Вводный урок "Монге ыр"
план-конспект урока (6 класс) по теме

Темазы: Эдуард  Донгактын «Монге ыр» (киирилде кичээл), 6-гы класс

Кичээлдин  сорулгазы: 1) Чогаалчынын чогаадыкчы намдары-биле болгаш чогаалдын созуглели-биле таныжып,чечен чугаанын баштайгы кезээнин узундулерин  сайгарары

2)Уругларны  дириг амытаннарга ынак болгаш кичээнгейлиг болурунга  кижизидер

3)Уругларнын  аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыры

Кичээлдин дерилгези:компьютер,проектор,ыт-ойнаарак, чогаалчынын чуруу

Кичээлдин  планы:

1) Организастыг кезээ.

2) Онаалга хыналдазы.

3) Чаа теманын тайылбыры.

А) (Ыт ойнааракты ээртир).

Б) Чогаалчы-биле таныжылга.

В) Словарьлыг ажыл.

Г) Созуглел-биле ажыл.

Д) Созуглелдин сайгарылгазы.

Е) Сула шимчээшкиннер.

4) Быжыглаашкын.

А) Орус болгаш даштыкы чогаалдар-биле деннелге.

Б) Кроссворд-биле ажыл.

В) Синквейн аргазы-биле ажыл.

Г) Кыска чогаадыг «Ыт-кижинин шынчы оннуу».

5) Бажынга онаалга.

6) Кичээлдин туннели. Рефлексия.

7) Демдектер салыры.

Кичээлдин чорудуу:

1. Организастыг кезээ

-Экии, уруглар! Кичээлге шупту белен силер бе? Богун кичээлге кады эптиг-демниг, идепкейлиг ажылдаарывысты кузедим,уруглар

2) Онаалга хыналдазы

-Бажынга кылган онаалганарны хынаалынар

Чогаадыг «Мээн кузелдерим»

Кым кыска чогаадыгны  номчуптарыл.уруглар?

-Эр-хейлер! Бодалдарынарны шын илередип билир-дир силер.

3) Чаа тема тайылбыры

А) Уруглар,бистин кичээливисте онзагай аалчы чедип келген.Ам ону дыннаалынар (ыт-ойнааракты ээртир)

-Ыттарнын ээргизинден оон  салым-чолун  билип ап болур,кандыг-даа салымныг дириг амытаннар турар.

-Уруглар! Бо ыт дугайында чуну чугаалап болур силер?(Ыт тодуг,аас-кежиктиг,чаптанчыг,угаанныг)

-Бо ытка аттан берип корунерем,уруглар.(Шокарак,Ак-Чурек,Эзир)

-Бо ыт аас-кежиктиг ыт-тыр,чамдык дириг амытаннарнын салым-чолу кандыг-даа болур.Ооренир чогаалывыстын кол маадыры кым-дыр?(Ыт)

-Ам,Эдуард  Донгактын «Монге ыр» деп чечен чугаазында Дозар деп ыттын салым-чолу-биле таныжар бис,уруглар. Кыдырааштарынар ажыткаш,ай-хунун бижээш,теманы бижиир. Чогаалдын автору-биле кысказы-биле таныжар бис.

Б) Чогаалчы-биле таныжылга

Донгак Эдуард  Люндупович 1941 чылдын  март 1-де Овур  кожууннун  Дус-Дагга торуттунген.Торгалыг ортумак школазын,Кызылдын  Башкы  училищезин  дооскан. Прозачы, журналист. Чогаал  ажылынче 1965 ч кирген. Оон чогаалдары «Талыгырда  чангы», «Чадаг-Анчынын чугаалары», «Эрги хонаштар» дээш  о.х. А Чеховтун  чогаалдарын  тыва дылче очулдурган. Оон чогаалдары  тыва,орус  дылдарда унген.

В) Словарьлыг  ажыл

(Созуглелде  утказы билдинмес состер-биле таныжыр бис) Кыдырааштарга бижиир.

Хараача-огнун дундуунде чугула  кезээ,хараача чокта ог турбас,ынаалар-биле хараачаны быжыглап каан

Дижилерни-чуък баглаарынга херек баг

Угек- бичии чаш мал толу  сугар  кажаажыгаш

Казыра дег- улуг,шыырак дээн

Окталдыр-дыка дурген

Челе-ог чанынга бызааларны баглаарда  чепти шойгеш,2 орген  аразында  баглап каан чеп

Г) Созуглел-биле ажыл

-Номунарнын 162-ги арынын ажыдынар.

-Аянныг номчуур

Д) Созуглелдин сайгарылгазы:

-Чогаалдын  узундулеринге доктаап,утказын сайгарар бис.

1) Ытты тып алганы

2) Кээргенчиг амыдыралы

3) Ыттын шыдамыы

1 дуг.абзацты аянныг номчуур

-Бо узундуде кол  маадыр кым-дыр?(Дозар)

-Дозар дугайын8гда  чуну  билип  алдынар?(Чуртта  кагдынган эник чамдык кижилер огбелернин езу-чанчылын сагывайн,дириг амытанга багай хамаарылгазын коргускен)

-Бо номчаан узундуде тыва улустун чаагай,чараш чанчылдарын хажыдып  турар  таварылганы коргускенин кайы домактан билип ап болурул?(ушта номчуур)

2 дуг.(арын163)

-Дозарнын чаа ээзи Бадарчынын ытка хамаарылгазы кандыг-дыр?(Дозарнын чаа ээзи  Бадарчынын анаа хамаарылгазын чугаалап турар:кызагдаашкын,базымчаны ыт бодунун  амыдыралынга корген.Оон чыдыны безин ог чанында эвес,а шала ыракта дон баарында)

3 дуг.(арын163)

-Дозар кандыг ыт-тыр?(Дозар амыдыралчы,бергелерни эртип шыдаар ыт.Ол дугайында мындыг узундулерде  бадыткап турар: «Дозарнын туткан  дилгилеринге чылгычылар чеже-даа таваржып,чылыг  борт даарадып  алгылаан.»)

