Исследовательские работы
творческая работа учащихся по теме

Министерство образования и науки РБ

Курумканское районное Управление образования

МБОУ «Улюнханская средняя общеобразовательная школа»

Научно-практическая конференция «Шаг в будущее»

«Буряадай түрүүшын роман соохи шэмэг-зэргэсүүлгэ-

уран аргануудай нэгэниинь»

секция: бурятская литература

(Языковые средства художественной литературы)

Работу выполнила: Балданова Елена,

ученица 9-го класса

Руководитель: Бубеева М.В.,

учитель бурятского языка и литературы

с.Улюнхан

2015 г

Гаршаг

Оролто үгэ

1. Гол хуби

1. Ж.Т.Тумуновай “Нойрһоо һэриһэн тала” - буряадай түрүүшын роман.
2.  Роман соохи уран арганууд.
3. Зэргэсүүлгэ –роман соо уран аргануудай гол хубинь.

А) Зэргэсүүлгын гол үүргэ.

4.  Зэргэсүүлгэнүүдэйнь илгаа.

          А) Хүндэ характеристикэ үгэһэн зэргэсүүлгэнүүд

           Б) Байгаалиин зураглал харуулһан зэргэсүүлгэнүүд.

    Тобшолол

        Оролто үгэ

Буряад литературын хγгжэжэ, hалбаржа эхилhэн сагhаа хойшо горитойхон хубилалта болоо гээшэ. Зγгөөр хγгжэлтэдэ элитэ нэмэри оруулжа, суурхан шалгаржа гараhан буряад зохеолшодой нэгэн Жамсо Тумунович Тумунов болоно.

“Нойрһоо һэриһэн тала” гэжэ роман 1949 ондо түрүүшынхиеэ буряад хэлэн дээрэ хэблэгдэжэ, манай буряад уран зохёолдо шэнэ хуудаһа нээжэ, бүхы ороноймнай уран зохёолой хүгжэлтэдэ ехэ нэмэри оруулһан юм.

Һγγлшын жэлнγγдтэ мγнөө γеын буряад литературада прозаическа зохеолнудые шэнжэлэн γзэлгэ ехэхэн hуури эзэлнэ, актуальна болонхой. Зγгөөр угайнгаа тγрэл hайхан буряад хэлэн дээрэ буряад зохеолнуудай шэнжэ гγнзэгыгөөр удхалан шэнжэлжэ, элдэб аргануудые хэрэглэлгые тодоруулха баhал гол актуальна  болоно. Тиимэhээ «Нойрһоо һэриһэн тала» гэhэн роман соо автор ямар уран аргануудые хэрэглэбэ гээшэб гэжэ шэнжэлэн гаргаха гол зорилго урдаа табибаб. Шэнжэлгын предмет – «Нойрһоо һэриһэн тала» гэhэн роман, методүүдни номтойгоо ажал – романаа бүхыдэнь уншалга, уран аргануудые бэдэрэлгэ болоо.

Шэнжэлгын ажални практическа удха шанартай. Энэ материал буряад хэлэнэй ба литературын хэшээлдэ хэрэглэхэһээ гадна, олимпиада бэлдэлгэндэ, илангаяа уран аргануудые ойлгуулхада хэрэгтэй гэжэ һананаб.

9-11 классай hурагшадта гγнзэгыгөөр шγγлбэри хэхэдэнь, авторай элдэб олон уран аргануудые хэрэглэhыень элирγγлхэ шадабари γхибγγдтэ хэрэгтэй ха юм. Зохеолой багахан хэhэгγγдые хэрэглэн, шэнжэлэлгэ хэжэ, бγхыдөө ямар аргануудай хγсөөр романай удхын, сюжедэй байгуулгын талаар Ж.Тумунов ехэхэн мэргэжэл шадабари туйлааб гэжэ γхибγγдтэ ойлгуулха шухала болоно.

Уншагшадта уран зохёолой зүйлнүүдые һонирхолтой, эли тодо болгожо үгэдэг зэргэсүүлгэнүүд тус романой гол хубинь, уран аргануудай ехэнхинь болоно гэжэ шэнжэлгэ хэбэб. Зохёолоо уншагшадтаа дүтэ болгожо, зураглагдаһан юумэеэ эли тодоор, нюдэндэ харагдама гоёор дамжуулдаг зэргэсүүлгэнүүд тон хэрэгтэй уран арга гэжэ ойлгобоб. Тиимэһээ хуудаһан бүхэндэнь байһан зэргэсүүлгэ энэ романай шэмэгынь болоно гэхэдэмни алдуу болохогүй гэжэ һананаб.

1. “Нойрһоо һэриһэн тала” роман тухай

Жамсо Тумуновай “Нойрһоо һэриһэн тала” гэжэ буряад хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн эгээ түрүүшын роман 1949 ондо Улаан-Үдэдэ Буряадай номой хэблэлээр гараһан байна.

Иигэжэ манай буряад уран зохёолой шэнэ, үшөө үндэр шата эхилээ һэн.

Тиихэдэ Жамсо Тумунович Тумунов гушан гурбан наһатай ябаа. Энээнэй һүүлдэ зургаан жэл болоод, 1955 оной январиин 11-дэ тэрэ наһа бараһан юм. Жамсо Тумунов энэ дэлхэй дээрэ оройдоол гушан юһэн жэл амиды ябаха үйлэтэй байгаа.

Теэд энэ хугасаа соо ямар ехэ ажал хэжэ үрдиһэн, ямар ехэ гал дүлэн соогуур гараһан хүн гээшэб!

“Нойрһоо һэриһэн тала” гэжэ романайнгаа нэгэдэхи хубинь 1940 ондо бэшээшье һаа, геройнуудайнь зосоохи холбоо үшөө дутуу, романайнь газаа тээхи гансал “армагынь” бүтөөд байна гэжэ Жамсо Тумунов өөрөө ойлгоод, дахин романаа заһажа ороо һэн.

Эсэгэ ороноо хамгаалгын агууехэ дайн Ж.Тумуновай энэл роман дээрэ эршэмтэйгээр хүдэлжэ байхадань эхилээ һэн. Тиигэжэ Жамсо Тумунов дүүрээгүй зохёолоо орхижо, дайнда мордохо ушартай болоо.

Теэд энэ үедэ манай бүхы гүрэн нэгэ хүн шэнгеэр амгалан байдал эбдэһэн хархис дайсанай урдаһаа буугаа гартаа барижа бодоо һэмнай даа.

Дайнһаа илалтатай бусаад, үшөө дүрбэн жэл энэ роман дээрээ Жамсо Тумунов һуугаа.

“Нойрһоо һэриһэн тала” гэжэ романай үйлэ хрэгүүд 1919-1920 онуудта ехэнхидээ Агада, Табтаанайда, Дульдаргада, Алханада болоно. Энэмнай Тумуновай түрэһэн нютаг ха юм. Мүн атаман Семеновой тала барижа, баяшуултай нэгэдэһэн Дугар Табхаев баһал энэ нютагай хүн байгаа.Теэд тэрэ үедэ хаа хаанагүй, хаанта Россин  газар бүхэндэ граждан дайнай гал дүлэн соробхилжо, үгытэйшүүлынь баяшуулдаа орожо, фабрика заводууд һандаржа, газар уһаяа буляалдажа, дүүнь ахадаа орожо, ахань дүүдээ орожо, тосхон тосхоноороо буудалдажа, ой модон соогуур, хада уулаар дүүрэн буутай зон гүйлгэлдэжэ, үзэгдөө дуулдаагүй үймөөн боложо байгаа ха юм. Урдань хэдэн зуун жэлнүүдтэ нойртоо дарагдажа байһан тала дайда һэрижэ, хэниинь хэн тээшээ болохоб гэһэн асуудалда харюу үгэхэ зэргэтэй болоһон байна.

Ж.Тумуновай романай нэрэ тон зүбөөр тэрэ үеын байдалые ойлгуулжа үгэнэ. Теэд романай ганса нэрэ бэшэ, роман соо харуулагдаһан үйлэ хэрэгүүд, романай геройнууд хоорондоо тон нягта холбоотой, хүн бүхэнэй уншаад этигэмээр, үнэншэмөөр байха ёһотой. Энэ тиимэ бэлэн бэшэха юм. Эндэ тон ехэ мэргэжэл, ухаан бэлиг, эрдэм һургуули хэрэгтэй. Түрэлхи хэлэн дээрэ урдаа бариха ямаршье жэшээгүйгөөр роман бэшэхэ зорилго бэедээ табиһан Ж.Тумуновта хүшэр хүндэ ааб даа. Тиигэбэшье тэрэ тунхарингүй, граждан дайнай үеын нютагайнгаа зоноор хөөрэлдэжэ, үйлэ хэрэгүүдэй болоһон газарнуудаар ябажа, Улаан-Үдын, Эрхүүгэй, Москвагай, Шэтын архивуудта һуужа бэшэһэн юм.

“Нойрһоо һэриһэн тала” гэжэ роман 1949 ондо түрүүшынхиеэ буряад хэлэн дээрэ хэблэгдэжэ, манай буряад уран зохёолдо шэнэ хуудаһа нээжэ, бүхы ороноймнай уран зохёолой хүгжэлтэдэ ехэ нэмэри болобо. Энэ роман үсөөхэн жэлэй турша соо буряад хэлэн дээрэ хоер дахин хэблэгдэжэ, ород хэлэн дээрэ Москвада гараба.

Удаань венгр, чех, словак, немеө, хитад, монгол украин, белорус, казах, киргиз хэлэнүүд дээрэ барлагдаба. Иигэжэ Жамсо Тумунов өөрынгөө түрүүшын романаар энэ дэлхэй дээрэ Буряад ороноо суурхуулба. Зарим газарта буряад зон биишье гэжэ дуулаагүй байһан аад, энэ романаар энэ дэлхэй дээрэ иимэ арад бии, Октябриин хубисхалай ашаар дүүрэн эрхэ сүлөөгөө оложо, хамаг арадуудтай хамта урган хүгжөө, шэнэ һаруул замда гараа гэжэ ойлгобо.

