Разработка урока. Ғәлимов Сәләм. Шонкар
план-конспект на тему

БАШҠОРТОСТАН РЕСПУБЛИКАҺЫ  МӘҒАРИФ  МИНИСТРЛЫҒЫ

Тема. Ғәлимов Сәләмдең “Шоңҡар” поэмаһы.

Баҡалы районы Баҡалы  

1-се урта мәктәбенең башҡорт теле

һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы

Ғәлиуллина Тәслиә Инсаф ҡыҙының эше

Баҡалы

2011

          Тема. Ғәлимов Сәләмдең “Шоңҡар” поэмаһы.

                     Дәрес-әңгәмә. Поэмаға анализ яһау.

Маҡсат. Ғәлимов Сәләмдең тормош юлы, ижады менән таныштырыу.

             Поэманың идея-эстетик йөкмәткеһен асыу юлы менән  

             уҡыусыларға белем һәм әхлаҡ тәрбиәһе биреү, уҡыусыларҙың

             әҙәби белемдәрен үҫтереү.

Йыһазлау. Ғәлимов Сәләм тураһында альбом материалдары,

              тормошон һәм ижадын яҡтыртҡан матбуғат баҫмалары,

               компьютер, экран, проектор.

                                          Дәрес барышы

l. Ойоштороу.

          ll. Уҡытыусының инеш һүҙе.

    Уҡыусылар, шундай әҙиптәр бар, һәр эшкә һөнәрмән кеше кеүек, бынамын тигән затлы әҫәрҙәр ижад итергә ҡулынан килә һәм шуларҙың һәр береһенең берҙәй дәрәжәләге оҫтаһы булып таныла.

    Шундай әҙиптәрҙең береһе – Ғәлимов Сәләм. Беҙ бөгөн Ғ.Сәләмдең тормош һәм ижад юлына байҡау яһап китәрбеҙ һәм “Шоңҡар” поэмаһына анализ яһарбыҙ.

    Экранда Ғ.Сәләмдең портреты.

lll. Яҙыусының биографияһы менән таныштырыу.

Экранда хронологик таблица.

    Уҡытыусы. “Шоңҡар” поэмаһы Ғ.Сәләм ижадында ғына түгел, бөтә башҡорт әҙәбиәтендә үҙенең идея-художество эшләнеше яғынан иң күренекле, иң тулҡынландырғыс әҫәрҙәрҙең береһе булып иҫәпләнә. Был әҫәрендә шағир батша заманында тормош төпкөлөнә төшөрөлгән, яҙмышы буталған, аҙашҡан кешенең Октябрь социалистик революцияһынан һуңғы шарттарҙа дөрөҫ йәшәү юлын табыу темаһын ҡуя.

    lV. Ағиҙел буйын сағылдырған картина буйынса әңгәмә.

“Шоңҡар” поэмаһында Иҙел, Уралдағы урман нисек һүрәтләнә? Күҙ алдығыҙға килтерегеҙ һәм тасуирлап бирегеҙ. Поэмала һүрәтләнгән пейзаждың роле нимәлә? Ҡайһы урындарҙа тәбиғәт ваҡиғалар барған урынды күрһәтеү өсөн, ҡайһы урындарҙа геройҙарҙың эске кисерештәрен асыу маҡсатында һүрәтләнә? Миҫалдар килтереү.

     V. Терәк схемалар һәм һорауҙар ярҙамында поэмаға анализ яһау һәм образдар системаһын тикшереү.

Поэманың эпиграфында әйтелгән

Әйтсе, бурыл,

Ә һуң йәшәр өсөн

Ҡайһы һуҡмаҡ менән баралар? –

тигән һорау – поэмала ҡуйылған төп проблема. Әҫәрҙәге төп образ – Әхмәт.

     1. Уҡыусылар, башта Әхмәттең тормошо һәм яҙмышы нисек була?

Уҡыусыларҙың яуабы.

     Әхмәт тәүҙә бик ауыр шарттарҙа йәшәй, Сәлмән байҙа батраҡ булып эшләй, бик намыҫлы, тырыш була. Ярлы тормош, мохтажлыҡ уны Миңьян ҡулы аша бурлыҡ юлына илтә.

          Бурылҡайым, мин бит яҡшы инем,

        Эш эшләнем, түктем тиремде.

        Мин уйланым, таяу табырмын, тип,

        Һөйәтергә емерек өйөмдө.

