БСҮ. Г.Тукай образының әдәбиятта, музыкада, сынлы сәнгатьтә чагылышы.10 нчы сыйныф
план-конспект урока (10 класс) на тему

10 нчы сыйныф, татар әдәбияты (татар төркеме)

Тема. БСҮ. Г.Тукай образының әдәбиятта, музыкада, сынлы сәнгатьтә чагылышы.

Дәреснең максаты:  шагыйрь Г.Тукайның тормыш юлы һәм иҗаты турында искә төшерү; алган белемнәрне тирәнәйтү; тәнкыйть әсәрләре белән таныштыру; иҗатының табигать, сәнгать, музыка белән тыгыз бәйләнештә булуын аңлату.

Дәреснең бурычы: танып-белү эшчәнлеген, иҗади фикерләү сәләтен камилләштерү; укучыларны  эзләнү-тикшеренү эшчәнлегенә тарту; нәтиҗә ясарга юнәлеш бирү; Тукай әсәрләренә, шигърияткә, татар әдәбиятына, мәдәниятенә хөрмәт, мәхәббәт, кызыксыну тәрбияләү.  

Көтелгән нәтиҗә: татар әдәбиятына карата кызыксыну уяту; татар әдәбияты буенча белемнәрне тирәнәйтү; материалларны дәрестә, сыйныф сәгатьләрендә һәм сыйныфтан тыш чараларда куллану.

  Җиһазлау: Г.Тукай портреты, компьютер, интерактив такта, 10 нчы класс дәреслеге, Г.Тукай турында истәлекләр, презентация.                                                

 Дәрес барышы.

 План.

1. Шагыйрьнең иҗат җимешләренең сынлы сәнгатьтә ничек чагылыш табуын ачыклау.

2.    Тукайның музыка белән бәйлелеген өйрәнү.

3.    Шигърияттә һәм тәнкыйть мәкаләләрендә Тукай образын билгеләү.  

 1. Укытучының кереш сүзе.

                                                                                  Укый яңа буын,

                                                                                  Укыр аны туар кешеләр,-

                                                                                  Кешеләр бит

                                                                                  Пушкиннары белән,

                                                                                  Тукайлары белән көчлеләр...

                                                                                           Хәниф Хөснуллин.

      Чын шагыйрь булу бервакытта да җиңел булмаган. Шагыйрьлек көченә ия булган кеше куркып калмаска, шагыйрьне төрле яктан кыссалар да, ”күкрәк биреп каршы” торырга тиеш. Тәне картайса да, шагыйрьнең күңеле япь-яшь, җаны көчле булып кала. Күкрәгендә шигырь уты сау булганда,  ул тауларны күтәрерлек куәткә ия. Г.Тукайга иҗат итү өчен язмыш тарафыннан бары сигез генә ел вакыт бирелгән булып чыкты. 1905 елда аеруча ялкынланып яза башлаган каләме 1913 елның апрелендә туктап калды. Ләкин зур талантларның гомер озынлыгы еш кына аның ничә ел каләм тибрәтүе белән түгел, бәлки нинди әдәби мирас калдыруы белән билгеләнә.

      Тукайның гаҗәеп зур шигъри дөньясы халык иҗатына, мифологиягә, фольклорга, әкиятләргә, бәетләргә таяна. Менә шул иҗатны рәссамнарыбыз, композиторларыбыз, шагыйрьләребез ничек күрделәр икән? Шушы сорауга җавап эзләүне без дәресебезнең максаты итеп алдык.

Әдәбиятның чишмәсе, юл башы, атлап киткән җирлеге – халык авыз иҗаты. Әдәбиятның үзен дә башлап җибәрүчеләр, нигез  салучылар бар. Татар поэзиясендә аерым бер урынны зур талант иясе, күренекле шәхес – Г.Тукай алып тора. Аның мирасы  хәзер дә үзенең актуальлеген саклый; яшь буынны интернационалистик рухта тәрбияләү эшенә хезмәт итә. Бүгенге кешелек җәмгыяте прогресс юлында яңа үрләр яулый. Аңа сабырлык, төгәллек, мәрхәмәтлелек сыйфатлары хас, шуңа  да аның иҗаты игътибарга, хуплауга, өйрәнүгә лаек һәм башка телләрдә дә яңгырарга тиеш дип саныйм.

   2.  Өй эшен тикшерү. 

Укытучы.