2.  Роман соохи уран арганууд

Ямаршье жанраар бэшэдэг уран зохёолшод өөрынгөө зохёол соо элдэб уран аргануудые хэрэглэдэг ааб даа. Уран зохёол бэшэхэ гол аргануудые: зураглалгын портрет, пейзаж, диалог, характеристикэ; юрэ хөөрэлгэ; бодомжолго г.м. хэрэглэгдэгыень мэдэнэбди. Тиихэдээ  уран зохёолшо геройнуудаа бүри хадуугдамаар, эли тодоор харуулхын тула, тэдээнэйнгээ газаа дүрсыень, түхэл маягыень, үмдэжэ ябаһан хубсаһа хунарыень ураар зураглан харуулһан байдаг. Тиихэдээ уран зохёолой хэлэнэй шэмэг үгэнүүдые: метафора, олицетворени, зэргэсүүлгэ, эпитет г.м. элбэгээр хэрэглэдэг. Олон янзын уран арганууд уран зохёолой хэлые образно болгодог, баяжуулдаг, шэмэглэдэг ха юм. Эдэниие бултыень уран зохёолшод өөрын онсо мяагаар, элдэб аргаар зурагладаг, хэрэглэдэг ааб даа. “Нойрһоо һэриһэн тала”  роман дээрэ Жамсо Тумуновой хэлые хараад үзэе.

1. Пейзаж.

Геройн ажабайдалда ямар хубилалтанууд болохоёо байнаб, муу юумэн болохоо байна гү, али һайн юумэн болохоо байна гү, тэрэниие харуулхын тула Ж.Тумунов таарамжатайгаар байгаалиин үзэгдэл уран гоё үгэнүүдээр зураглан харуулна.

Жэшээнь:

Гүнзэгы намарай байдал иимэ гоеор харуулна:

Гүнзэгы намар болоһон байба. Уһан горхон хайнагтажа эхилһэн, газарай хүрьһэн һүниинь хүрөөд хонодог болоһон, ой модоной алтарма шара үнгэ буураһан, холын аянда ябаһан уһанай шубуудай ганганалдаха абяан дуулдахаа болиһон байба. Зарим айлнууд үшөө үбэлжөөндэ буугаадүй, намаржаандаа зандаа, үшөөл айрагаа бүлэһэн шэгтээл һууба.

Зунай саг харуулһаниинь:

Заха хизааргүй хүхэ далайн дундаһаа яларагша алтан наранай туяа мүнгэн толгой, модогүй үндэрнүүдэй оройгоор намжаарна. Тунгалаг агаарта жэргэн байгаа илбарай баахан булжумуур шубууд өөдэ, һөөргөө элилдэжэ, хартаганаата гүбээгэй һайханиие суурхажа байгаа бэлэй. Тэдэнэй шэмэг һайхан дууниинь харьяа Табтаанайн сүлхэ урадхалтай ниилэжэ, зунай һайхан сагай элдин гое байдалые һайрхана. Үргэн Шонтын үнгэ һайхан, носомо ногоон нюрганиинь шад улаан самса үмдэһэндэл, улаалзай сэсэгээр хушагдана.

2. Оршон тойрон байдал зураглалга.

Уран зохёолшын оршон тойрон байдал зураглан харуулһанһаа үйлэдэгшэ нюурай ажабайдал, абари зан, ажал хүдэлмэри болоод, юумэн тухай хайшан гэжэ бодомжолноб, юугээр һонирходог бэ гэхэ мэтэ юумые ойлгожо абахаар байна. Үйлэдэгшэ нюуртаа өөрэ янзын характеристикэ үгэжэ, уншагшадаа танилсуулна.

Жэшээнь:

Дамбатан хөөмэгшэдэ ороһон дүнэдтэеэ хоёр паар сартай, гурбан унаанай моритой, таби шахуу хони ямаатай – сулахан шадалтай айлайхи һэн. Хүдэлмэри хүрхынгөө горитойхоншье һаань, наһан соогоо удааншье болзороор, богонишье болзороор хүниие заража үзөөгүй бэлэй.Дамбын хүбүүн Очир гэдэг дээрээ оройгүй ажалша бэрхэ хүн байгаа. Тиихэдэ Очирой һамган – хуба шара нюдэтэй, ута шара туйбатай, хүдэр бата бэетэй Рэгзэд бэринь ажалда ябахадаа эрэшүүлһээ дортодоггүй һэн. Сэсэгмаа басаганиинь гэрэйнгээ ажалда эрэ доргон, һүбэлгэн бэрхэ, шүрбэһэтэй шэртэһэн үхин гэжэ хотон соогоо мэдээжэ болоһон юм. Дамба өөрөө даншье ган алдаршоогүй, үбһөө сабшалсаһаар лэ, Шэтэ, Шилкэ ошожо, хүбүүнэйнгээ дархалһан тэргэ шарга хубалдаһаар лэ байһан юм. Тамжад абгай гэмэрхэ ганирхынгаа забһарта, арһа шүрбэһэеэ элдээтэеэл байгаа.

Бидэ энэ зураглал сооһоо Дамбатанай гэр бүлын социальна байдалтай танилсанабди. Тиихэдэ эдэ айлайхи нэгэшье хүниие зарангүй, бүхы байһан юумэеэ өөһэдөө олоһон, өөрынгөө хүлһэ гаргажа, юумэтэй болоһон – дунда шадалтай, ажалша айл гэжэ ойлгонобди.

3. Үйлэдэгшэ нюурта авторай характеристикэ үгэлгэ.

Зохёолой геройдо, мүн бэшэшье үйлэдэгшэ нюурнуудта элдэб аргаар, янза бүреэр автор характеристикэ үгэхэ гэжэ оролдодог. Зарим ушарта автор геройдоо сэхэ характеристикэ үгэнэ, заримдаа зохёолой геройн хөөрөөн соогуур бэшэ үйлэдэгшэ нюурнуудтаашье характеристикэ үгэнэ.

Жэшээнь:

Тэрэ үеын буряад арадые нютагһаа холо ошодоггүйе ойлгонобди:

...Буряад зоной нютагһаа гаража, 60-70 модоной газарта хэдэн хоногоор ябаха гээшэ тэрэ сагта ехэ үсөөн бэлэй. Буряад зон түбхинэһэн, түхеэрһэн хэтын байра байдал, гэр бараашьегүй һаа, һэеы гэрээ шэрээд, жэлэй дүрбэн саг бүхэндэ байраа урилжа, нүүжэшье ябадаг һаа, гуламтынгаа байһан эхэ газарые орхижо, хаана холо ошодоггүй һэн. Үбэл болоходо, ой модотой нэмэри дулаан газарта байрлаад, зун болоходо үргэн тала, модогүй хадануудайнгаа бооридо нүүжэ зуһадаг бэлэй.

Янжама Рэгзэдэй ямаршье бэрхэ асашантай адли һүри хаядагыень, халуунда ундаа хүрэдэггүйень, энэ тэрэ юумэн тухайда хөөрэлдэхэ дурагүй байдагыень, шэрүүнээр хүндэ хандаданыень, үбгэн тухайдаа нэгэтэшье дурдадаггүйень – эдэ бүгэдые хамталжа үзэхэдөө, тэрэниие эрэ хүндэл яагаашье адлиб даа гэжэ һанана. –энэ Янжамын хөөрөөнһөө Рэгзэдэй характеристикэ эли тодоор гарана.

Шодон – гоё һайхан хубсаһа үмдэхэ, гэр бараагаа элдэб урлалай ковероор гоёохо тухай бододоггүй, харин яажаб даа олон толгой адуу малтай болохо гэжэ бододог байгаа....

Г.м.

4. Портрет.

Уран зохёолшо геройнгоо газаа дүрсыень харуулхын тулада тэрэнэйнгээ түхэл маяг, шэг шарай, үмдэжэ ябаһан хубсаһа хунарыень ураар зураглана. Романайнгаа удхада тааруулжа, элдэб янзын портрет үгэнэ.

Жэшээнь:

Дэлгэр -...баахан зэргэ зэртэд гэһэн аад, ошотой дулаан нюдэтэй, гонзод гэһэн үндэр мархагар хамартай, абар-табар һахалтай, хара зүһэтэй, туранхайшарайтай.

Нима - ...барагар хара нюуртай, үргэн сэбэр сохотой, дээдэ урал дээгүүрээ зурагар хара һахалтай, томо сагаан шүдэтэй – нилээд сула сэбэр хүн.

Табхайн Дугар - ...хэрмэн маряатай, дэрхэгэр шэхэтэй, өөдөө бодошоһон үрзэгэр шара үһэтэй, һахалаа хюһаһан, шэрүүн харасатай, шара шарайтай, нилээд хүйтэн шанартай хүн.

Гомбо –шиираг улаан шарайтай, боро шэршүү дэгэлтэй, түрииень шамаруулжа үмдэжэрхиһэн сабхи гуталтай, ниилээдгүй хүдэр янзын залуу хүбүүн.

Г.м.

5. Диалог

Уран зохёолшо геройнуудаа, үйлэдэгшэ нюурнуудаа хөөрэлдүүлэн харуулхадаа, бүри үнэншэмөөр ажабайдалые байһан соонь харуулхые оролдоно гээшэ. Диалогой янзаар бэшэхэдээ, автор зохёолойнгоо зорилгые бэелүүлхэ гэжэ оролдоно.

Жэшээнь:

-Ши Дэлгэр мүн гүш? – гэжэ һурана.

-Таагыш даа: мүн гүб, али бэшэ гү?..

-Ерэһэншни һайн даа.

-Шамайе абаашахаяа ерээб. Сэхыень хэлэнэб–гоёоһоной хэрэггүй – гэжэ Дэлгэр һанаһанаа хэлэнэ.

-Намһаа шалтагаалһан хэрэг бэшэ. Шинии мэдэхэ хэрэг болоо.

- Үнэнииень хэлэнэб. Абаашахам. Ходо сугтаа ябахабди. Шимайе гомдохоохогүйб. Адуу манахабди, зөөри олохобди, үхибүүдтэй болохобди,  - гэжэ Дэлгэр Сэсэгмаагайл һанадаг бодолые хэлэнэ.

