Болуушкун наклонениези
план-конспект урока на тему

Темазы: Кылыг сөзүнүң болуушкун наклонениези.

(6-гы класска чаа тема тайылбырының кичээли)

Сорулгазы: 1. Болуушкун наклонениези болгаш ооң үелерин уругларга билиндирип, кожумактарының шын бижилгезин өөредир.

2. Кылыг сөзүнүң наклонениелерин аас болгаш бижимел чугаага шын ажыглаарынга чаңчыктырып, сайзырадыр.

3. Уругларны ажылгыр, кежээ чорукка кижизидер.

Дерилгези:  карточкалар, сюжеттиг чуруу, таблица, мультимедиа дериг-херексел.

Кичээлдиң чорудуу:

I. Организастыг кезээ:

-- Амыргын-на бе, уруглар? Бис бөгүн анаа эвес кичээл эрттирер бис. Ам бот-боттарыңарже удур-дедир көрээлиңер, хүлүмзүрүүлүңер, иштивисте шуптувска чедиишкиннерни күзээлиңер. Мен силерге идепкейлиг, шалыпкын ажылдаарыңарны күзедим. Ам оожум олуруп алыңар. II.Катаптаашкын:

- Бис элээн үелер иштинде тоолчургу «Кылыг сөзү» деп чуртта аалдап чоруп турар болгай бис. Ол чурт улуг, солун чажыттарлыг дээрзин өөренип эрткен темаларывыстан билип алган болгай бис. Бөгүн Кылыг сөзү деп хаан биске ам база бир чажыдын ажыдып бээр дээн. Ынчалза-даа бир негелде-даалга салып турар-дыр, ол даалганы кылыптар болзувусса, Кылыг сөзү дугайында база бир чаа чүүлдү билип алыр бис.

1. Айтырыгларга  харыылаар:

--Эрткен кичээлдерде өөренген чүүлдеривисти кончуг дүрген сактыптаалыңар.

- Кылыг сөзү деп чүл?

- Кандыг айтырыгларга харыылаттынарыл?

- Кылыг сөзү чүлерге өскерлирил?

- Кандыг арыннар барыл? Каштың саны барыл?

Кылыг сөзүнүң үелери

- Кылыг сөзүнүң хевирлери?

Оюн «Чурттакчыларын тывар»

Чалгаа болба, шүлүүң өөрен, чечек чулба, эжиңге шаптыктава, онаалганы кыл, дүрүмнү сагын, идепкейлиг ажылда.

- Эрткен кичээлде  кылыг сөзүнүң кандыг хевирлерин өөренип эгелээн ийик бис? (Наклонениелер)

- Тыва дылда каш наклонениелер бар? (Тыва дылда кылыг сөзүнүң наклонениелери 5 аңгы хевирлерлиг). Самбырада таблицаже кичээнгейни угландыраалыңар.

 III. Чаа тема тайылбыры:

1. Башкының сөзү

--Ам кыдырааштарыңар ажыткаш, бо хүнгү ай, хүннү бижээш, самбырада чаа теманың адын бижип алыңар: «Кылыг сөзүнүң болуушкун наклонениези болгаш ооң үелери».

2. Таблица-биле ажыл

--  

-- Сактып алыңар, кылыг сөзүнүң наклонениелериниң аразындан чүгле болуушкун наклонениези үелерге, саннарга болгаш арыннарга өскерлир. Ында тускай наклонение кожумаа чок. Ынчангаш ону үе, сан, арын кожумактары илередир. Болуушкун наклонениезинден өске наклонениелер үелерге өскерилбес. Олар чүгле саннарга болгаш арыннарга өскерлир. Ам дараазында слайдыны көрээлиңер. Ында болуушкун наклонениезиниң үелеринче кичээнгейни салыптаалыңар. (табл. 2)

  Дүрүм--биле ажыл

Самбырада схемаже көрээлиңер.Чижектерже кичээнгейни угландырыңар.

IV. Быжыглаашкын:

1. Ном-биле ажыл

--Номнарыңарның 96 дугаар арыннарында Мергежилге 225-ти бижимел кылыптаалыңар. Бердингенин эштеринге кым дыңзыдыр номчуп бээрил?

--Эр хейлер! Кылыг сөзүнүң кандыг хевирин өөренип алдывыс? (Бол.нак., ооң үелери)

2. Ынчангаш бо хүн өөренген темавысты ам-даа ханы быжыглап алыры-биле дараазында «Кылыг сөстүг шаптааразыннарны» эртип, бот ажылдарны, кылыр бис.