Ошо юлдар Әхмәттең  ниндәй сифаттары тураһында һөйләй?

2. Ә аҙаҡтан Әхмәт яҙмышында ниндәй үҙгәрештәр була?

   3. Әҫәр аҙағында беҙ Әхмәтте ниндәй хәлдә осратабыҙ? Был үҙгәрештә уға нимә ярҙам итә?

Был һорауҙар уҡыусыларҙы уйланырға мәжбүр итә.

Яуаптар. Һәр кем килеп эләккән мөхит менән уның күңел түрендә һаҡланып ҡалған кешелек һыҙаттары мөһим икәнен  әйтәләр.

Уҡытыусы йомғаҡлап ҡуя.

Ни өсөн урманда ла Миңьян Әхмәтте үҙ яғына ҡаратыуын ташламай?

Яуаптар.

    -Сөнки талап алынған байлыҡты Әхмәт Миңьян ҡулына тапшыра. Ә ул үҙ сиратында байығандан –байый.

    -Шулай ҙа бындай тормош Әхмәтте уйға һала. Гөлнурына булған мөхәббәт тә уға бурлыҡтан арынырға ярҙам итә алмай.

     Революция ҡырҡҡан Миңьян тамырын,

     Ә нэп яңынан аҙыраҡ терелткән.

     Өс көн эсһә уның подвалында,

     Әхмәт өсөн аҙаҡ шул еткән.

Ошо өҙөктән нэп һүҙе аңлатыла.

     -Күп уйланыуҙар, янып көйөүҙәр Әхмәтте Миңьяндан үс алырға этәрә. Унан – төрмә, хеҙмәт колонияһы. Әммә төрмә генә кешене бөтә яҡлап тәрбиәләй, кешене кеше итә, тип уйлау ҙа ышандырып етмәй. Үҙ яҙмышын үҙгәртеү өсөн Әхмәттән ҙур тырышлыҡ, көс һәм ынтылыш талап ителә. Әҫәр аҙағында беҙ уны юғары белемле архитектор итеп осратабыҙ.

     -Ә Гөлнурҙың тормош юлы нисек була һуң?

     Экранда терәк схема менән эш.

Vl. Помполит һүҙенең мәғәнәһе аңлатыла.

Vll. Миңьян образына характеристика биреү.

     Һығымта. Әхмәттең шул кешенән үс алыуы үҙенә күрә символик төҫ ала. Был әҫәрҙе өйрәнеп, беҙ ундайҙарға аяуһыҙ көрәш асырға тейешбеҙ тигән фекергә киләбеҙ.

     Vlll. Әҫәрҙәге ваҡиғаларҙы бөгөнгө көн менән дә бәйләү.        

     lX. Әҫәрҙең темаһын  асыҡлау, идеяһын билдәләү.

      -Тормош батҡағына төшкән теләһә ниндәй кеше лә дөрөҫ юлға сыға ала. Бында һәр шәхестең үҙ ынтылышы, тирә-яғындағы мөхит тә ярҙам итә.

     X.«Шоңҡар» поэмаһын композицион яҡтан тикшереү. Был поэма композицион яҡтан да бик үҙенсәлекле.

     -Беренсе бүлектә тәбиғәт күренешенә, Ағиҙелдең оло тарих йәшереп ятыуына уҡыусылар иғтибары йүнәлтелә.

    -Икенсе, өсөнсө бүлектәрҙә Әхмәттең уғрылыҡҡа барыу юлдары һүрәтләнә.

    -Дүртенсе бүлектә Әхмәттең борсолоу сәбәптәрен белеп була. Ни өсөн автор “Иҙел яры шыңшый…” тип башлап китә һуң? Тәбиғәт күренештәре менән Әхмәт күңелендәге болоҡһоуҙар берлеге билдәләтелә. Шағир тәбиғәт күренештәрен Әхмәт күңеленең көҙгөһө кеүек итеп күрһәтә.

      Уҡытыусы. Әхмәттең  уйҙарын һүрәтләү өсөн автор ниндәй алымдарға, ниндәй сараларға мөрәжәғәт итә?

     Уҡыусы. Әхмәттәге борсоулы уйҙарҙы, ҡайғы һәм һағыштарҙы һүрәтләү өсөн шағир:

                          Ҡош ҡанатҡайҙары ҡат-ҡат микән,

                          Ир ҡанатҡайҙары ат микән –

тигән халыҡ йырын индерә. Ошо алым аша Әхмәттең бурыл менән һөйләшеүе, уның эске монологы бирелә.