          Энэ диалаг сооһоо Дэлгэр Сэсэгмаа хоёрой бэе бэедээ дуратайень, Дэлгэрые зориг орожо, Сэсэгмаагаа хулуужа абаадахаяа байһыень ойлгонобди.

6. Уран зохёолой хэлэнэй шэмэг үгэнүүд

Зохёолоо бэшэхэдээ, уран зохёолшо олон янзын шэмэг үгэнүүдые (тропонуудые) хэрэглэнэ. Манай буряад хэлэн шэмэг үгэнүүдээр тон элбэг. Эдэ тропонуудай аргаар үгэнүүдые олон ондоо удхатайгаар хэрэглэжэ шадаа.

Жэшээнь:

Олицетворени: Һүниин шүүдэр үбһэ ногооной үзүүртэ сэлсылдэнэ. Үдэшын наран горитойхон тонгойжо, баруун хадын оройдо урга тудхамаар болоод, зөөлэхэн зохид элшээр наадана.г.м. Метафора: ...сонхынгоо нюдые тэһэ сохижо, аяар холо ошоод ябаһан Шодоной тархи дээгүүрнь хии барижа буудажархина. Оньһон үгэнүүд: “Газар дуулаг, гахай шагнаг”, “Ноед яараха, нохой хүйлэхэ”, “Намһаа саагуур, наранһаа наагуур” г.м. уран арганууд бии.

Харин эдээн сооһоо тон элбэгээр зэргэсүүлгэнүүд хэрэглэгдэнхэй.

1.3. Зэргэсүүлгэ – роман соохи уран аргануудай гол хубинь

Уран зохёолшо бүхэнэй хэлэн тон өөрсэ, бэе бэеһээ илгаатай байдаг гэжэ мэдэнэбди. Тэдэ шадамараар дээдэ хэлэгдэһэн уран аргануудые хэрэглэжэ, тэрээгээрээ илгардаг. Жамсо Тумуновай хэлэнэй онсо шэнжэнь – элбэгээр зэргэсүүлгэнүүдые хэрэглэлгэ болоно. Зэргэсүүлгэнүүдынь романай шэмэг болоно.

Ямар нэгэ үзэгдэлнүүдые ондоо юумэнтэй гү, али үзэгдэлтэй сасуулжа харуулһан аргые зэргэсүүлгэ гэдэг гэжэ мэдэнэбди. Зэргэсүүлгэ хадаа уншагшадта уран зохёолой зүйлнүүдые һонирхолтой, эли тодо болгожо үгэдэг.

Роман уншажа эхилхэтэеэ хамта эсэс хүрэтэрынь зэргэсүүлгэнүүдые олохот, хуудаһан бүхэндэ харахат.

Жэшээнь:

...Должон хүгшэн хөөмэгшэдэ ябаһан сар унаадал, дүүрэн арһатай эрьюулгые зүдхэжэ ябаба. Саһан дээрэхи шандаганай жэм шэнги болотороо элэшэһэн нариихан зүргэ харгы тэрээнэй урдань годиролдожо, хэды дабхарлан эрьебэшье һаань, хаанашье хүрэхэгүй байба.

Түрүүшын мүрһөө автор уншагшаяа зэргэсүүлгэ хэрэглэн һонирхуулна. Ехэ гоёор тааруулжа, урда сагай байдал мүнөө үеын үхибүүдтэ ойлгуулна. Хэрбэеэ Должод хүгшэнэй дүүрэн арһатай эрьюулгые зүдхэжэ ябаһые һайса ойлгоогүй һаа, харин хөөмэгшэдэ ябаһан сар унаае элеэр нюдэндөө  бии болгоно. Тиимэһээ хүгшэмнай үхэр, сар шэнги юумэ шэрэнэ гэжэ эндэһээ ойлгоно. Онсо дүрсэ бии болгоно. Должод хүгшэнэй ябаһан нариихан зүргэ харгынь саһан дээрэхи шандаганай жэм шэнги болотороо элэшэһэн гэжэ уншахадаа, наһан соогоо хүндэ хүшэр ажал хэһыень ойлгожо хайрлана.

А) Зэргэсүүлгын гол үүргэ

Зэргэсүүлгэ ехэ тодоор, нюдэндэ харагдама гоеор дамжуулхын тула тон хэрэгтэй уран арга болоно гэжэ тобшололдо ерэнэб. Һурагшадай тон мэдэхэ юумэнтэй адлирхуу тала оложо, ехэ шадамараар зэргэсүүлнэ. Зэргэсүүлгын аргаар үгэнүүдые олон ондоо  удхатайгаар хэрэглэжэ шадана. Тэрээнһээ гадна уран зэхеолоо шэмэглэнэ, гое болгоно.

Жамсо Тумунов роман соогоо бүхэли үйлэ байдалые ганса зэргэсүүлгын хүсөөр гаргажа шадаһыень тэмдэглэхэеэ һананаб.

Жэшээнь: Тоһотын аманһаа алдагдадаггүй “хаан ноён” гэһэн үгэнүүд харгыда гээгдэһэн хадааһад мэтэ хан гэхээ болижо, тэрэнэй орондо “атаман ноён” гэһэн шэнэ үгэнүүд бии боложо, дугаагай хонхо мэтэ дуугарха бүринь соностожо байдаг болоо һэн.

Үнгэрхэдөө үйлсэдэ уулзаһан писарьнүүдэй “нэрэ алдартнай хэн бэлэй?” гэжэ һурахаданшье, тэдэнь “туһалхабди” гэжэ шэнэһэн түлеэндэ эмсэрхэй шүдэтэй хюрөөгэй торолдоһон шэнгеэр хахажа хэлэдэг байгаа.

Уһан агаар хоер мэтэ бэе бэеһээ холодохо аргагүй хоёр инагуудай түрэл гэрһээ зугадан гарахань, юунээршье жэшэшэгүй гомдолтой һэн.

Зэргэсүүлгэнүүдынь жэшээлһэн үгэнүүдээ, байдалаа, хүниие, байгаалиие, тэдэнэй үйлэ хэрэгыень образно болгоно, үнэн дээрээ хаража байһан шэнги болгоно.

Зэргэсүүлгэ дахуул үгэнүүдэй ашаар хоер юумые сэхэ жэшэһэн байдаг. Мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй хоорондохи  сасуулһан харилсаа  тэмдэглэһэн дахуул үгэнүүд хэрэглэгдэдэг: шэнги, мэтэ, шэнээн, адли г.м.

Жэшээнь:         

Энэ үдэрһөө хойшо Шодон, шадамар дарханай сохиһон тээшэнь хотойжо пилайжа байһан мяхан түмэр мэтэ, Дугарай гар доро бүмбэргэжэ байдаг болоо һэн.

Нима шэлүүһэн мэтэ  шуранаар Гомбын хутагатай гартань аһажа, ...хутагыень буляажа абаад, гал уруу хаяжархина.

Нимын ...ябашаһан байхадань, сохоёо балта доро табижа үгэһэндэл адли, Дугарта буу тодхуулаад байһандал айба.

Тэмээнэй толгой шэнги һойногор томо ургамал шулуунай саанаһаа гэнтэ.... Г.м.

Уран зохёолшо уран һайханаар зохёолоо найруулхадаа, түрэлхи хэлэнэйнгээ үгын баялигые ашаглажа, геройнуудайнь характеристикэ, нюурайнь түһөө гэхэ гү, али портрет г.м. һонирхолтойгоор зураглана. Тиихэдээ тэдэнэй ябаһан ябадалда, ухаан бодолдо, түхэл шарайда, хэлэһэн үгэнүүдтэ г.м. зэргэсүүлгэнүүдээр анхаралаа хандуулна.

Автор нэн түрүүн өөрынгөө дүй дүршэлөө, хараа бодолоо, хайшан гэжэ өөрөө ойлгоһоноо гаргахаяа оролдоно. Зохёолшын гол зорилгонь – романайнгаа гол удхыень һайнаар ойлгуулха, миин лэ юумэ мэдүүлхэ бэшэ, харин уншагшадаа дүтэ болгохо, гол бодолоо, һаналаа, сэдьхэлэйнгээ байдал элеэр гаргаха. Минии һанахада, энэ зорилгодонь зэргэсүүлгэнүүд ехэ туһа хүргэнэ.

Иимэ олон зэргэсүүлгэнүүдыень олоод байхадаа, уран зохёолшын, Жамсо Тумуновай хэлэн, досоохи байдал ямар баян бэ гэжэ мэдэрэлдэ абтагданаб. Минии һанахада,бидэ миин лэ яряанай хэлэн дээрэ хөөрэлдэжэ байхадаа, зэргэсүүлгэнүүдые нэгэшье хэрэглэнэгүйбди, ганса уран зохеол соо уншанабди. Тиимэһээ уран зохёолнуудаа олоор уншажа, хэлэеэ баяжуулжа ябаха ёһотойбди.

1.4. Зэргэсүүлгэнүүдэйнь илгаа

Жамсо Тумунов элбэгээр, хуудаһан бүхэндэ хэрэглэһэн үгэнүүдээ иимэ юумэнүүдээр зэргэсүүлһэн  байна: амитадаар, ургамалнуудаар, зэр зэбсэгүүдээр, байгаалиин үзэгдэлнүүдээр болон бэшэшье юумэнүүдээр.

Жэшээ дээрэ ехэнхи зэргэсүүлһэн юумэнүүдые хараад үзэе:

Г.м. Жэшээнүүдынь – приложени №1

Хүндэ характеристикэ үгэһэн, байгаали зураглаһан зэргэсүүлгэнүүдые бүлэг болгон хубаахаар байна.

А) Хүндэ характеристикэ үгэһэн зэргэсүүлгэнүүд

Гуужажа байһан арһандал халзан сохотой, хонхигор туранхай шэг шарайтай, шүшэгэр нариихан хургануудтай, жараад наһанай, ехээрхүү янзын үбгэн шэб шэнэ һэеы гэрэй хойморто сайлажа һууна.