-- самбырага өскертип кылыптаалыңар. Кымнар самбырага кылыптарыл? Арткан улус кыдырааштарыңарга кылып олуруңар. Өскертип алган кылыг сөзүңерни тургузуунуң аайы-биле шыяр. Шын бижилге дүрүмүн чугаалаар. Кызыл будук-биле бижээн үжүктерни узун дургаар номчуптуңарам, УТПА. Ынчангаш силер бол.накл.келир үезиниң кожумаа (ар, ер, …) дээрзин сактып, утпас силер.

3. Чурук-биле ажыл

Самбырада чуруктуң бердингенин кым номчуптарыл? Чурукче кичээнгейлиг көрээлиңер? Ында кымнарның амыдыралын көргүскенил? Бо чурукка хамаарыштыр кандыг үлегер домак чугаалап болур силер?

«Хойлуг кижи – каас, инектиг кижи – тодуг» деп үлегер домактың утказын кым чугаалаптарыл? (өөреникчиниң харыызы).

--Эр хей!

-- Аалдыг төрелдериңерже чайгы дыштанылгаңарда барып турар силер бе, уруглар?

--Ынчангаш, уруглар, силер база күш-ажылга эрес кежээ болуп, ада-иелериңерге база өскелерге-даа дуза кадарындан ойталавайн чоруңар, «күш ажыл кижини каастаар». Ам «Чайлагга» деп кыска чогаадыгдан бижиптээлиңер. (4-5 мин).

Даяныр сөстерин самбырага бижиир: кадарар, сагжыр, оъттап чор, малчын, …

--Чогаадып алганыңар домактарыңарны эштериңерге ыыткыр кылдыр номчуп бериңерем, уруглар! Күзелдиг кижи номчуп бээр.

--Ук домактарыңарда кылыг сөстериниң болуушкун наклонениезинин үезин, санын, арыннарын тодарадыңар

3. Шилилгелиг диктант.

Онаалгазы: Ам кыдырааштарыңарны үш кезекке чаргаш, эрткен үе, амгы үе, келир үе деп аңгылай бижип алыңар. Мен домактар номчуурумга, силер оларның аразындан кылыг сөзүнүң болуушкун наклонениелерин үелер аайы-биле чара бижээш, кырынга санын, арынын тодарадып бижиир силер.

Домактар:

      Болат миннип кээрге, дүмбей дүн дүжүп келген (э.ү.). Хүн щагда-ла үнүп келген (э.ү.). Чудурук хире коргулчун эккеп бээр мен (к.ү.). Мергенниң сыстып үнүп чыдар бажын, шимчеш-даа дивес караңгы кара тайга, карактап, кадагалап турар (а.ү.). Чадамба солун чугаазын төнчүзүнге чедирбейн, уйгузураан боор, ыыттавайн барды (э.ү.). Копеек дег бүрүлерниң аразында киш-кулаа, айыраң кызыл чаптып чыдыр(а.ү.).

--Ынчангаш кыдырааштарыңар чаныңарда орар эштериңер-биле солчуп алгаш, мен номчуурумга силер эжиңерниң частырыгларын хынаар силер.

V.Онаалга бээри:

§36. Мергежилге 226 арын 96.

VI.Түңнел:

1. Демдек салыры

--Кичээлге эки ажылдаан уруглар демдектериңерни салып бээйн, дневниктериңер эккелиңер. (Уругларның аттарын адааш, демдектер салыр) .

2.Түңнел катаптаашкын

--Бо хүн өөренген темавыска хамаарыштыр айтырыглар бар бе? Бир эвес билдинмес чүүл бар болза айтырып алыңар. (Уругларның билбейн барган чүүлдери бар болза башкы арткан үеде кысказы-биле чедимчелиг кылдыр тайылбырлап бээр).

--Ынчангаш, кылыг сөзүнүң наклонениелери каш хевирлиг болду?

--Эр хейлер! Кичээл төнген, дыштанып алыңар!

