Калмыцкий народный обычаи " Хурмин авъяс - куукня авдр белдлhн".
материал (7 класс) на тему

                                           Хүрмин авъяс

                                    « Күүкнә авдр белдлһн»

                                 Күүкнә эк-эцкин гер дотр.

Эк:   Ода, нөкәдүр хүрм. Мана күүкн өсәд,          

         дурлсн көвүтәһән хоюрн өрк өндәлһн гиҗәнә.

Эцк: Тиим, тиим, өцкүлдүр күртл бичкн болҗ медгдг билә.

         Ууля, ууля  йовҗ  күн болдг.

Эк:    Өлг-эдинь авсн, дәкәд нег хүрмин йовуд дигләд, дуту-дундинь

          күцәх  кергтә.  «Демәр куцдг, деесәр холвдг» гидг.

Эцк:  Элгн-садан дуудсн, кү мартсн угавидн.

Эк:    Аак баав хойриг дуудх кергтә, күүкнә өлг-эд ирҗ дигләд, йөрәтхә!

          Байрта, йовад аак баав хойран дуудчк.

Байрта: Нә, ода йовад ирнәв.

Эк:     Э,э,э! Өмскүлән  хулдад авчксн, дәкәд юн болдг билә,

          нам толһам эргәд,   «тавн ухам тарҗана»

Эцк:   Аак, баав аашна.

         ( герт орад ирнә, мендлнә)

Баав:  Мендвт, юн болҗ одв?

Эк:     Деегшән һартн, цә уутн. Цаһан, цә кеҗ өг. Эн күүкнә

           өлг-эдиг диглҗ өгтн

Баав:  «Хүрм гихлә - хумха толһа көлврдг» гидг. Нә, ода хүрмд юн кергтә -

           күүкнә авдр.

Аак:   Чик,чик. Тосн, балта-кампадь, әрк, экднь цаһан шалвр…

Байрта: Аак, авһ авг бергн хойр аашна.

Эк:        Авг бергн цаһан шалвр уйҗ авч ирхмн билә.  

           (герт орҗ ирнә, мендлнә)

Авһ:   Мендвт!   (мендлнә)

Эк:     Деегшән һартн, цә сууһад уутн. Яһҗ йовҗ ирвт?

Авһ:   Сән ирвидн.

Авһ бергн: Эн күүкнә авдрт тәвх юм авч ирүв. Киилг, бичкн күүкдин белг,

                   цаһан шалвр болн ю-бис.

Аак:    Э-э-э! Өлгцән мартчанавидн.

Баав:   Өлгц угаһар күүкән йовулдмн биш.

Авһ бергн:  Худнр әрк зөөҗ ирхдән өлгциннь зүс эс келлү?

Эк:   Келлә,келлә - улан, көк,цаһан – һурвн зүсн утцн.

Аак:   Өлгц гисн эн баһчудын җирһлд орлцдг, җирһлинь батрулдг, хөөннь

         эднд му юмн бичә үзгдтхә гисн темдг.

Баав:  Өлгц гисн юмн йир чинртә, күндтә юмн болдг.

Авһ:   Кемр бер өлгцән эс авч ирхлә, теднә уңг-тохм тарад,керлдәд бәәдг.

Авһ бергн:  Эднә җирһлнь бат болдго, хөөннь эднд му юмн,

                     зовлң учрад бәәдг.

Эк:    Э-э, би өлгцин тускар нег тууҗ соңслав.

          Дорҗин күүкн мордхларн өлгцән  гертән мартчкад мордҗ.

          Өлгц угаһар ирсн берд зовлң харһад бәәҗ. Тер цагт йорлад, экнь

          гелңд  одад, белг бәрүлхлә, гелң келҗ

          « Өлгцән автн –   җирһлтн чикрәд одх».

Аак:  Нег дәкч күргнә эк-эцк хальмг авъясан меддго болад,

         бериннь авч ирсн  өлгциг, нег эврәннь элгн-садндан өгчкнә.

         Нилхрх цагнь болхла, бер икәр зовад бәәнә. Хадм экнь зурхачар

         ном умшулна. «Бериннь авч ирсн өлгциг күүнә  күүнд яһад  өгвт»

         гиҗ зурхач келнә. Хадм эк гемән медәд, шулуһар  гүүҗ одад,

         өлгцән гертән  авч ирәд, зул өргәд, гемән сурад, мөргнә. Тер

         цаглань бернь гиигрнә.   Акад юмн, хәәрхн,хәәрхн!  