Дугар тэһэрхэ болотороо үлеэгдэһэн тарган гүүнэй сууха шэнги шара улаан болошоод байтараа, гэнтэ ирбагад гээд, хүгшэнэй бахалуурые бажууна...

Энэ үедэ тэрэнэй мяхалиг дүүрэн шарайнь согоор хайруулһан зэдтэл, гансата харлажа, уданшьегүй баһа дахин сайжа, тиигээд тэрэ дороо шэхэндээ хүрэтэр улайшаба.

Үдэр ерэхэ бүри тэрэнэй шэг шарайнь сайража, бүхэли зундаа һалаагүй сухалынь арилжа, хоёр нидхынь хоорондо ходо нугаран байһан уршалаа һалажа, улаахан уралнуудынь, намарай элдиндэ шүүһэ шэмээ жагсаад байһан жэмэс мэтэ арюуханаар харагдадаг болобо.

Тоһото эдеэ түрхигдөөд, таталагдаагүй байһан хүм арһандал нулһагар хүхэ үнгэтэй, һойногор ута хүзүүгээ аалихан гэгшэ сээжэ худараа шэнгээжэ...

Дугарай нюдэдынь зэртэгэд гэлдээд, сад уур соо сай нюдэһэндэл, дууниинь хан гэжэ һанаһанаал хэлэжэ байхадал гэнэ.

(Табхайн Дугарай) Үһэниинь үрзыжэ ургашоод, шэлэ хүзүүн уруунь, захын загдуул мододтол адли шушууртан арбайлдана.

Атаман Семенов гээшэтнай, залуу Советскэ республикын сэрэгэй хүсэнтэй жэшэхэ болоо һаа, хониной нюрганда аһаад байһан хубалзахан гээшэ. Тиихэдэ Табхайн Дугар гээшэтнай хурьганай нюрганда няалдаад байһан шалзахан гээшэ. Теэд шалза хубалза хоерой шадал хүсэн хэды шэнээн бэ гэжэ таанар мэдэнэт, хабар ногооноор бии болоод,  намар болоходо наһаяа бараһан байдаг бэзэ. Эгээл тэрэ шалза хубалза хоер  шэнги Семенов Табхаев хоер богонихон наһатай, юушье мэдэхэгүй зон гээшэ.

Янжама, һая хадамда гараһан басаган мэтэ, тэрэниие хараад...

Эзэниинь хартаабхын зэргэ томо хамараа мархагашуулжа, пэтэн хара хүзүүгээ сээжэ худараа шэнгээжэ, айхабтар ехэ хүхюутэйгээр хүбүүе угтажа...

Гомбын үгэнь шэрэм тогоо сохиһон мэтэ хахир аад, ямар нэгэн аюултай заналта мэтээр соностожо, тэрээнэй далайлтатай гартань бүүр-түүр харагдажа  байһан хутагань могойн хадхуур мэтэ байба.

Һөөлдэнги бүдүүн хоолойгоороо бүрхирэн ябахадаа, Гомбо хүсэеэ үзүүлхэ газар бэдэрһэн ногооной үеын бэерхүү бухадал харагдана.

Нюурынь үнэһэн хүхэ, сог мэтэ харахан нюдэдынь нёлбоһоор дүүрэнги.

...һогтоһондоо туулган мэтэ хүндэ болошоһон тархияа заһажа байхадань...

...Табхайн Дугар заряагаа үһэндэл үрзэгэр хатуу үһэтэй мухар толгойгоо хоёр гарлан эльбээд, Семеновто доро дохино...

...Дугар хур тоһо түрхиһэндэл урьягар шара нюураа уршылгана.

Нюурайнь улаан тарашаһан, нюдэдынь улам тодо, дүрэжэ байһан согтол, хурса болошоод, эхэнэр хүнэй бүхы һайн түхэлые өөрынгөө нюурта суглуулаад байһандал, Сэсэгмаа Нимада харагдана.

...Шубуунай дальбараа мэтэ бэлтышоод һууһан Сэсэгмаа...

Хүгшэнэй омог дулаан, сэбэр булагай урадхал мэтэ арюун үгэнь Гомбын үдьхэлсэһөө хоротой хүндөөр таһалдаба.

Тэргэ Василиин бага һамган тохорюун мэтэ ута аад, тэгшэ нарин хүзүүтэй, гуулин мэтэ үнгэтэй сарбуунуудтаа далан табан бугааг зүүһэн гоё сэбэр цыганкын  хажууда зэргэлжэ һуугаад...

Захар Иванович үндэр тэгшэ бэетэй, дэлигэр үргэн аад, шубуун мэтэ урагшаа түлхын матарһан үбсүүтэй, сарбуугаар бүдүүн, һэнжэгэд ута, аргагүй хүсэтэй гартай...

Тэдэнэй нюур шарайдань үглөөнэй һайхан наранай элшэ наадажа, тэдэниие ямар нэгэ үльгэрэй баатарнуудта адли болгожо харагдуулна.

Баахан зэргэ улаабтар болоһон нюдэдынь улха соогоо хонхойжо, амидыгаар шэргэжэ байһандал, ёлойжо харагдана.

Инаг гансынгаа сээжэдэнь тархяа няажа, намарай һэбшээ мэтэ һэрюухэн гарыень барина.

Дэлгэр ...гэнтэ шэлүүһэн мэтэ шуранаар үүдэн тээшэ харайжа, хоёр табхаевтаниие хоер тээшэнь шарбаса нюдажархео...

Пунсогой шарай шэлэ хүзүүнһээ эхилээд, улай улайһаар хөөргэһөө гаргаһан түмэр мэтэ болошоно.

Тэрэнэй хухигар сагаан нюурынь ехээр хүлэрһэндөө барайшаһан, нюдэдынь залиржа байһан галдал һүлмыжэ хүхэршэһэн, ямаршье соггүй байба.

(Дугарта) Шинии хюмһаншни үлирбын шүдэн шэнги нугаршагүй, хэлэншни могойн хадхуур мэтэ хурса, зоригшни хутагын эри мэтэ хоротой байха ёһотой.

...Хара туулган мэтэ дүлии шэхэтэй, дайдын манан мэтэ һохор харанхы, гуталай ула мэтэ муухай сэдьхэлтэй баяд ноёдой, лама бөөгэй, поп чиновнигуудай хүл дорохи хүрьһэниинь оболзожо, тэдэниие хүхүүли шабар мэтэ һорожо залгихаар бэлэн байгаа һэн.

Б) Байгаалиин зураглал харуулһан зэргэсүүлгэнүүд

Огторгойн гүнзэгыдэ һүрэгһөө таһарһан ботогод мэтэ тэнэжэ ябаһан шарабтар үнгэтэй, бүхэнтэһэн үүлэд зүүн зүгые шэглээд, хүнгэхэнөөр талиинад.

Энэ үбэл дунда саһанда дарагдахагүй, үндэр хирбэгэр, нэлэгэр тэлэгэр шара хуаа хагдан, долгито далай мэтэ  хүрилэн байдаг бэлэй.

Үдэрэй наран нилээд дээрэхэн гаража, һалхи бордоһон намдажа, хүхэ буурал ямаанай хөөбэр мэтэ үүлэд садатараа эдеэлжэрхёод, бэлшэжэ ябаһан һүрэг малдал, аалихан урагшаа зөөнэ.

Мэнэ болоод лэ харгын гол дундуур хөөрсэг һалхин хүрилжэ, ээрсэг мэтэ эрьелдэнэ, харгын шоройе тэнгэри өөдэ тууна.

Тэнгэриин үндэрһөө толотомо гоё туяа сасарагша арбан табанай һара газарай уужамда жаргажа байһандал, үбһэ ногооной эшэнүүдые өөрынгөө гэрэлээр бөөмэйлэн байхадал гэнэ.

...Энэ хүйтэн газарай сыдэгэр боро үүлые арай шамай сүмэлэн ерэһэн наранай туяа тоһогүй зулын гэрэл мэтэ һүргүйхэнөөр шарана.

Үбэлэй нариихан харгы тэмээнэй нюрган мэтэ хотирон бэтирэн, энэ тэрэ һөөгүүдые тойрон гарана.

Тэнгэриин уужамда Долоон үбгэд миһэрэлдэжэ, хүбүүнэй тархи дээгүүр үлхэлдэн, мүнгэн хутагын үлгүүртэл унжалдана.

Урдахи хадын оройгоор һиимылдэжэ байһан уһанай замаг мэтэ шарабтар үүлэд, өөрэй толондо туугдан байһандал, баруулжаа тэгүүлнэ.

Энэ ойн дуулаан дундуур игаабари дулаан газарта, үдэрэй тэн болоходо, хүнгэрэг саһан хайлажа, үдэшэ үглөө һиимэгэр нимгэхэнээр мүльһэтэжэ, хуурай утаһа татаһандал, мориной туруун доро хан-хан гэхэдэжэ харагдана.

Томо томо хасуури мододой һагсагар үдхэн залаанууд, үтэлһэн хүнэй толгой мэтэ, бууралтан харагдана.

...Далай үргэн сабшалангай дээгүүр тунашоод байһан үрмэн мэтэ һайхан шара сэсэгүүдые хаража...

Тэнгэриин һүн сагаан зүйдөөлые халхалаадүй байһан һүүдэгэр һаарал үүлэн хайшаашье ошоһониинь мэдэгдэхэгүйгөөр үрин тарин үгы боложо, тоогүй олон мүнгэн тоборюулгануудые жэрылэн хадажархиһандал, үргэн сагаан татааһан уужам тэнгэриие бүһэлөөд, нэгэ үзүүрээ баруун зүг тээшэ, нүгөө үзүүрээ зүүн зүг тээшэ һунаан байба.

Үндэрэй ара оройгоор  һаарайлдан ургаһан олон һалаатай дархигар дархигар нарһад бамбагар зөөлэн саһанда дарагдашоод, хонин нэхы дахаа даажа ядаһандаа, дабаанай оройдо амаржа байһан аянша үбгэдтэл нарбайлдана.

Хадын һаншагтахи гэр шулуунай үбэртэ габ гансаараа дүгдыжэ байһан мушхуу томо хуһан модон тархиһаа эхилээд, хүл хүрэтэрөө талхан болошоод, тээрмынгээ үбэртэ нара игаажа зогсоһон тээрмэшэнэй маягтайгаар харагдана.