4 дуг.(арын165)

-Бадарчы Эгер биле Казар деп  ыттарынга кайы хире ынак-тыр?А Дозарга?(Дозарнын камныын,бурунгаар коруштуун бо узунду  бадыткап  турар,тудуп  алган  коданын дораан чиптээн,хараган дозунге  хооп каан.А ээзи  Бадарчы оон  канчаар  аннап,дилги,кодан тудуп  турарын-даа билбес,чугле Эгер биле Казар дээр ыттарынче  кичээнгейни  угландырып  турар.Дозарны  коор хонну чок,хамаарылгазы багай: «А бо Дозар  дээрге кижи  одээнин  ээзи хей-дир.Артык ытты  чоор  боор.Улуска богдуртуп  кааптар-дыр»)

5 дуг.(арын167)

-Бору-биле Дозарнын аразында чидиг демиселди чугаалап корунерем,уруглар?(Кадыг-дошкун демиселге Дозарнын быжыг туруштуун,шыдамыын,демисежип билирин,дайзынны коор хонну  чок,тиилелгеже чуткулдуун  коргускен)

6 дуг.(арын168-169)

-Дозар балыгланган,ынчалза-даа дужуп бербээн…

(Дозарнын олумче эвес,амыдыралче,чырыкче чуткулдуун коргускен.Балыгланган,аштаан ыт олбес дээш човуртавышаан,чоруп-ла орган.Дозарнын шыдамык,дидим,амыдыралчы,тура-соруктуун коргускен)

-Эр-хей,уруглар!Созуглелдин утказын эки билип,шын сайгарып турар-дыр силер.

-Ам шупту  тура  халчып  келгеш,сула  шимчээшкиннерден кылыылынар.

Е) Сула шимчээшкиннер(аялга аайы-биле оттунер)Собачий вальс.

4) Быжыглаашкын

А) Орус болгаш даштыкы чогаалдар-биле деннелге

- «Монге ыр»деп чечен чугаада  Дозарнын салым-чолу  И.Тургеневтин «Муму» деп  чогаалында Мумунун  салым-чолу-биле домейлешкек чуулдер  бар бе?

(Бай –шыдалдыг) бай херээжен кижи уну  чок Герасим деп кижини суурдан  Москваже бажынынын девискээринге ажыл кылдыртыр дээш эккелген.Герасим суг кыдыындан унуп  чадап турган бичии ыт  тып  алгаш,азырап турган.Герасим уну чок  болгаш ол ытты Муму  кылдыр  чугаалажып  турган,оон  ол ытты  Муму  деп адаан.Бай херээжен кижи ол ытка хонну  чок,оон  салаазын  ызырыпкан,оон хорадааш бо девискээрге  бо  ыт турбазын  дээн.Герасим ол ээзинин  чугаазындан эртер  арга чок  боорга,ол ытка  даш  баглааш  сугже  киир октапкан.Кээргезе-даа ээзин дыннавас арга чок болган.

2.  «Хатико» деп  американ кино

(Профессор, эртемден кижи  хоорай  кыдыында  чурттап  турар. Ажылдаар  дээш метрога электричка манаар  станцияга тургаш,хааржактан  бичии  ыт  уне  халып  бар чыдырда  азырап  алган. Эккээрге  кадайы  хоржок  боорга  сарайга  азырап  турар,ыдынга  дыка  ынак.Ээзи  ажылдаар  дээш  чоруурга  удээр,шагын коруп  оргаш станциядан  уткуп  аар.Хенертен  ээзинин  чурээ  турупкаш,чок  апаар.Хатико  деп  ыт  ээзин  ургулчу   станцияга манап-ла олурар,чамдык  улус  кээргээш  чемгерип  турар. Ээзин  станцияга 10 чыл  ишти  манап  кээр,ол-ла  черинге  ыт  олуп  каар.)

-Бо  ыттарнын салым-чолунда,амыдыралында  домей  чуулдер бар-дыр,бе? Деннеп  чугааланар.

Б) Кроссворд-биле ажыл

1 Араатан  ан                                       (бору)

2 Огнун  херээжен ээзи                     (Агаран)

3 Одектин  ээзи  ыт                            (Эгер)

4 Огнун  эр ээзи                                    (Бадарчы)

5 Чогаалдын  кол  маадыры              (Дозар)

Узун   дургаар  кол  состу  тып          ( «Монге  ыр»)

В) Синквейн  аргазы-биле ажыл

Чуу? Ыт( 1 чуве ады)

Кандыг? Шокар,чаптанчыг (2 демдек ады)

Канчанганыл? Ээрген,маннаан,огланган (3 кылыг  созу)

Домак. Кижинин  шынчы  оннуу.

Туннел  сос. Оннук.

Г) Кыска  чогаадыг «Ыт-кижинин  шынчы оннуу»

5) Бажынга  онаалга

1) Чечен чугааны аянныг  номчуур(ар.169-177)

2) Ыт-биле  холбашкан ужурлар бижип  эккээр

6) Кичээлдин  туннели.Рефлексия.

Мен  бо  кичээлден билип  алганым  болза, ...

Кичээлден  менээ  солун  чуул …

Бо  кичээл  менээ …

7) Демдектер  салыры.