-  Ә хәзер әйдәгез, өй эшләрен тикшереп алыйк әле. Сезгә Г.Тукай иҗаты буенча презентация, чыгышлар әзерләп килергә иде. Шуларны карап үтик. (Слайдлар күрсәтелә, бер укучы реферат укый.)

 Укытучы. 

- Безнең дәресебезнең темасы “Тукай образының әдәбиятта, сынлы сәнгатьтә, музыкада чагылышы” дип атала. Күп кенә язучы-шагыйрьләр, рәссамнар, композиторлар үзләренең иҗатында Тукай образын ачканнар. Сүзебезне рәссамнардан башлап җибәрербез. (Укучы үзенең чыгышын укый.)  

 СЛАЙД.  

Тукай әсәрләре – рәссамнар өчен илһам чишмәсе

 Илдә нинди генә вакыйгалар булмасын, Тукай иҗатына карата булган кызыксыну беркайчан да кимемәде. 1930 елларда шагыйрь әсәрләрен иллюстрацияләүгә график-рәссам Бйназар Әлменов керешә. Рәссамның “Шүрәле” поэмасына беренче мөрәҗәгать итүе  форматы буенча зур булмаган басма өчен каләм белән ясалган аклы-каралы рәсемдә гәүдәләнә. Соңрак ул ачык төсләр белән кыю рәвештә Тукайның “Шүрәле” һәм башка әкиятләренә иллюстрацияләр ясый.

      Нечкә лирик Б.Әлменов шагыйрь образын Кырлай турындагы әкияти хикәяләү, Шүрәленең мәҗүси чалымнары, урман албастылары, кошлар,   үләннәр, төрле төслелек канвасына үреп бара.Теманы ачуда әлеге оста иҗат иткән “Шүрәле урманы”  һәм анда яшәүчеләрнең әкияти панорамасы шедевр булып тора.

      Шүрәле образы агач сынлы сәнгатендә гәүдәләндерү өчен бай материал булып тора. Агачның табигый рәвештә бөгелгән тамырларыннан геройның бик күп төрле хикмәтле образлары иҗат ителде. Бакый Урманченың әлеге темага бик күркәм экспорт-хыяллар сериясе бар: зур борынлы, калын иренле Шүрәле ... Г.Тукайның Кырлайдагы музее өчен Бакый Урманче декоратив вазалар иҗат итте. Челтәрләп кисеп ясалган вазада уеп ясалган сюжетлар һәм геройларның йөзләре стилистика буенча акварель белән үрелеп бара. Агачның алтынсу төсләре Урманче әсәрләренә аеруча куркәмлелек төсләре бирә.

       Илдар Әхмәдиевнең “Тәфтиләү” әсәре үзенең образлы чишелеше буенча үзенчәлекле рәсемнәрнең берсе булып тора .

     В.Карамышевның “Су анасы” картинасы үзенең нәфис илһамлылыгы белән гаҗәеп матур.

   - Тукай темасын үзебезнең шәһәрдә яшәп иҗат иткән рәссамыбыз Әхсән Фәтхетдинов та киң кулланган. Г.Тукай исемендәге китапханәдә  Әхсән Фәтхетдиновның төрле эшләре куелган. Монда аның рәсемнәре дә, агачтан уеп ясалган сыннары да, буяулар белән ясалган рәсемнәре дә бар.

   Хәзерге вакытта “Пипперони” дип аталган кафе элек “Әкият” дип атала иде. Аның каршында, эчендә Ә.Фәтхетдиновның агач сыннары куелган иде. Хәзерге вакытта ул кафе үзгәртелде инде. (Ә.Фәтхетдиновның иллюстрацияләр китабыннан рәсемнәр күрсәтү.)

    Укытучы. Композиторларыбыз Тукай образын, аның әсәрләрендәге геройларны үз иҗатларында ничек итеп ачканнар соң? Хәзер шул турыда сөйләшеп үтик. (Укучы чыгышы.)  СЛАЙД.

  Тукай һәм музыка

     Тукайны музыкасыз, көй-җырсыз да күз алдына китерү бик кыен. Г.Тукай шигырьләренең үзеннән-үзе җырлап торуларына, ягъни музыкальлелегенә игътибар итми мөмкин түгел. Габдулла мәдрәсәдә укыганда ук халык авыз иҗаты белән кызыксына. Халык әкиятләрен, җырларын җыя һәм өйрәнә. Ун яшьтә чакта ук, 48 битле җырлар дәфтәре төзеп, 28 төрле көй өчен текстлар туплый. Соңыннан бу турыда “Мин кечкенәдән үк җырчы идем. Кайда яшәсәм дә, җырлау тавышын салкын кан белән тыңлый алмый идем...”- дип яза.