Тиихэдэ аяар тэрэ дороһоо абаад, энэ үндэр хадын энгэр һубарин ургаһан сэбэр залуу уляаһад, дабаае уруу буужа ябаһан зониие амалаад гүйлдэһэн үхибүүд мэтээр, нюдэндэ обёорогдоно.

Үргэн Шонтын үнгэ һайхан, носомо ногоон нюрганиинь шад улаан самса умдэһэндэл,  улаалзай сэсэгээр хушагдана.

Түгэсхэл

Ж.Тумунов роман соогоо  литературна геройн, хγнэй, арад зоной абари зан, бодол сэдьхэл, мγн баhа γйлэ хэрэг харуулха зорилго урдаа табижа, уран ургануудай нэгэн болохо - зэргэсүүлгэнүүдые шадабаритайгаар хэрэглэжэ шадаа. Энэ асуудал шэнжэлhэн ажал соогоо дэлгэрэнгыгээр, жэшээнүүдыень баримталан, тодорхойгоор бэшэбэб. Роман ехэтэ hонирхон, олон дахин уншаhанай hγγлдэ иимэ тобшололдо ерэбэб: зэргэсүүлгэнүүд зохёолые ямар баян, hонирхолтой болгоо гээшэб, ямар ураар, шадабаритайгаар, элбэгээр уран зохёолшо зохеол соогоо хэрэглээ гээшэб. Романай хуудаһан бүхэндэ зэргэсүүлгэнүүд элбэгээр, гүнзэгы удхатайгаар хэрэглэгдэнэ.

Зохеолой гол геройнуудай зан абарииень,  сэдьхэлэйнь, доторойнь байдал харуулхын тула тγхэл янзыень, γйлэ хэрэгыень шадамараар элирγγлэн, элдэб зэргэсүүлгэнүүдые зураглан харуулна. Энээнhээ гадна байгаалиин зураглалые хэрэглэхэдээ, тоонто нютагайнгаа арюун һайханиие харуулхадаа, зэргэсүүлгэнүүдые элбэгээр хэрэглэжэ, автор сэдьхэлэйнгээ байдал hонороор харуулжа шадаhан байна. Тиихэдээ, зэргэсүүлгэнүүдые хэрэглэхэдээ геройнуудайнгаа ябаһан ябадалда, ухаан бодолдо, түхэл шарайда, хэлэһэн үгэнүүдтэ г.м. анхаралаа хандуулна ха юм.

Зэргэсүүлгэ хадаа уншагшадта уран зохёолой зүйлнүүдые һонирхолтой, эли тодо болгожо үгэдэг гэжэ энэ зохёол дээрэ дахин элирүүлбэб. “Нойрһоо һэриһэн тала” гэһэн буряадай түрүүшын роман соохи шэмэг-зэргэсүүлгэ- уран аргануудай нэгэниинь болоно гээшэ гэжэ тобшолол гарганаб.

Олон тγмэн жэлнγγдтэ арад зоной ухаан сэдьхэл, уран шадабариин дээжэ байhан түрүүшын буряад романаа уншажа ябаял даа.

Приложени №1

Жэшээнүүдынь:

Мархаашка, офицерэй захиралта хүлеэһэн солдадтал, һэрд гэжэ гүйжэ ошоод, моридойнгоо ута жолоонуудые абаад ерэнэ.

...Должон хүгшэн хөөмэгшэдэ ябаһан сар унаадал, дүүрэн арһатай эрьюулгые зүдхэжэ ябаба. Саһан дээрэхи шандаганай жэм шэнги болотороо элэшэһэн нариихан зүргэ харгы тэрээнэй урдань годиролдожо, хэды дабхарлан эрьебэшье һаань, хаанашье хүрэхэгүй байба.

Гэрэй һүүдэрнүүд улам ехэ боложо, Тоһотын һууһан газарта хүрэнэ, үбгэн даараһан хэбэртэй дала мүрөө хабшаад, нүхэндөө ороһон урхэ мэтэ, һэеы гэр уруугаа шургана.

Дугар шэлэ хүзүүн худараа бургааһаар шабхадуулһандал, гансата хотигод гэжэ тархяа дээшэнь үргэжэ...

Хурса шүдэндэ хазагдаһан хатуу хяаг хүнһөө айжа һүрэлдэһэн таршаа хорхойдол, хоёр тээшээ сасарна.

Нүхэдшни, добын боро шубуухайнуудтал, дүүеэд ниидээд арилшаба ха юм.

Шодон, мориной турьяһандал, бүдүүнээр хоолойгоо заһаад, мэхэтэйгээр миһэрэн,Дэлгэртэ хандана.

Тоһотын аманһаа алдагдадаггүй “хаан ноён” гэһэн үгэнүүд харгыда гээгдэһэн хадааһад мэтэ хан гэхээ болижо, тэрэнэй орондо “атаман ноён” гэһэн шэнэ үгэнүүд бии боложо, дугаагай хонхо мэтэ дуугарха бүринь соностожо байдаг болоо һэн.

Үнгэрхэдөө үйлсэдэ уулзаһан писарьнүүдэй “нэрэ алдартнай хэн бэлэй?” гэжэ һурахаданшье, тэдэнь “туһал-хабди” гэжэ шэнэһэн түлеэндэ эмсэрхэй шүдэтэй хюрөөгэй торолдоһон шэнгеэр хахажа хэлэдэг байгаа.

-Гомбо ноен, харйрлыт,.. –гэжэ забда залигүй, шэнэһэн түлеэнэй ошон шэнгеэр няд-сад үгэлнэ.

Тахяа галуун хоер һүүдэрээ буляалдаад наншалдаа гээшэдэл, хээрын харгы буляалдажа наншалдахаа һанаа гүш?

Тэрэнэй нойр, һалхинда үлеэгдэһэн тооһо шандаруудал, түргэн дэгдэжэ, тугаарханаа һанана.

Нима шиидамаар сохюулһан мэтэ гансата һалд гэжэ, хоер гараараа сабиргайнуудаа хашан ...һуушана.

Тэрэ ойһоо асарһан шонын гүлгэн мэтэ Нимын нюурые харангүй, гуталайнгаа түриидэхи хутагада аһана.

Нима шэлүүһэн мэтэ  шуранаар Гомбын хутагатай гартань аһажа, ...хутагыень буляажа абаад, гал уруу хаяжархина.

Сэсэгмаагай һанаанда мүнөө боложо байһан юумэ хуу худал, нойр муутай һүниин зүүдэндэл һанагдана.

Малай һэе дээрэ хэрэлдэһэн шононууд шэнги, найрай үлэгдэлые багахан ноедой шэншэлэн байһандань,...

Гомбо олзогүй агнууриин һүүлдэ гэртээ ерээд байһан хооһон нохой мэтэ хомхойгоор эдеэлнэ.

...Урдань хүбэн сагаан саһанай дунда байһан түхэреэхэн бууса, хүнэй хасартахи мэнгэ мэтэ, харлан харагдана.

Тэдэнь, галай гэрэл тээшэ дугшаһан үхибүүд мэтэ, Нима тээшэ үйсэлдэшоод, хэлэһэн үгыень ганса шэхээрээ шагнаха бэшэ, мүн баһа торгохые оролдоһондол, амаяа ангайлган, шүдэдөө ялялзуулан һуубад.

Иимэ хөөрэлдөөнүүд суглаан дээрэ бэшэ, хоёр гурбан нүхэдэй дунда дэлгэрһээр саашаа,  хүлтэй юумэндэл, тарагша һэн.

Үндэр хадада гарыт, тэндэһээ тойроод харыт  - арад зонтнай хариин тагнуулшадай ула доро уйлажа хэбтэнэл.

Табхайн Дугар тон түрүүлэн Ниматай уулзахадаа, хүл дороо байһан могой хараһан юумэдэл, зард гэшэһэн байгаа.

Энэ үдэрһөө хойшо Шодон, шадамар дарханай сохиһон тээшэнь хотойжо пилайжа байһан мяхан түмэр мэтэ, Дугарай гар доро бүмбэргэжэ байдаг болоо һэн.

Нимын ...ябашаһан байхадань, сохоёо балта доро табижа үгэһэндэл адли, Дугарта буу тодхуулаад байһандал айба.

-Хайрлыт, ноен, -гэжэ ехэ айһан маягтайгаар хурьганай маараһандал хорогүй хоолойгоор хэлээд, нюдэеэ уршагад гүүлэн ... гэнэ.

Шодон хүзүүгээрхи боолтоео таһа отолуулжа хаюулһандал, дүүрэн гэгшээр амилжа: -Одоошье найдагты! – гээд гараба.

Нима хүлзэшөөд байһан хоер бухын хоорондо ороһондол, хүндэ байдалда ороошье һаа, Пунсок гансааран бэшэ, тэрэнэй хэрэгые хубаалдаха олон нүхэдтэй юм байна гэжэ бодоно...

Немецүүд үлэн шонодол, урагшаа зүдхэжэ байгаа.

Тэмээнэй толгой шэнги һойногор томо ургамал шулуунай саанаһаа гэнтэ....

Гомбо Сэсэгмаагай энэ үгэ дуулахадаа, нюрга уруугаа тэбэнэ шаалгаһандал, гансата һалд гэжэ, шүүд шүүд унашан алдаа...

Гомбо хутага далайгаад байһан гараа дала мүрөөрнь таһа сабшуулһандал, һэнжэгэд байса доошонь табижа...

Үбгэд хүгшэдэй хөөрэлдөөе залуушуудай дуунай аялга дэмжэжэ, саһатай дайдын  нюрган дээгүүр үерлэһэн горходой шааяһандал, Дагуур ошоһон хүбүүдээ шаналжа, ой модо сууряатуулан, бүдэхи болоһон хоолойгоор ...дуулалдана.

Хөөрүү булгяа морид тархяа дээгүүр хаяжа, амаа татуулангүй, саһатай харгыгаар шуурган мэтээр шурьялдана.

