Ч.Куулар Шораан (ажык кичээл)
план-конспект урока (8 класс)

Темазы:

Ч.Ч.Куулар “Шораан”.

Кичээлдиӊ хевири:

Түӊнел кичээл, Шораанныӊ прототиви.

Сорулгалары:

Өөредир: өөренген чүүлүн катаптавышаан, уругларның кичээлге сонуургалын хаара тудар, чогаалдың кол утказы, маадырларныӊ овур-хевирин, аажы-чаңын тодарадып ѳѳредир;

Сайзырадыр: уругларның дыл-домаан, логиктиг боданыышкынын, аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр, боттарыныӊ бодалын хостуг илередиринге чаӊчыктырар.

Кижизидер: Тоожунуӊ кол маадыры – Шораанныӊ овур-хевирин дамчыштыр, уругларны кижизиг мѳзү-шынарга, амыдыралга чүткүлдүг, кызымык, болурунга, кандыг-даа кадыг бергелерни шыдажып эрттеринге кижизидер. Бойдустуӊ каас-чаражын база хѳгжүм аялганы дыӊнап, үнелеп билирин чаӊчыктырар.

Эртемни ѳѳредириниӊ түӊнелдери

Бот-тускайлаӊ: чогаалдыӊ утказынга дүүштур түӊнел-кичээлге киржип, ѳскелерниӊ бодалын дыӊнап билир, шын үнелеп, бодунуӊ бодалын шынзыдып, камгалаар.

Эртемнииниӊ: ѳѳренип турар темазын сонуургаар, чаа кол билиглерни медерелдии-биле шиӊгээдип алыр. Сѳзүглелди аянныг шын, тода номчуур болгаш дыл, бойдус, ыры эртеми-биле харылзаазын тодарадыр. Чогаадыкчы ажылга идепкейлиг киржир.

Метапредметтиг: бот-угланыышкынныг кичээлдиӊ сорулгазын тодарадып, бодунуӊ ажылын башкы-биле кады үнелеп билир. Түӊнелди үндүрүп, ону амыдырал-биле холбаар.

Медереп билип алырыныӊ сѳзүглелден кол чуулдерни шилип шыдаар, сайгарар.

Харылзажылга кичээлге алган билиин аас болгаш бижимел бижиир, бодунуӊ бодалын диалог, монолог дамчыштыр шын, чиге илередир, айтырыгларны шын, тода салыр, эптиг найыралдыг ажылдаар.

Шиӊгээдип алыр кол билиглер

Тыва хѳгжүм херекселдери,

Ажыглаар метод, аргалар:

Хайгаарал, дилеп-тыварының, чогаадыкчы хамаарылгазының, ном-биле ажылдар,  беседа, утказын допчулай чугааладыры.

Ажылды организастаарыныӊ хевирлери:

Бот-тускайлаӊ, эжеш, бѳлүктеп

Дерилгези:

Презентация, С.Базыр-оолдуӊ чогааткан аялгалары, кичээлдиң кыйгызы, компьютер, проектор.

№

Кичээлдиң кезектери

Башкының ажыл-ижи

Өөреникчиниң ажылы

Түңнелдер

1

Организастыг кезээ

Экии, уруглар! Оожум олуруп алыңар. Шупту бар бис бе? Кымнар чогул? Чылдагааны? (Журнал аайы-биле өөреникчилерни демдеглээр)

Өөреникчи башкы-биле харылзааны тудар, кичээнгейлиг дыңнаар.

1. Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные):

Чугаалажырының янзы-бүрү хевирлерин билир, үежилери-биле болгаш улуг улус-биле чугаалажып билир.

2

Катаптаашкын.

Эрткен кичээлде кымның чүү деп чогаалын номчаан ийик бис уруглар.

Бо хүн чогаалдың шупту эгелеринге хамаарыштыр түңнел кичээлди эрттирер-дир бис. Ынчангаш шуптуңарга идекпейлиг ажылдаарыңарны күзедим, уруглар.

- Уруглар, орук деп чүл?

- Оон ѳске утказы бар бе?

