Урок балкарского языка в 6 классе "Атланы къуралы улары"
план-конспект урока (6 класс) на тему

Дерсни мураты: окъуучулагъа атланы къалай къуралгъанларын ангылатыргъа

Сабийле бла иш усталыкъланы эм адамны иги шартларыны юслеринден ушакъ бардырыргъа.

Дерсни барыуу.    

     а) сабийле бла саламлашыу

     б) келген кетгенни жокълау

           в) Сёзлюк жаздырма орунуна: компьютерде алгъадан бу сёзлени

              жазаргъа, сабийле аладан тюз жазылгъанларын къоядыла:

Бишлакъ-бишлякъ менляй - менлай,  нелляй - неллай, ийыкъ - ыйыкъ,осуат -осуят, уя-уйа  уян-уйан,  таян-тыйан, тиеди -тийеди, сюек-сюйек, шуёх-шуйох, бойун-боюн, тыйакъ-таякъ, буруну-бурну,  жамчы - жамычы,  принч - пиринч,  Зухура - Зухра, тефтер - дефтер,   тушман – душман, ыразы-разы.

   Слайдлада тюз жазылгъанларын кёргюзтюрге. Сабийле бир бири

жерлерин алышындырып, нёгерлерини ишлерине багъа бичедиле:

Бишлакъ, менлай, неллай,  ыйыкъ, осуят, уя, уян, таякъ, таян, тиеди, сюек, шуёх, боюн, таякъ  буруну, жамычы, пиринч, Зухура, дефтер, душман,ыразы

Битеу окъулгъанны къайтарыргъа быллай сынау эм соруу ишле бардырабыз.

 Тестле хар сабийге энчи   жазыладыла:

1. Ачыкъ тауушланы бла къысыкъ тауушланы къуралыуларында башхалыкъны айт:

а) Ачыкъ тауушла жаланда ауаз бла къураладыла. Аланы айта туруп, хауа чырмаусуз, эркин чыгъады.

Къысыкъ таууш дауур бла айтыладыла. Къысыкъланы айта туруп, хауа ауузда чырмаулагъа тюбейди.

б)    Къысыкъ тауушла жаланда ауаз бла къураладыла. Аланы айта туруп, хауа чырмаусуз, эркин чыгъады.

 Ачыкъ тауушла дауур бла айтыладыла. Ачыкъланы айта туруп, хауа ауузда чырмаулагъа тюбейди.

в) Эки къаууму да бирча къураладыла.

 2. Лексика деп неге айтабыз?    

а )  Тилни энчи кесеклерине лексика дейбиз.

б) Тилни сёзлерини барысына да бирге тилни лексикасы      дейбиз.

в) Тилни болушлукъчу кесеклерине лексика дейбиз.

3. Эки неда талай бош айтымдан къуралгъан айтымгъа      къаллай айтым дейбиз?

 а) бир баш членли айтым дейбиз.

 б) къош аитым дейбиз.

 в)бир туудукъ членли айтым дейбиз.

4. Экишер тауушну белгилеген харфла быладыла:

    а) н, д, ж, у.

    б) а, р, л, ы.

    в) я, ю, е, ё.

5. Кёп магъаналы сёзле быладыла:

     а) жюзюм, къашыкъ, терек.

     б) жаз, аууз, аякъ.

     в) оракъ, халкъ,жыйрыкъ.

6. Сёзлени тюз жазылгъанлары  быладыла:

       а) эшикке, туссуз,аннан.

б) атдым, кючлю, эртте.

в) атангнгы, жюннен,къангнга.

 7. Къара - акъ, уллу - гитче, иги - аман  деген сёзле:

       а) антонимледиле

       б) синонимледиле

       в) омонимледиле 

8. Нёгерсиз зынгырдауукъ къысыкъла быладыла:

    а) гъ, д,в, ж.

    б) л,м,н, й, нг, р, къысха у

    в) п,ф, т, къ.

9. Ушхол, цырца, итбурун была:

    а) литература сёзледиле

    б) диалект

    в) бир магъаналы

10. Сёз къуралады:

    а) тамыр бла жалгъауладан

    б) ат бла сыфатдан

    в) жаланда тамырдан

11.Фразеологизми болгъан сёз тутшну табаргъа.

     а) дырынны жыяргъа

     б) Жанбот  барды

     в) бир аягъынг анда, бир аягъынг мында

12.Энчи атла сёзню къалайында уллу харф бла жазыладыла?

а)  айтымны ортасында

б) айтымны къалайында да

в) айтымны  ахырында

3. Тюз жууапларын слайдлада кёргюзтюрге.

Тюрлю - тюрлю суратланы бу къауумлагъа кёре юлеше жазаргъа:

1. Бир магъаналы сёз  (шинтик, къалам, китап )

2. Кёп магъаналы сёз   (кёк, баш, жаз )

3. Фразеологизм ( жаным чыкъды,  арт этегин аллына къаплады )

4. Жангы сёз ( симка, компьютер,флешка)

5. Диалект сёз (  гефгин,кифе)

6. Эскирген сёз (май, элифле)

7. Мёчюланы Кязимни  юсюнден, юбилейини юсюнден эм аны музейиндеги эски затланы кёрюмдюлери: ( видеода кёргюзтюрге), (Жюн таракъ,   гыбыт, куштел, тегене, къумгъан, оракъ, агъач аякъ,шынжыр,къазан,юч аякълы къанга, четен, от къысхач..)                                      

Мёчюланы Кязимни бу назму тизгинлеринде атланы табыгъыз

   Кязим сёзюн бермез сизге,

  Зулмуну сюйген бетсизле!