Газарайнгаа хорохо бүри урмашаһан юумэндэл моридынь ябадалаа шангадхана.

...Ехэ хэрэг бүтээжэ ябаһандал, юундэ һүниндөө харайлгалдаа гээшэб...

Эгээл мүнөө Дамба гартаа галтай сусал барижархиһандал, байра дээрээ хүнтэрэн алдаад, уб улаан нюдэдөө жэгтэй муулартайгаар бэлтылгэн...

Дуратай дурагүйшье һаа, хадамда хүсөөр үгтэһэн басаган шэнги, яба гэһэн лэ үдэртэнь ябахаһаа бэшэ аргагүй зон гээшэлди.

Һээрэйнь тархи зантагад гээд, һунтын гир шэнги хүндөөр шан барижа байһан хүнэй үбэр дээрэ буушаба.

Үбгэнэй хэлэһэнэй ёһоор, “хамуураар хамаһандал” хэдэн малыень татабаришад абажа ошоһон байна.

Тунгалаг агаарта ниидэжэ ябаһан бүлэг шубууд мэтэ эдэ үхибүүд гүйлдөөд, наадаад боролжын саагуур далда орошобо.

...Тэрэмни эжэлһээ таһарһан ботогон шэнги, гимнази дүүргэһэнһээ хойшо гэдэргээ харангүй ябашоо ха юм.

Нима ...бухалай зэргэ шоргоолзоной бутын хажууда зогсоод, ажалша бэрхэ амитадай энэ тэрэ юумэнүүдые шэрэн татан ябахые һонирхон харана.

-Алханаһаа ерэтэрнай энэ болоо ха юм, - гээд, гэб гэнтэ шанга һалхинда сохюулһандал сухалаа хүрэжэ, хүрин хара болошоо...

Тэрэ юрэнхыдөө даруу номгон абари зантайшье һаа, ...хөөрүү мориндол, урагшаа дугташажа, ехэ ушаралые угтан, яаха аргагүй баяртай ябагша һэн.

Мүнөө тамхинша хүнэй хармаан соо удаан ябаһандаа, холто хэлтэ һүрэшэһэн зуруулай торхо шэнги болотороо элэһэн, һандаһан вагонуудай нэгэндэ Дэлгэрэй һуугаад ябахань ехэл таагдашагүй байба.

Дэлгэрэй ябаһан вагон соо арбан хоёр морид ашагдаһан байгаа. Эдэнэр түрүүлэн тон ехээр айһан тэбдэһэн аад, мүнөө һуладажа номгодоһон, уһан хулгана болотороо нороһон, хүлэрһэн байбад.

Эдэ морид миил уһанай долгин шэнги...

Энэ хоер хүсэн хоёр ондоо эхитэй хоёр горхон мэтээр тэрэнэй бодолго һанагдана.

Эдэ үгэнүүдгүйгөөр минии сээжэмни гал түлигдэдэггүй пеэшэн шэнги гэжэ Дэлгэр эгээл энэ Монсог  толгойн оройдо мэдэбэ.

Уһан агаар хоер мэтэ бэе бэеһээ холодохо аргагүй хоёр инагуудай түрэл гэрһээ зугадан гарахань, юунээршье жэшэшэгүй гомдолтой һэн.

Дэлгэрэй үгэнүүд, мүлигдөөгүй үндэһэн аягын амһарые зууһандал, адуулхайшье һаа, ямар нэгэ дулаанаар соностоно.

Тэдэнэй гартахи буунуудай хүйтэн сэмгэнүүд Дэлгэрэй зосоо, шонын хоншоортол хүйтэ даалган байба.

Гомбын сухал гурбан удаа эбхэржэ, шарзагад гэтэрнь шүдэдөө ирзайлгажа, айлай үнэһэн дээрэхи хэрүүлшэ нохойдол хэрд гээд...

Болгоод байһан тарган хабһа хараһандал, Нима гэхэдээ, тэрэнэй шүлһэниинь хоер жабжадаа монсогойрон доошоо мэлмэрнэ.

Тэрэ үбгэн һуга  уруугаа хутага шаалгаһандал, амаа ангайһан шэгтээ зог тудаад байшана.

...Шубуунай дальбараанууд шэнги бү шууялдагты.

...Улаан бургааһандал эдир залуу хүбүүд...

Пунсогой аманһаа гараһан үгэнүүд хэбтэ шудхагдаһан эмээлэй тоборюулганууд мэтэ жэгдээр аад, солгёон аялгатайгаар һубарина.

Тэрэнэй үгэ хэлэхэдэнь, хэтэ сахюур хоёрые сохиһондол, эдэ нюдэдынь ошотодог һэн.

Шодон бухын бүрхирһэн шэнги бүдүүнээр хараал шэрээл табиһаар...

Тэрэнэй хэлэһэн үгэнүүд тэнгэриин мүшэд мэтэ элинүүд байдаг...

-Петров шагнаархашана – хара газар дээгүүр шаргаар ябаһандал, бүглүү абяан дуулдаба.

Хариин сэрэгэй офицернүүд ара үбэр тээшээ атиржа, улай дээрээ байһан шононууд мэтэ бэе бэеэ харалсангүй, ...тамхи һоронод.

Пунсогой нюрган дээрэнь гал түлижэрхиһэн юумэдэл хордохо, дүрэхэнь аргагүй.

Жамбалов моринһоо гүйжэ буугаад, Левицкиин ялагар хара гуталайнь түриие,  хаб нохойн нюрга эльбэһэндэл, эльбэн байба.

Дугар ...алаг шоргоолзо амидыгаар залгиһан хара гүрөөһэн мэтэ хүлхэг хүлхэг гэжэ нэгэ хэды аниргүй ябаба.

Солдадууд аман соогоо халуун аарса балгаһандал, юушье дуугарнагүй.

Тоһото  “юрын хүнүүд гээшэ малнууд шэнги дуугарангүй ябаха ёһотой, тэдэ эрдэм тухайда, эдихэ юумэн тухайда, хүлһэн тухайда дуугарха эрхэгүй, ноёдууд хадаа дуугарха эрхэтэйһээ гадна, эдэ малнууд шэнги үгэгүй хүнүүдые хяа һамна сохёод, шүүһэ шэмыень зүгын бала шэмэһэн мэтээр шэмэхэ ёһотой” гэжэ һанагша бэлэй.

Эдэ үхэр хара буряадууднай һалхи һүриһэн мал шэнги хойшоо шагнуурхаад байна.

Унага даагад хөөрсэгэнэлдэжэ, һүрэг адуунай захаар һүүлээ годойлголдоод, шубуудай дальбараануудтал, бэе бэеэ намналсан наадана.

Тэдэнэр Онон өөдэ зугадаха һанаатай ябатараа, Дарһанай баруун шэлэдэ партизануудта онги таһа сохигдоод, эзэгүй адуу мал мэтэ Ага худар юрьежэ ороһон байгаа.

Семеновой сэрэгынь эзэгүй мал шэнги тала уруу бэлшэшоо...

Доржын Дэлгэр зоной дунда гаража, өөрынгөө һанал бодолые нюуса далдагүйгөөр хэлэжэ, энэ өөрынгөө сэдьхэлһээн бурьялан байһан булаг мэтэ һанал бодолой түлөө тэмсэжэ ороо һэн.

Дэлгэр унтажа байтараа заха уруугаа уһа адхуулаад һэриһэндэл, гэнтэ залд гэжэ...

Хүүргын бахананууд эмдэрхэй түүрхэй шүдэд мэтэ тэндэ эндэ эмхылдэн харлана.

Залуу советскэ засагай хүсэтэ улаан туг үдэр ерэхэ бүри олон, олон городуудай, гэрнүүдэй оройгоор намилзажа, революцида харша этэгээдэй хара хүсэн энэ тугай һүр жабхаланда хабарай саһан мэтэ хайлажа байба.

Лама, ноёд, баяд һайд һүрдэжэ айжа, зөөри зөөшөө хүнды хүрхэдөө нюужа, худал хуурмаг үгэ тараажа, үхэһэн амиды хоерой хоорондо, үглөө мүнөө һалхинда хиидэн хосорхоо байһан намарай модоной хатанги набшадал үльгэртэй болоод байгаа һэн.

Приложение № 2

Мархаашка, офицерэй захиралта хүлеэһэн солдадтал, һэрд гэжэ гүйжэ ошоод, моридойнгоо ута жолоонуудые абаад ерэнэ.

...Должон хүгшэн хөөмэгшэдэ ябаһан сар унаадал, дүүрэн арһатай эрьюулгые зүдхэжэ ябаба. Саһан дээрэхи шандаганай жэм шэнги болотороо элэшэһэн нариихан зүргэ харгы тэрээнэй урдань годиролдожо, хэды дабхарлан эрьебэшье һаань, хаанашье хүрэхэгүй байба.

Гэрэй һүүдэрнүүд улам ехэ боложо, Тоһотын һууһан газарта хүрэнэ, үбгэн даараһан хэбэртэй дала мүрөө хабшаад, нүхэндөө ороһон урхэ мэтэ, һэеы гэр уруугаа шургана.

Дугар шэлэ хүзүүн худараа бургааһаар шабхадуулһандал, гансата хотигод гэжэ тархяа дээшэнь үргэжэ...

Хурса шүдэндэ хазагдаһан хатуу хяаг хүнһөө айжа һүрэлдэһэн таршаа хорхойдол, хоёр тээшээ сасарна.

Нүхэдшни, добын боро шубуухайнуудтал, дүүеэд ниидээд арилшаба ха юм.

Шодон, мориной турьяһандал, бүдүүнээр хоолойгоо заһаад, мэхэтэйгээр миһэрэн, Дэлгэртэ хандана.

Тоһотын аманһаа алдагдадаггүй “хаан ноён” гэһэн үгэнүүд харгыда гээгдэһэн хадааһад мэтэ хан гэхээ болижо, тэрэнэй орондо “атаман ноён” гэһэн шэнэ үгэнүүд бии боложо, дугаагай хонхо мэтэ дуугарха бүринь соностожо байдаг болоо һэн.