- Эр-хейлер, уруглар! Бо ийи утканыӊ кайызы бистиӊ бѳгүн ѳѳренир темавыска хамааржырыл?  (чуртталганыӊ оруу)

- Уруглар, ам аас-кежик деп чүл? (чедиишкин, чогумча,  )

- Ам ынчап кээрде бѳгүн бис чүнүӊ дугайында чугаалажыр-дыр бис, уруглар?

Башкыныӊ сѳзү: Кижи бүрүзүнге кандыг-ла бир үеде бодунуӊ салым-чолунуӊ дугайында, ѳске кижилерге хамаарылга дээн чижектиг айтырыглар тургустунуп кээр. Бисти долгандыр турар делегей дыка улуг, ында янзы-бүрү кандыг-даа оруктар бар. Ынчангаш кижиниӊ келир үези бодунуӊ шилээн оруундан хамааржыр. Ынчалза-даа бодунуӊ келир үезин билбес кижи канчаар деп айтырыг тургустунуп кээр. Бо айтырыгныӊ дугайында  кичээлде чугаалажыр бис.

- Кичээливистиӊ сорулгазын чүү деп бодап тур силер?

- Шын-дыр, уруглар! Аас-кежиктиӊ оруунуӊ дугайында чугаалажыр бис.

Эрттирер кичээливистиӊ кыйгырыы – «Амыдырал дээрге демисел». Ынчангаш кичээливисти кайгамчыктыг салым-чолдуӊ чадазы деп кадыр берттиг Шораанныӊ бедигээжинче үнер бис, уруглар.

Башкының айтырыынга өөреникчилер долу харыыны бээр.

Ч.Ч.Куулар «Шораан» деп тоожузундан эгелерни номчуп дооскан бис деп өөреникчилер харыы бээр.

Шупту чогаалды номчаан, башкының ажылын кылырынга белен деп харыыны берген турар.

Аас-биле ажыл:

• Орук дээрге кайы-бир черже айткан орук.
• Салым-чолдуӊ оруу.
• Чуртталганыӊ эрттер оруу.
• Аас-кежик дээрге чедиишкин кандыг-ла бир күзелин чедип аары ол дээрге аас-кежик.
• Аас-кежикке чедирип эккелген орук дугайында.

деп өөреникчилер харыылаар.

• Кол маадыр Шораанныӊ чуртталгазыныӊ оруун анализтеп сайгарар бис. Аас-кежиктиг кижи болур дээш ол бергелерни ажып эрткенин билип алыр бис.

1) Чаа немелде билиг алыр (познавательный): өөреникчилер даап бодап, угаап бодап билири, кандыг-ла бир чаа чүүлдү билип алыр деп сорулга тургустунуп кээри.

2) Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Кылыр чүүлүнге сорулганы салыр, өскертип билир; бодунуң харыызын шын кылдыр эдип билир (самокрекция) чугула айтырыгны тургузуп, даап бодаашкынын илередип,  логиктиг сайгарылгаларны кылып, бадткалдарны кылып, тып билир.

3)Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные):

Тус айтырыг бүрүзүнге бодунуң бодалын, туружун тода, шын, харылзаалыг кылдыр илередип билир. Чугаа этикедин сагыыр.

3

Быжыглаашкын.

1-ги чада Кежик-оол.

Айтырыгларга харыылаар:

- Бо чогаалды автор кымга тураскаадып бижээнил?

- Шын-дыр, уруглар.

- Тоожунун кол маадыры кым ийик, уруглар?

- Шораанныӊ ада-иезиниӊ аттары кымнарыл?

-Кижини хуу адын чуу дээрил, уруглар?

- Шораан ѳг-бүлениӊ кандыг оглу бооп чорааныл? (ѳг-бүлениӊ дун оглу бооп чораан)

- Кежик деп сѳстүӊ утказын канчаар бодап турар силер, уруглар?

2-ги чадаже кылаштап үнер бис.

Човулаӊныӊ салым-хуузу.

- Шораанныӊ караа канчап кѳзүлбес апарганыл, уруглар? (харыы ар.125).