     Икенчедән, татар халкының иң популяр, гимн дәрәҗәсенә күтәрелгән “Туган тел” җыры да Габдулла Тукай  сүзләренә язылган. “Кечкенәдән үк күңелемә урнашкан җырулар сөймгәнемнән миндә туган телебезне сөю туды. Әгәр миңа җырлар ярдәм итмәсә, зур-зур әсәрләр язар идеммени? Яшәсен халык әдәбияты, яшәсен туган тел!” – ди шагыйрь.

      Кечкенәдән җыр-моңга битараф булмаганга, шагыйрьнең шигырьләре дә көйле, моңлы. Шуңа күрә дә аларның күбесен халык җырга, композиторлар үз әсәрләренә нигез итеп сайлаганннар. Мәсәлән, Габдулла Тукайның халык көйләре белән бәйле берничә шигыре: “Дустларга бер сүз”, “Иттифак хакында” , “Государственная Думага”. Татар дөньясында Тукай шигырьләре киң таралыш таба, халык аларга көйләр иҗат итә. “Туган тел”, “Тәфтиләү”,  “Әллүки”,  “Пар ат”, “Зиләйлүк” – шундыйлардан.

     Шагыйрьнең шигырьләренә татар композиторлары җырлар язган. Аерым алганда, Рөстәм Яхин (“Мәхәббәт”, “Шагыйрь”), Җәүдәт Фәйзи (“Бәйрәм бүген”) , Бату Мулюков, Исмай Шәмсетдинов, Шакир Тимербулатов, Мәсгудә Шәмсетдинова һәм башка композиторларның җырлары халык арасында киң популярлык казанды.

       Музыкада иң күп тасвирланган образ - Шүрәле. Мәшһүр композиторыбыз Фәрит Яруллин, Тукай әкиятенә нигезләнеп, “Шүрәле” балетын иҗат итә.

      Композитор Ә.Бакиров, Г.Тукайның “Су анасы” әкиятенә нигезләнеп, “Алтын тарак” балетын яза.

Печән базары” сюжеты композитор Роберт Гобәйдуллинны  “Кисекбаш” балетын иҗат итүгә этәргән. Ә “Кәҗә белән сарык” әкиятенә М.Шәмсетдинова шул исемдә мюзикл иҗат иткән.

      Г.Тукайның авыр тормышы һәм фаҗигале үлеме бик күпләрнең күңелләрен тетрәтә. Бу исә Заһидулла Яруллинны зур әсәр язарга этәрә. Аның  “Тукай маршы” музыкаль эпопеяны ачып җибәрә.

 (Композиторларның музыкаларын тыңлау.Фәрит Яруллинның “Шүрәле” балетыннан өзек, З.Яруллинның “Тукай маршы”н, Илһам Шакиров башкаруында “Әллүки”, “Туган тел” җырларын тыңлау.)

Йомгаклау.

      Г.Тукайга багышлап күп җырлар, музыкаль әсәрләр, рәсем һәм сынлы сәнгать әсәрләре иҗат ителде. Югарыдагыларга өстәп, тагын шуны әйтәсе килә: шагыйрьне халкыбызга якынайтуда һәм танытуда С.Хәким, Р.Ишморат, Т.Миңнуллин, Р.Батулла, Х.Туфан, Р.Фәйзуллиннар да зур көч куйдылар. Тукай әсәрләрендәге образларны үз иҗатларында Б.Урманче, Н.Адылов, Р.Нигъмәтуллинналар стилистик яктан төрлечә ачып бирделәр.  Г.Тукай татар әдәбиятында поэзия тамырын үстерде, татар әдәби телен баетты. Аның шигъри  мирасы татар әдәбиятында күренекле урын тота.  Г.Тукайның иҗатын, тормыш юлын, аның әдәби осталыгын үз чорының иң талантлы, әдәбият һәм сәнгать мәйданында үзе кебек ут уйнаткан Г.Камал, Ф.Әмирхан, С.Рәмиев, Г.Кариев һ.б шәхесләр өйрәнә. (Слайдлар күрсәтү.)

(Х.Туфанның “Чәчәкләр китерегез Тукайга” исемле шигырен уку.)

Укытучы. Дәресне йомгаклап нәрсә әйтә алабыз? Тукай иҗатын без нинди өлкәләрдә күрдек?

Өй эше. “И каләм!” шигырен укырга, төп мәгънәсен аңлатырга.