Үнгэрхэдөө үйлсэдэ уулзаһан писарьнүүдэй “нэрэ алдартнай хэн бэлэй?” гэжэ һурахаданшье, тэдэнь “туһалхабди” гэжэ шэнэһэн түлеэндэ эмсэрхэй шүдэтэй хюрөөгэй торолдоһон шэнгеэр хахажа хэлэдэг байгаа.

-Гомбо ноен, хайрлыт,.. –гэжэ забда залигүй, шэнэһэн түлеэнэй ошон шэнгеэр няд-сад үгэлнэ.

Тахяа галуун хоер һүүдэрээ буляалдаад наншалдаа гээшэдэл, хээрын харгы буляалдажа наншалдахаа һанаа гүш?

Тэрэнэй нойр, һалхинда үлеэгдэһэн тооһо шандаруудал, түргэн дэгдэжэ, тугаарханаа һанана.

Нима шиидамаар сохюулһан мэтэ гансата һалд гэжэ, хоер гараараа сабиргайнуудаа хашан ...һуушана.

Тэрэ ойһоо асарһан шонын гүлгэн мэтэ Нимын нюурые харангүй, гуталайнгаа түриидэхи хутагада аһана.

Нима шэлүүһэн мэтэ  шуранаар Гомбын хутагатай гартань аһажа, ...хутагыень буляажа абаад, гал уруу хаяжархина.

Сэсэгмаагай һанаанда мүнөө боложо байһан юумэ хуу худал, нойр муутай һүниин зүүдэндэл һанагдана.

Малай һэе дээрэ хэрэлдэһэн шононууд шэнги, найрай үлэгдэлые багахан ноедой шэншэлэн байһандань,...

Гомбо олзогүй агнууриин һүүлдэ гэртээ ерээд байһан хооһон нохой мэтэ хомхойгоор эдеэлнэ.

...Урдань хүбэн сагаан саһанай дунда байһан түхэреэхэн бууса, хүнэй хасартахи мэнгэ мэтэ, харлан харагдана.

Тэдэнь, галай гэрэл тээшэ дугшаһан үхибүүд мэтэ, Нима тээшэ үйсэлдэшоод, хэлэһэн үгыень ганса шэхээрээ шагнаха бэшэ, мүн баһа торгохые оролдоһондол, амаяа ангайлган, шүдэдөө ялялзуулан һуубад.

Иимэ хөөрэлдөөнүүд суглаан дээрэ бэшэ, хоёр гурбан нүхэдэй дунда дэлгэрһээр саашаа,  хүлтэй юумэндэл, тарагша һэн.

Үндэр хадада гарыт, тэндэһээ тойроод харыт  - арад зонтнай хариин тагнуулшадай ула доро уйлажа хэбтэнэл.

Табхайн Дугар тон түрүүлэн Ниматай уулзахадаа, хүл дороо байһан могой хараһан юумэдэл, зард гэшэһэн байгаа.

Энэ үдэрһөө хойшо Шодон, шадамар дарханай сохиһон тээшэнь хотойжо пилайжа байһан мяхан түмэр мэтэ, Дугарай гар доро бүмбэргэжэ байдаг болоо һэн.

Нимын ...ябашаһан байхадань, сохоёо балта доро табижа үгэһэндэл адли, Дугарта буу тодхуулаад байһандал айба.

-Хайрлыт, ноен, -гэжэ ехэ айһан маягтайгаар хурьганай маараһандал хорогүй хоолойгоор хэлээд, нюдэеэ уршагад гүүлэн ... гэнэ.

Шодон хүзүүгээрхи боолтоео таһа отолуулжа хаюулһандал, дүүрэн гэгшээр амилжа: -Одоошье найдагты! – гээд гараба.

Нима хүлзэшөөд байһан хоер бухын хоорондо ороһондол, хүндэ байдалда ороошье һаа, Пунсок гансааран бэшэ, тэрэнэй хэрэгые хубаалдаха олон нүхэдтэй юм байна гэжэ бодоно...

Немецүүд үлэн шонодол, урагшаа зүдхэжэ байгаа.

Тэмээнэй толгой шэнги һойногор томо ургамал шулуунай саанаһаа гэнтэ....

Гомбо Сэсэгмаагай энэ үгэ дуулахадаа, нюрга уруугаа тэбэнэ шаалгаһандал, гансата һалд гэжэ, шүүд шүүд унашан алдаа...

Гомбо хутага далайгаад байһан гараа дала мүрөөрнь таһа сабшуулһандал, һэнжэгэд байса доошонь табижа...

Үбгэд хүгшэдэй хөөрэлдөөе залуушуудай дуунай аялга дэмжэжэ, саһатай дайдын  нюрган дээгүүр үерлэһэн горходой шааяһандал, Дагуур ошоһон хүбүүдээ шаналжа, ой модо сууряатуулан, бүдэхи болоһон хоолойгоор ...дуулалдана.

Хөөрүү булгяа морид тархяа дээгүүр хаяжа, амаа татуулангүй, саһатай харгыгаар шуурган мэтээр шурьялдана.

Газарайнгаа хорохо бүри урмашаһан юумэндэл моридынь ябадалаа шангадхана.

...Ехэ хэрэг бүтээжэ ябаһандал, юундэ һүниндөө харайлгалдаа гээшэб...

Эгээл мүнөө Дамба гартаа галтай сусал барижархиһандал, байра дээрээ хүнтэрэн алдаад, уб улаан нюдэдөө жэгтэй муулартайгаар бэлтылгэн...

Дуратай дурагүйшье һаа, хадамда хүсөөр үгтэһэн басаган шэнги, яба гэһэн лэ үдэртэнь ябахаһаа бэшэ аргагүй зон гээшэлди.

Һээрэйнь тархи зантагад гээд, һунтын гир шэнги хүндөөр шан барижа байһан хүнэй үбэр дээрэ буушаба.

Үбгэнэй хэлэһэнэй ёһоор, “хамуураар хамаһандал” хэдэн малыень татабаришад абажа ошоһон байна.

Тунгалаг агаарта ниидэжэ ябаһан бүлэг шубууд мэтэ эдэ үхибүүд гүйлдөөд, наадаад боролжын саагуур далда орошобо.

...Тэрэмни эжэлһээ таһарһан ботогон шэнги, гимнази дүүргэһэнһээ хойшогэдэргээ харангүй ябашоо ха юм.

Нима ...бухалай зэргэ шоргоолзоной бутын хажууда зогсоод, ажалша бэрхэ амитадай энэ тэрэ юумэнүүдые шэрэн татан ябахые һонирхон харана.

-Алханаһаа ерэтэрнай энэ болоо ха юм, - гээд, гэб гэнтэ шанга һалхинда сохюулһандал сухалаа хүрэжэ, хүрин хара болошоо...

Тэрэ юрэнхыдөө даруу номгон абари зантайшье һаа, ...хөөрүү мориндол, урагшаа дугташажа, ехэ ушаралые угтан, яаха аргагүй баяртай ябагша һэн.

Мүнөө тамхинша хүнэй хармаан соо удаан ябаһандаа,холто хэлтэ һүрэшэһэн зуруулай торхо шэнги болотороо элэһэн, һандаһан вагонуудай нэгэндэ Дэлгэрэй һуугаад ябахань ехэл таагдашагүй байба.

Дэлгэрэй ябаһан вагон соо арбан хоёр морид ашагдаһан байгаа. Эдэнэр түрүүлэн тон ехээр айһан тэбдэһэн аад, мүнөө һуладажа номгодоһон, уһан хулгана болотороо нороһон, хүлэрһэн байбад.

Эдэ морид миил уһанай долгин шэнги...

Энэ хоер хүсэн хоёр ондоо эхитэй хоёр горхон мэтээр тэрэнэй бодолго һанагдана.

Эдэ үгэнүүдгүйгөөр минии сээжэмни гал түлигдэдэггүй пеэшэн шэнги гэжэ Дэлгэр эгээл энэ Монсог  толгойн оройдо мэдэбэ.

Уһан агаар хоер мэтэ бэе бэеһээ холодохо аргагүй хоёр инагуудай түрэл гэрһээ зугадан гарахань, юунээршье жэшэшэгүй гомдолтой һэн.

Дэлгэрэй үгэнүүд, мүлигдөөгүй үндэһэн аягын амһарые зууһандал, адуулхайшье һаа, ямар нэгэ дулаанаар соностоно.

Тэдэнэй гартахи буунуудай хүйтэн сэмгэнүүд Дэлгэрэй зосоо, шонын хоншоортол хүйтэ даалган байба.

Гомбын сухал гурбан удаа эбхэржэ, шарзагад гэтэрнь шүдэдөө ирзайлгажа, айлай үнэһэн дээрэхи хэрүүлшэ нохойдол хэрд гээд...

Болгоод байһан тарган хабһа хараһандал, Нима гэхэдээ, тэрэнэй шүлһэниинь хоер жабжадаа монсогойрон доошоо мэлмэрнэ.

Тэрэ үбгэн һуга  уруугаа хутага шаалгаһандал, амаа ангайһан шэгтээ зог тудаад байшана.

...Шубуунай дальбараанууд шэнги бү шууялдагты.

...Улаан бургааһандал эдир залуу хүбүүд...

Пунсогой аманһаа гараһан үгэнүүд хэбтэ шудхагдаһан эмээлэй тоборюулганууд мэтэ жэгдээр аад, солгёон аялгатайгаар һубарина.

Тэрэнэй үгэ хэлэхэдэнь, хэтэ сахюур хоёрые сохиһондол, эдэ нюдэдынь ошотодог һэн.

Шодон бухын бүрхирһэн шэнги бүдүүнээр хараал шэрээл табиһаар...

Тэрэнэй хэлэһэн үгэнүүд тэнгэриин мүшэд мэтэ элинүүд байдаг...

-Петров шагнаархашана – хара газар дээгүүр шаргаар ябаһандал, бүглүү абяан дуулдаба.

Хариин сэрэгэй офицернүүд ара үбэр тээшээ атиржа, улай дээрээ байһан шононууд мэтэ бэе бэеэ харалсангүй, ...тамхи һоронод.