3-кү чада. Демисел

-Ада-иези оглунуӊ  халаптыг аарыы-биле канчаар демисежип турганнарыл, уруглар?

4-кү чада. Чаяалга (бызаанчыныӊ аялгазы дыӊналып турар).

- Оолдуӊ чаяалгазы салым-чаяаны канчап оттуп келгенил, уруглар? (арын 136).

- Шораан чүү чүвеге салым-чаяанныг оол? (Хѳгжүмге).

- Оон талантызыныӊ ажыттыннарынга чүү чүве база кымнар салдарлыг болганыл?

5-ки чада.Чолдуӊ оруу.

- Оолдуӊ чүткүлдүү кандыг чүүлдерге билдинерил?

(Бичии Шораанныӊ амыдыралга, ооредилгеге, эртем-билигже кызымаан чугаалаар).

6-гы чада. Чолдуӊ бедик чадазы.

- Шораан тайганыӊ эӊ бедик кырынче үнүп келдивис, уруглар.

- Шораан кандыг кижи апарган-дыр, уруглар? (Тываныӊ алдарлыг кижилериниӊ бирээзи, сураглыг композитор апарган).

Сула шимчээшкин:

Солаан Базыр-оолдун «Арыкчыгаш» деп ырыга чогааткан аялгазынга сула шимчээшкин кылыр. Ырынын созун слайдыга коргузер, уругларга ырладыр.

Синквейн: Композитор кижи

                  Кандыг …, …,

         Канчап тур …, …, ….

                     1 синоним сос.

- Тыва АССР-нин культуразынын ажылдакчызы Солаан Базыр-оолга тураскааткан.

- Багыр, Чакыймаа.

- Дыдыраш баштыг, кырлаӊзымаар думчуктуг, тереӊ кирбиктериниӊ адаанда чодураа дег, кылаӊнашкан кара карактарлыг …. ар. 125.

-Багырныӊ ѳг-бүлезиниӊ кежик-чолу Шораан болуп чоруур.

- Антропоним

- эмчиге чедирип,  ар.127

-Бойдустуңу үнү, хемнерниң шылыраажы, ада–иези, даайы Сотпа, кожазы Сандак.

Улаштыр ажылдаарынга эрес-сергек болуру-биле өөреникчилер башкының аайы-биле сула шимчээшкин кылыр.

Ном-биле ажыл.

Уруглар экранда чуруктарны көрбүшаан, сөзүглел иштинден уран-чечен аргаларны тывар.

(Ай, бес, тоорук, киш-кулаа, честек-кат, инек-карааның чуруу экранда көстүп турар). Номдан оларның дугайында бижээн эгелерни тып номчуур, деңнелге болгаш эпитеттерни тывар.

1. Чаа немелде билиг алыр (познавательный):

Тодарадып, тып, бадыткап, шынзыдып, деңнеп, шүүштүрүп, даап бодап, түңнеп билир. Алган медээден кол чүүлдү бодунга билип ап шыдаар. Долгандыр турар хүрээлелди база социумну билип алыры-биле янзы-бүрү аргаларны ажыглаар, дуржулга солчуру, киржири, төлевилел тургузары, чогаадыкчы ажылдарны чорудары.

2) Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Бодунуң билбес чүүлдерин медереп билир, ону чедип алыр дээш кызар; ону чедип алыр дээш кызар бодунуң эрттирипкен частырыгларын эскерип билир, оларны эдер дээш ажылдаар, кылыр чүүлерин боду планнап билир, план аайы-биле ажылдаар.

3) Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные):

Чугааның утказын билип алыры, дыңнап алган чүүлүн кыска азы делгереңгей дамчыдып билир. Сөзүглелдиң утка талазы-биле болгаш уран-чечен сайгарылгазын кылыр. Айтырыгны дыңнап, аңаа шын харыылап билир. Номчулганың янзы-бүрү аргаларын ажыглап билир (улуг-каралап, чүгүртү ханылап номчуур о.д.ө.) Бодалын дамчыдып билир. Таблица, схема, кысказы-биле чугула медээ бээр аргаларны ажыглаар. Словарьлар, энциклопедиялар, Интернет-биле ажылдап билир.