     -Әхмәттең ауыр кисерештәрен асыуҙа уның илауын һүрәтләгән күренеш ҙур психологик көскә эйә.

      Уҡытыусы. Әхмәттең уйланыуға, тәрән кисерештәргә һәләтле булыуы тағы ла ниндәй күренештә асыла?

     Уҡыусы. Әхмәттең йүгерек бурылҡайын кәкре тирәккә бәйләп, ысыҡлы үләнгә һуҙылып ятып уйланыуҙарын шағир йәнле картина менән сағылдыра. Әхмәттең яңғыҙлығын һүрәтләү өсөн:

               Күктә йондоҙ,

              ерҙә йүгерек бурыл,

               Ә тирәлә торған ҡарағай, -

               тип яҙа.

      -Бишенсе бүлектә автор Әхмәт менән Гөлнур араһындағы тәрән тойғоларҙы асыҡлай. Был бүлектән ҡапма-ҡаршылыҡты күрһәткән юлдарҙы табып уҡытыла:

               1.Тышта ай булмаған…

                  Айҙай, Әхмәт баҫҡан ҡаршыға.

               2. Был осрашыу ике йәш күңелдә

                 Иң матур һәм ауыр таң булған,

                 Матур – сөнки улар осрашҡандар,

                 Ауыр – улар мәңге айырылған.

      -Алтынсы, етенсе бүлектәрҙә архитектор  образына иғтибар йүнәлтелә. Ул, яулыҡ тураһында ишеткәс, ҡапыл һиҫкәнеп китә. Автор тағы ла: “Ниндәй уртаҡлыҡ бар архитектор менән бур өсөн?” – тип шикләндерә.

     -Етенсе бүлектең аҙағында автор:

         Әкиәт бөттө,

         Иптәш архитектор

         Тағы ла өҫтәленә ултыра.

         Мин диванда ятам,

         Әкиәтсебеҙ

         Төрөпкәһен яңынан тултыра… -

тип Әхмәт хаҡындағы хикәйәнең тамамланыуы хаҡында хәбәр итә.

       -Һигеҙенсе бүлектә өс каюталаш хушлаша. Гөлнур менән Әхмәттең осрашыуын автор  бик уңышлы хәл иткән.

      -Туғыҙынсы бүлектә генә автор  капитан һүҙҙәре аша серҙе аса. Шағирҙың поэтик  оҫталығын асыҡлау өсөн түбәндәге һорауҙарға яуаптар алына:

1. Ни өсөн шағир Әхмәттең тик бурлыҡ юлын ғына күрһәтә, ә архитекторға тиклемге үҫешен һүрәтләмәй?

2. Дүртенсе бүлектә Әхмәттең ниндәй кеше икәнен күрәбеҙ?

3. Шағир поэмала ниндәй көтөлмәгән ваҡиғаларҙы һүрәтләй?

4. Ҡараҡ Әхмәттең  архитекторға тиклемге үҫешен тасуирлап, шағир ниндәй фекер  әйтергә теләй?

Поэтик  синтаксис тураһында төшөнсә.

Риторик һорауға уҡыусылар түбәндәге юлдарҙы эҙләп табасаҡ.

Ниндәй уртаҡлыҡ бар

Архитектор менән бур өсөн?

Ҡабатлау тигән һүрәтләү сараһы ла “Шоңҡар” поэмаһында уңышлы ҡулланылған:

            Туҡта инде, иптәш капитан!

            Һөйләмәсе, иптәш капитан!

            Ниңә инде бер аҙ элгәре

            Әйтмәнең һин шуны, капитан?!

Поэманан  антитеза алымын, эпитеттар, йәнләндереүҙәр, метафора табыу.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                

Йомғаҡлау. Ғәлимов Сәләмдең “Шоңҡар” поэмаһын уҡып, тормош батҡағына төшкән теләһә ниндәй кеше лә дөрөҫ юлға сыға алыуын һәм был осраҡта һәр шәхестең үҙ ынтылышы, тирә-яғындағы мөхиттең  ярҙам итеүен аңланыҡ.

Өйгә эш. Әхмәткә, Гөлнурға, Миңьянға вариантлап кескәй генә инша-характеристика яҙып килергә.