Мени сёзюм-нёгер тюзге,

   Таянч факъыргъа,ёксюзге.

Атла: Кязим, бетсизле, сёзюне.

1) Ат деп неге айтабыз?

2) Ким? кимле? деген соруула кимлеге соруладыла?

3) Атла магъаналарына кёре къаллай къауумлагъа юлешинедиле. Юлгюле келтиригиз.

4) Окъуучуланы бирине атла айтдырып, башхасына соруула салдырыргъа.

5) Устаз кёргюзтген суратланы атларын айтдырып сорууларын салдырыргъа.

6) Айтымлада энчи атланы табаргъа, алагъа къаллай соруула салгъанларын айтыргъа.

 Юлгюге: Нальчик бек ариу шахарладан бириди. Мени атам «Заман » газетде ишлейди. Аминат школда бешлеге окъуйду.

Сорууланы жууаплары.

1.Затны неда затланы атларын кёргюзтген сёзлеге ат дейдиле.

2.Ким? кимле? деген соруула жаланда  адамлагъа соруладыла.

3.Атла магъаналарына кёре эки уллу къауумгъа юлешинедиле: тукъум атла бла энчи атлагъа. Юлгюле: Аминат, сабийле.

4.Арсен - атла айтады (ата, чыракъ, къая, адамла, бёрюле, устаз), Танзиля срууларын салады.

1. Жангы сёзле быллай амалла бла къураладыла: сёзге сёз къураучу жалгъау къошулуп;

сёзлеге сёз къураучу жалгъау къошуп, жангы сёз къураугъа морфология мадар дейдиле,сёз ючюн:

тау+лу, жаш + лыкъ, къобуз + чу.

Морфология мадар бла атла тилни ат кесеклеринден эм этимледен къураладыла.

Тилни ат кесеклеринден атла асламысында быллай сёз къураучу жалгъаула къошулуп къураладыла:

- лыкъ (-лик, - лукъ, - люк, бай+лыкъ, таукел + лик, тон+ лукъ, кёз + люк,

- чы (-чи, чу, - чю) жыр + ча, иш + чи, чурукъ + чу, ётюрюк + чю

- лы (-ли, - лу, - лю) малкъар+лы, эрмен + ли, къумукъ + лу, чюйют + лю;

- даш (деш): жол + даш, къарын + даш, кюн + деш;

- чакъ – чыкъ: оюн + чакъ, къап+чыкъ;

- ча: алты + ча, сезиз + ча;

 этимледен къуралгъан атланы жалгъаулары;

- у, (-ыу + иу, -уу, - юу) – окъу+у, жаз+ыу) билеу,

- чы (чи, чу, - чю) окъуу+чу, сюрюу+чю, алыу+чу

- къ (-к, - укъ, - юк, - ыкъ, - ик) буйр +укъ, ёллю+к, тара+къ, эле+к, къычыр+ыкъ;

- хыч, гъыч, - гич:+хыч, гъыч, - гич: ач+хыч, кес+гин, къыр+гъыч, кер+гич;

- ч; къууан+ч, иймен+ч;

- ым (им, - ум, -юм, айт+ым, бил+им, ёс+юм, тут+ум;

- ма (ме) – жат+ма, бас+ма, эш+ме, жар+ма;

- чак ( -чек): кён+чек, эрин+чек;

- хы ( -ги, - кю); ачыт+хы, ич+ги, кюл+кю;

- ш (ыш; - ши; - уш, - юш); тюй+юш, ур+уш, жюрю – ш.

67-чи иш жаш+лыкъ, спорт+чу, къалмукъ+лу, ех+тем+лик, темир+чи, тюрк+лю, арба+чы, зауукъ+лукъ, ешюн+люк, эсеп-чи, жут+лукъ, кёчгюн+чю, тууар+чы, тюз+люк, исси+лик, къабарты+лы.

70-чи иш

1. Мал-чы-гъа тюбеген: “Кёп болсун!” - дер. Жол - оу - чу - гъа тюбеген: “Жол болсун!” – дер. 2. Ач – лыкъ – да тутхан тенгинги токъ-лукъ-да унутма. 3. Тау-лу- ташха аркъасын таяндырмай тынчаймаз. 4. Таш-чы кетер, таш къалыр. 5. Киши – лик кичиден чыгъар. 6. Бай – лыкъ адамны сокъур этер. 7. Иги – лик этсенг, айтма, санга этселе уа, айт.

1. Жангы сёзле къаллай амалла бла къураладыла?

2. Морфология мадар бла къуралыуну юсюнден айтыгъыз.

3. Тилни ат кесеклеринден асламысында къайсы жалгъаула къошулуп къураладыла?

4. Этимледен асламысында атла къайсы жалгъауланы болушлукълары бла къураладыла?

5. Сёзлюклеригизни ачыгъыз. Мен сизге къангада жазгъан сёзлени жазылыуларына эс буругъуз, къалай жазылгъанларын эсигизде тутугъуз, сёзлюклеригизге жазыгъыз. Сёзле: хыличи, хыянатчы, ууурт, уюкъ, боюнчакъ, осуят, къалауур.

Хар сёзню магъанасын ангылатыргъа эм ала бла айтымла къуратыргъа.

VII. Юйге иш. Юйде 72-чи ишни толтурургъа. Жорукъну кёлден билирге.

        VIII. Дерсни ахырында ишлеген сабийлеге багъала салыу.