1. Чаа немелде билиг алыр (познавательный):

Тодарадып, тып, бадыткап, шынзыдып, деңнеп, шүүштүрүп, даап бодап, түңнеп билир. Алган медээден кол чүүлдү бодунга билип ап шыдаар. Долгандыр турар хүрээлелди база социумну билип алыры-биле янзы-бүрү аргаларны ажыглаар, дуржулга солчуру, киржири, төлевилел тургузары, чогаадыкчы ажылдарны чорудары.

2) Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Бодунуң билбес чүүлдерин медереп билир, ону чедип алыр дээш кызар; ону чедип алыр дээш кызар бодунуң эрттирипкен частырыгларын эскерип билир, оларны эдер дээш ажылдаар, кылыр чүүлерин боду планнап билир, план аайы-биле ажылдаар.

3) Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные):

Чугааның утказын билип алыры, дыңнап алган чүүлүн кыска азы делгереңгей дамчыдып билир. Сөзүглелдиң утка талазы-биле болгаш уран-чечен сайгарылгазын кылыр. Айтырыгны дыңнап, аңаа шын харыылап билир. Номчулганың янзы-бүрү аргаларын ажыглап билир (улуг-каралап, чүгүртү ханылап номчуур о.д.ө.) Бодалын дамчыдып билир. Таблица, схема, кысказы-биле чугула медээ бээр аргаларны ажыглаар. Словарьлар, энциклопедиялар, Интернет-биле ажылдап билир.

4

Түңнел.

Уруглар, орус чогаалда Шораан ышкаш берге салым-чолдуг, ынчалза-даа кайгамчыктыг салым-чаяанныг караа кѳзүлбес хѳгжүмчү дугайында чогаал билир силер бе?

- Ийе, В. Короленко «Караа кѳзүлбес салымныг хѳгжүмчү» деп чогаалы.

- Ында болза кол маадыры Петрусь (Петя) караа кѳзүлбес кылдыр тѳрүттүнгеш, чүгле сеткилдерни хѳгледиптер уянгылыг аялганыӊ дузазы-биле амыдыралында бергелерни эртип, аас-кежикке чедирер.

- Амгы уе-биле холбаа.

Шораан чеже-даа берге салым-чолдуг болза, амыдыралынга ундаравайн, чаагай үеже чүткүп чорааш, чолдуӊ бедик чадазынче чедип келген. Амгы үеде чамдык кадык-шыырак эр-даа, херээжен-даа улус чиик амдыдырал дилеп, будулуп чоруп турарлар.

Амыдырал дээрге демисел-дир! Кижи бодунуӊ аас-кежииниӊ дарганы дээр болгай. Шораан шуптувуска үлегер-чижек-тир.

1. Чаа немелде билиг алыр (познавательный):

Бадыткаан азы шын эвес бодалдарга шын харыы бээр тезистерни (харыыларны) ажыглап (тып) билир, янзы-бүрү литературадан, Интернет четкилеринден херек материалдарны тывар, номчулганың сорулгаларын медереп билир.

2) Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Ажылынга үнелелди берип шыдаар, тыптып келген бергелерниң үнген дөзүн тодарадып, оларны шиитпирлээр аргаларны тывар.

3)Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные):

Аас болгаш бижимел чугааны билип алыр. Айтырыгны дыңнап, аңаа шын харыылап билир.

5

Демдек салыры.

Уругларга чогуур демдектерни салыр.

Уруглар бот-боттарын үнелээр.

6

Бажыңга онаалга бээри.

1. Чогаадыг «Озуп келгеш кым болур мен. Чуге?»
2. Кызымак кижилерге хамаарышкан улегер домактар бижиир.

Бажыңга онаалганы кыдырааштарынга бижиир

Өөреникчи бодунуң сонуургаан онаалгазын шилип аар.

2) Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Кичээлдиң азы онаалгаларның сорулгаларын хүлээп, аңаа дүүштүр ажылдаар.