"Тожу анчыларының ёзу-чаңчылдарын С.Сарыг-оолдун "Белек" деп тоожузунда көргүскени"

(С.Сарыг-оолдун "Белек" деп тоожузунга, 9 класс)

Сорулгалары: 1. Тожу анчыларының ёзу-чаңчылдарын болгаш херээжен                          аңчыларының  дугайында билиндирери;

                        2.Чогаалдан узундулерни , тоогу материалдарын дамчыштыр

                            уругларны торээн черинге, чонунга ынак болур кылдыр ки-

                            жизидери;

                        3. Аас болгаш бижимел чугаа сайзырадылгазы.

Дерилгези: слайдылар; оннуг саазыннар.

                                      Кичээлдин чорудуу.

I.Организастыг кезек.

II.Кичээлдин киирилде кезээ.

- Экии, уруглар. Бис эрткен кичээлдерде кым деп чогаалчының, чүү деп чогаалын өөрени п эрткен ийик бис? (С.Сарыг-оолдуң «Белек» деп тоожузун.)  

- Ук тоожуда чүнүң дугайында бижээнил? (Тожунуң аңчылары Хаяжык, Илдирмааның өг-бүлезиниң амыдыралын дамчыштыр тыва чоннуң Ада-чурттуң улуг дайынынга өлүк-кижин дужаап, белек берип, үлүг-хуузун кииргениниң дугайында тоожуп турар)  

1)Башкы

- Тоожуда херээжен аңчы маадыр кымыл? (Тоожуда херээжен аңчы маадырны Илдирмаа дээр).

Башкы: Эртинелиг Өдүгенниң

Эрес аңчы кызы-ла мен

Эзим-арга кадыр берттиң

Эглиш дивес ээзи-ле мен…

Ук тоожуда тожу херээжен аңчының амыдыралын тодазы-биле көргүскен. Шак ындыг маадырлыг херээжен аңчылар бистиң Тожувуста ылап-ла турган. Оларның бирээзинге Серен Бараан Чурукпановна хамааржыр. Ол кымыл дээрзин биске ______ дыңнадып бээр.

- Ам Илдирмааның овур-хевирин сактыптаалыңар. (Илдирмааның овур-хевирин  номдан номчуур)

Таблица тургузар

- «Белек» деп тоожунуң Илдирмаазы-биле Серен Бараан Чурукпановнаны деңнеп көрдүвүс. С.Сарыг-оол тожу херээжен аңчы кижиниң овур-хевирин ёзулуг шынныг, боттуг кылдыр чураан.

- Ам тожу аңчыларының ёзу-чаңчылдарының дугайында чугаалажыптаалыңар.

Биске ____ таныштырар.

« Аңчы тайга-таңдызынче аъттаныр деп турда, кадайы үдээр, тос-карактап чажыын чажып, олча-омактыг болурун күзээр.

Анчы кижи чеддер черинге четкеш, үш одаг дажын кылгаш, одун салгаш, одаан чемгерер, диленири ол. Ыяап-ла чалбарар.

Олча-олмактыг болурга, одаанга келгеш, аткан аңының төш бажын, кыдыг ээзин хайындырып чиир. Оран-таңдызынга четтиргенин илередир. Аалынче дедир чоруурда албан кургаг чээргенин белеткээш, дус, шайын ыжык черге салып каар. Соонда келир аңчыларга арттырары ол.»

4)Тоогу материалдары-биле ажыл.

- Бо тоожуда Тожунун толээлери Илдирмаа биле Хаяжыктын, оларнын оглу Адыгжынын овур-хевирлерин дамчыштыр Тыва Арат Республиканын чонунун Ада-чурттун Улуг дайынынын  уезинде  фронтуга боттарынын бар-ла шаа-биле сеткилинин ханызындан дузалажып турганын коргускен. Бистиң маадырывыс Ленин ордениниң эдилекчизи Серен Бараан Чурукпановна база-ла өг-бүлези-биле деңге дузазын көргүскен.

5) Кичээлде ооренген, чугаалашкан чуулунге  чуу деп улегер домактарнын уткалары дугжурун оореникчилерден айтырар.

 ( Ч.: Демниг сааскан теве тудуп чиир. Чангыстын шаа чок, коптун кужу хой.

Эжишкилер найыралы эртине дагны тургузар…)

IV. Кичээлдин туннели.

1) Ада-чурттун Улуг дайынынга Совет Эвилелинин Тиилелгени чедип алганынга тыва чоннун улуг-хуузу кончуг улуг.

V.Бажынга онаалга.

1) Кыска чогаадыг-бодал «Чонум белээ-Тиилелгеге дуза».