҡәләләрҙән, белемде арттырырҙай материлдарҙы, кәрәкле мәғлүмәтте таба алыу;
• -әҙәби әҫәрҙәрҙе анализлау(тексты өлөштәргә бүлеү, план төҙөү, тасуирлау сараларын таба белеү) һәм текстың төп фекерен асыҡлау;
• үҙеңдең фекереңде, уйыңды әңгәмәсеңә еткерә алыу;
•  тирә-йүн, тәбиғәт менән гармонияла йәшәү ҡағиҙәләрен, ысулдарын үҙләштереү;
• йәмғиәттәге тәртип һәм әхләҡ ҡағиҙәләрен белеү;
• аңлы анализлау эшмәкәрлеген булдырыу,
• төркөмдәрҙә эшләүҙең әһәмиәтен аңлау һәм уларҙа эшләү тәртибен үҙләштереү.

Предмет кимәле.

Уҡыу предметын өйрәнеүҙә яңы белем үҙләштереү, уны анализлау һәм ҡуланыу өлкәһендә  тейешле тәжрибә туплау.

Предметты өйрәнеүҙең һөҙөмтәләре түбәндәгеләр:

-компетентлы уҡыуҙы формалаштырыу;  

-уҡыу техникаһын  үҙләштереү;

- уҡылған йәки тыңланған әҙәби әҫәрҙәрҙе аңлау алымдарына эйә булыу;

- интерпретацияның төп элементтарын үҙләштереү;

- әҙәби әҫәрҙәрҙе, фәнни-популяр уҡыу текстарын анализлау һәм үҙгәртеү күнекмәләренә эйә булыу,

- үҙеңде ҡыҙыҡһындырған әҙәбиәтте үҙ аллы һайлай алыу;

- һүҙлектәр, белешмәләр менән эш итә белеү;

- үҙеңде ижади эшмәкәрлеккә һәләтле, белемле китап уҡыусы итеп тойоу;

- монологтар төҙөү, текстың йөкмәткеһен план буйынса һөйләү;

- һүрәтләү, хикәйәләү, хөкөмләү элементтарын индереп, бәләкәй текстар төҙөү;

- шиғырҙарҙы яттан һөйләү һәм сығыш яһау күнекмәләренә эйә булыу.

Тематик планлаштырыу