Авһ:  Өлгц гидг юмн тиим күчтә болдг, күүнә җирһлд нөкд-җивр

          болдг  учрта!

Авһ бергн: Кемр өлгцин тускар хаҗһр юм һарһсн болхла,

                   цәәһән чанад, зулан  тавлад, мөргәд,  бурхнас гемән сурдм.

                   Ом мани падме хум! Хәәрхн,хәәрхн!

Аак:        Нә, Цаһан, авдран нааран авад ир. (Цаһан авдр авч ирнә)

Авһ бергн: Тос, балта-кампадь, әрк,

                    келкәтә боорцг – боорцгнь келкх кергтә -

                   эн күүкн көвүн хойрин өрк-бүлнь бат болтха гиҗәх йор.

Эк:     Эннь альчур, наадһас, духу, савң – көвүнә һазрин бичкдүдин белг.

Аак:   Дөрвлҗн цаһан эдин өңцгт һурвн зүсн утцнь

           болн цаһан улан мөңг зусар  батлад – эн зусн мет наалдңһу бат

           өрк-бүл болтха гисн авъяс. (энүг  бооһад тәвнә)

Авһ бергн:   Хошуда һазра өлгцнь хойр зүстә - улан болн цаһан.

Эк:     Одахн хүрм болсн - өлгцнь дөрвн зүстә.

Аак:   Энтн һазр – һазрар талдан. Акад юмн, хәәрхн, хәәрхн!

Эк:    Манахн болхла,өлгциг дахулад, цаһан өңгтә, захта,

          ут ханцта киилг тәвдг.Эн киилг өвкнртән нерәдҗәх темдг.

           Хүрмин хөөн хурлд бәрдмн.

Аак:   Цаһан шалвр – экин ома девтәҗәх юмн, энүг дахулад эд өмскүл тәвтн.

           Нә, Кермн, та хүрмд йовҗанат,көвүнә һазрт  одхларн,

           өлгцән, киилгән көвүнә герин деед  бийд өлгчк.

Эк:   Аак- баав, авһ-бергн,нә, күүкнә авдран диглсн, ода болхла өлг-эдинь,      

         авдринь йөрәтн! Цаһан, шин халун цә кеҗ өг! (цә кеҗ өгнә)

Баав:  Нә, ода мана күүкн

           Ут наста, бат кишгтә

           Одсн һазртан

           Өлзәтә үрн болҗ,

           Ээҗ, аавиннь кишгт күртҗ,

           Менд амулң бәәтхә!

Цугтан: Йөрәл бүттхә!

Авһ:   Нә, мини ач күүкм

           Одсн һазртан

           Кен ахан күндлҗ,

           Кен дүүһән эрклүлҗ,

           Ор гихлә - орҗ,

           Һар гихлә - һарч,

           Байрта – бахта,

           Амулң менд бәәтхә!

Цугтан: Йөрәл бүттхә!

Байрта: Би эгчдән ду дуулҗ өгнәв.  (хамдан ду дуулна)          

                                              Дун «Байрта»

Дууһан дуулсн шовуднь

Дулан һазр орад ниснә

Дуран өгсн Байрта

Дурта күүһән дахад йовҗана

                              Өлзәтә болтха,

                              Ө-һундл уга йович,

                              Одсн һазртан

                              Одн болҗ үзгдич, үзгдич!

Хар һазрин салькн

Хамтхасд таслад унһана

Хәәмнь гисн Байрта

Хәрд һарад мордад йовҗана

                              Өлзәтә болтха,

                              Ө-һундл уга йович,

                              Одсн һазртан

                              Одн болҗ үзгдич, үзгдич!

         МКОУ «Шаттинская средняя общеобразовательная школа»

                          Хүрмин авъяс

               « Күүкнә авдр белдлһн»

Нааднд орлцҗах сурһульчнр:

Манҗин Дорҗин өрк-бүл

Дорҗ, эцк – Ахонькин Юра 9 кл.

Булһн, Дорҗин эмгн – Эрднин Цаһан 10кл

Байрта, теднә ууһн күүкн – Цандга Амулң 10кл

Цаһан, теднә отхн күүкн – Ностан Римма 7кл

Баав, Дорҗин авһ– Джовака Валера 9кл

Аак, Дорҗин бергн – Семена Валя 10кл

Авһ, Дорҗин дү – Бован Лиҗ 7кл

Авһ бергн – Ахонькин Саша 7кл