Пунсогой нюрган дээрэнь гал түлижэрхиһэн юумэдэл хордохо, дүрэхэнь аргагүй.

Жамбалов моринһоо гүйжэ буугаад, Левицкиин ялагар хара гуталайнь түриие,  хаб нохойн нюрга эльбэһэндэл, эльбэн байба.

Дугар ...алаг шоргоолзо амидыгаар залгиһан хара гүрөөһэн мэтэ хүлхэг хүлхэг гэжэ нэгэ хэды аниргүй ябаба.

Солдадууд аман соогоо халуун аарса балгаһандал, юушье дуугарнагүй.

Тоһото  “юрын хүнүүд гээшэ малнууд шэнги дуугарангүй ябаха ёһотой, тэдэ эрдэм тухайда, эдихэ юумэн тухайда, хүлһэн тухайда дуугарха эрхэгүй, ноёдууд хадаа дуугарха эрхэтэйһээ гадна, эдэ малнууд шэнги үгэгүй хүнүүдые хяа һамна сохёод, шүүһэ шэмыень зүгын бала шэмэһэн мэтээр шэмэхэ ёһотой” гэжэ һанагша бэлэй.

Эдэ үхэр хара буряадууднай һалхи һүриһэн мал шэнги хойшоо шагнуурхаад байна.

Унага даагад хөөрсэгэнэлдэжэ, һүрэг адуунай захаар һүүлээ годойлголдоод, шубуудай дальбараануудтал, бэе бэеэ намналсан наадана.

Тэдэнэр Онон өөдэ зугадаха һанаатай ябатараа, Дарһанай баруун шэлэдэ партизануудта онги таһа сохигдоод, эзэгүй адуу мал мэтэ Ага худар юрьежэ ороһон байгаа.

Семеновой сэрэгынь эзэгүй мал шэнги тала уруу бэлшэшоо...

Доржын Дэлгэр зоной дунда гаража, өөрынгөө һанал бодолые нюуса далдагүйгөөр хэлэжэ, энэ өөрынгөө сэдьхэлһээн бурьялан байһан булаг мэтэ һанал бодолой түлөө тэмсэжэ ороо һэн.

Дэлгэр унтажа байтараа заха уруугаа уһа адхуулаад һэриһэндэл, гэнтэ залд гэжэ...

Хүүргын бахананууд эмдэрхэй түүрхэй шүдэд мэтэ тэндэ эндэ эмхылдэн харлана.

Залуу советскэ засагай хүсэтэ улаан туг үдэр ерэхэ бүри олон, олон городуудай, гэрнүүдэй оройгоор намилзажа, революцида харша этэгээдэй хара хүсэн энэ тугай һүр жабхаланда хабарай саһан мэтэ хайлажа байба.

Лама, ноёд, баяд һайд һүрдэжэ айжа, зөөри зөөшөө хүнды хүрхэдөө нюужа, худал хуурмаг үгэ тараажа, үхэһэн амиды хоерой хоорондо, үглөө мүнөө һалхинда хиидэн хосорхоо байһан намарай модоной хатанги набшадал үльгэртэй болоод байгаа һэн.

Огторгойн гүнзэгыдэ һүрэгһөө таһарһан ботогод мэтэ тэнэжэ ябаһан шарабтар үнгэтэй, бүхэнтэһэн үүлэд зүүн зүгые шэглээд, хүнгэхэнөөр талиинад.

Энэ үбэл дунда саһанда дарагдахагүй, үндэр хирбэгэр, нэлэгэр тэлэгэр шара хуаа хагдан, долгито далай мэтэ  хүрилэн байдаг бэлэй.

Үдэрэй наран нилээд дээрэхэн гаража, һалхи бордоһон намдажа, хүхэ буурал ямаанай хөөбэр мэтэ үүлэд садатараа эдеэлжэрхёод, бэлшэжэ ябаһан һүрэг малдал, аалихан урагшаа зөөнэ.

Мэнэ болоод лэ харгын гол дундуур хөөрсэг һалхин хүрилжэ, ээрсэг мэтэ эрьелдэнэ, харгын шоройе тэнгэри өөдэ тууна.

Тэнгэриин үндэрһөө толотомо гоё туяа сасарагша арбан табанай һара газарай уужамда жаргажа байһандал, үбһэ ногооной эшэнүүдые өөрынгөө гэрэлээр бөөмэйлэн байхадал гэнэ.

...Энэ хүйтэн газарай сыдэгэр боро үүлые арай шамай сүмэлэн ерэһэн наранай туяа тоһогүй зулын гэрэл мэтэ һүргүйхэнөөр шарана.

Үбэлэй нариихан харгы тэмээнэй нюрган мэтэ хотирон бэтирэн, энэ тэрэ һөөгүүдые тойрон гарана.

Тэнгэриин уужамда Долоон үбгэд миһэрэлдэжэ, хүбүүнэй тархи дээгүүр үлхэлдэн, мүнгэн хутагын үлгүүртэл унжалдана.

Урдахи хадын оройгоор һиимылдэжэ байһан уһанай замаг мэтэ шарабтар үүлэд, өөрэй толондо туугдан байһандал, баруулжаа тэгүүлнэ.

Энэ ойн дуулаан дундуур игаабари дулаан газарта, үдэрэй тэн болоходо, хүнгэрэг саһан хайлажа, үдэшэ үглөө һиимэгэр нимгэхэнээр мүльһэтэжэ, хуурай утаһа татаһандал, мориной туруун доро хан-хан гэхэдэжэ харагдана.

Томо томо хасуури мододой һагсагар үдхэн залаанууд, үтэлһэн хүнэй толгой мэтэ, бууралтан харагдана.

...Далай үргэн сабшалангай дээгүүр тунашоод байһан үрмэн мэтэ һайхан шара сэсэгүүдые хаража...

Тэнгэриин һүн сагаан зүйдөөлые халхалаадүй байһан һүүдэгэр һаарал үүлэн хайшаашье ошоһониинь мэдэгдэхэгүйгөөр үрин тарин үгы боложо, тоогүй олон мүнгэн тоборюулгануудые жэрылэн хадажархиһандал, үргэн сагаан татааһан уужам тэнгэриие бүһэлөөд, нэгэ үзүүрээ баруун зүг тээшэ, нүгөө үзүүрээ зүүн зүг тээшэ һунаан байба.

Үндэрэй ара оройгоор  һаарайлдан ургаһан олон һалаатай дархигар дархигар нарһад бамбагар зөөлэн саһанда дарагдашоод, хонин нэхы дахаа даажа ядаһандаа, дабаанай оройдо амаржа байһан аянша үбгэдтэл нарбайлдана.

Хадын һаншагтахи гэр шулуунай үбэртэ габ гансаараа дүгдыжэ байһан мушхуу томо хуһан модон тархиһаа эхилээд, хүл хүрэтэрөө талхан болошоод, тээрмынгээ үбэртэ нара игаажа зогсоһон тээрмэшэнэй маягтайгаар харагдана.

Тиихэдэ аяар тэрэ дороһоо абаад, энэ үндэр хадын энгэр һубарин ургаһан сэбэр залуу уляаһад, дабаае уруу буужа ябаһан зониие амалаад гүйлдэһэн үхибүүд мэтээр, нюдэндэ обёорогдоно.

Үргэн Шонтын үнгэ һайхан, носомо ногоон нюрганиинь шад улаан самса умдэһэндэл,  улаалзай сэсэгээр хушагдана.

Литература

1. Жамсо Тумунов «Нойрһоо һэриһэн тала», Буряадай номой хэблэл, Улаан-Үдэ,   1972 он;
2. Жамсо Тумунов “Шэлэгдэмэл зохёолнууд”, 1 боти, Буряадай номой хэблэл, Улаан-Үдэ,   2004 он;
3. Буряад литертатура, 10 класс, Ц-А.Дугарнимаев, С.С.Бальжинимаева, Н.Б.Цыретарова,“Бэлиг” хэблэл, 1996 он.

Муниципальное Образование «Курумканский район»

Управление Образования

МБОУ «Улюнханская средняя общеобразовательная школа»

671632, Республика Бурятия, с. Улюнхан, ул. Новая 1. тел. факс 8 (30149) 91-5-24

Уланхаанай дунда һургуулиин 9-дэхи классай һурагша Балданова Ленын «Буряадай түрүүшын роман соохи шэмэг-зэргэсүүлгэ-

уран аргануудай нэгэниинь» гэһэн ажалдань рецензи

Буряад ороной гайхамшагта, бүргэд дэлисэтэй уран зохёолшодой нэгэн болохо Жамсо Тумунович Тумуновай “Нойрһоо һэриһэн тала”  гэһэн эгээ түрүүшын роман манай буряад уран зохёолдо шэнэ хуудаһа нээжэ, бүхы ороноймнай уран зохёолой хүгжэлтэдэ ехэ нэмэри үгэһэн юм.

Мүнөө сагта буряад хэлэнэй хуби заяан, үүргэ шиидхэгдэжэ байхада, буряад хэлэеэ үзэлгэ актуальна болоод байна. Лена басаган 10-дахи класста үгтэһэн хрестоматиһаа гадна, бүхы романииень унашажа, эрхимээр шэнжэлгэ хэһэн байна. Уран аргануудыень олохо гэһэн зорилго урдаа табижа, уран ургануудай нэгэн болохо – зэргэсүүлгэнүүд гол һуури эзэлнэ гэжэ тобшолол гаргана. Зэргэсүүлгэнүүд уншагшадта уран зохёолой зүйлнүүдые һонирхолтой, эли тодо болгожо үгэнэ гэжэ элирүүлнэ. Тиимэһээ хуудаһан бүхэндэнь байһан зэргэсүүлгэ энэ романай шэмэгынь болоно гээд түгэсэнэ.

Жамсо Тумуновай баян хэлэн Ленын зохёохы ажалдань түшэг тулгуури болохыень хүсөөд, энэ романаа саашань шэнжэлхэ, буряад хэлэн дээрээ зохёолнуудаа уншажал байха гэхэ байнаб.

Бубеева М.В.__________________учитель бурятского языка и литературы.

Директор школы _______________Е.Б.Будаева