Сценарий литературно-этнографической композиции "Тау от жагъада..." на балкарском языке, посвященной Международному дню родного языка.
методическая разработка на тему

Литература – этнография   композиция

 «Тау  от жагъада…»

(сценарий)

Къурашдыргъанды  эм  ётдюргенди: малкъар тилни бла адабиятны устазы  Ёзденланы Фатима Адильгерийни  къызы.

Боллукъ  кюню:16.03.2018  жыл, КЪМР,  Нальчик шахар.

Мураты:

1.Сабийлени  ана  тилге  сейирлерин  къозгъау,  кеси тилини байлыгъын, ариулугъун  ангыларгъа  юйретиу.

2.Тюрк дуниясы бла шагъырей этиу.

3.Байлам тиллерин есдюрюу эм ана  тил бла тюз хайырлана билирге юйретиу.

4.Таулу миллетни  адетин,  тересин,  жашау турмушун  кергюзте, кеси къоллары  бла  жюн ишге, аш-азыкъ хазырлаугъа,  агъач  ишге  къатышып кёрюу.

Ишни барыуу:

 I.  Кюн ахшы болсун,  багъалы сабийле,  устазла!

      Бюгюн  биз  сизни  бла   къарачай-малкъар  тилни  сейир  дуниясыны бетлеринде жолоучулукъгъа  тебиребийз.   Билгенибизча, 21 февраль  Ана тилни халкъла аралы байрам кюнюдю.  Бу кюннге  жораланнган  айда кеп иги  ишле  бардырылгъандыла. Ала барысы да Ана тилни хар инсанны жашауунда  къаллай бир магъанасы  болгъанын  кергюзтедиле.

                                Ана тилим,  жангы  бишген  чумлача

Сезлеринг, танг жулдузларынлай жана,

                                Кек сыртладан жангы жерге аугъанча,

                                Жаздым, хар жангы сезюнге къууана.

 деп  жазгъанды  Къулийланы Къайсын, ана  тилни  закий  жырчысы…

       Ана тил!  Нечик татлы эм жууукъ сёзледиле…  Бу сёзле бизни жашауну жарыкъ дуниясына келтиредиле. Бизни сёлешген тилибизде не къадар жылыулукъ, эсеплик, хычыуунлукъ барды. Татлы, таза, сейирлик тилибиз!

«Тили жокъну – сыйы жокъ, сыйы жокъну - кюню жокъ», - деп бошдан айтылгъан болмаз.

      Тилибиз бизни байлыгъыбызды, къууанчыбыз, ёхтемлегибиз, кючюбюз, жашау къыйматыбыз. Дуниягъа  жаратылгъан  кюнюбюзден башлап, биринчи сёзлени аналарыбыздан, ана тилибизде эшитгенбиз. Жылыулукъ бере, ана татлы жырын, бешик эхчей жырлагъанды.

Жокъдан бар болуп,

Туугъан кюнюмде,

Биринчи эшитгенме ауаз,

Ана тилимде!

                                                                                          Гуртуланы Берт.

       Бусагъатда уа Занкишиланы Залина бла Таппасханланы  Фериде (дистанционно окъугъан 8 эм 9 классны окъуучулары) Зумакъулланы Танзиляны, биринчи  таулу  поэтессаны, тилни юсюнден   «Ана  тил  бла  орус  тил»  деген аламат назмусун окъуйдула (назмугъа тынгылау).

Презентация салынады: «21 февраль -  Ана тилни халкъла аралы кюню»

   Дуния башында 6000 жууукъ  тил барды. Ала адамланы  арасында биригиулюкню, байламлыкъны, бир бирни ангылауну болушадыла.

Битеу дунияда  200 миллион адамгъа жууукъ адам тюрк тилледе селешедиле. Чувашлыла, алтайлыла, хакаслыла, татарлыла, халаджи, къарачайлыла, малкъарлыла, къарайымлыла, якутлула, къазахлыла, къумукълула, ногъайлыла, азербайджанлыла, къаракъалпакълыла, узбеклиле, уйгъурлула, шорла, тувалыла, сары уйгъулула, гагауузлула, долганлыла, чулымлыла, лобнорлула, саларлыла, хорасан тюрклюле, тюрклюле.

      Бизни ана тилибизде, къарачай - малкъар тилде, эки миллет селешеди – малкъарлыла  бла къарачайлыла. Ол кеси да тюрк тиллени бек уллу - къыпчакъ- къауумуну къупчакъ-къуман  бёлегин  къурагъан тилледен бириди. Анга бек жууукъ къумукълуланы, къырым татарлыланы эм къарайымлыланы тиллеридиле. Бу миллетлени адамлары, хар бири кеси тилинде селешсе да, бири бирин къыйналмай  ангылайдыла.

      Къыпчакъ тиллени къыпчакъ-ногъай, къыпчакъ-булгар кесеклери да лексика жаны бла бизни тилибизден алай узакъ тюйюлдюле.  Тилибизде тюрк тиллени бирси къауумлары бла  (сез ючюн, огъуз, къарлукъ) бирге келишген шартла да кепдюле. Аны себепли малкъарлыла гагауузлуланы, тюрклюлени, тюркменлилени, азербайджанлыланы (огъуз къауум), узбеклилени, уйгъурлуланы (къарлукъ къауум) тиллерини сезлерини иги кесегин ангылайдыла.

      Къарачай - малкъар тилде  40 мингнге жууукъ сез барды.  Бек эрттегили тюрк тилге саналады. Лев Гумилев айтханнга кере, 4000 жылдан аслам болады.  XVII емюрде Кавказны  къыдырып чыкъгъан италиян алимни Арканджело Ламберти: «Къарачайлыла, аланы тегерегинде  жашагъан халкъла селешген анча варвар тилни ичинде тюрк тилни алай таза сакълагъанларына мен бек сейир этеме», - деп жазгъанды.

       Орус тилде тюрк тилледен  алыннган  кеп сез барды. Аланы бир къауумун сизге кергюзтюрге сюеме.

        Бизни тилибизде  да  аллай сезле тюбейдиле.  Алагъа да къарагъыз (презентациягъа къарагъыз).

II. Ойнай-кюле...

1. Ёчешеме, макъамны  билсенг…

         «Хунерлини къолу алтын, жырчыны ауазы алтын»   неда  «Жыр  Къарачайда  этиледи да, Малкъарда айтылады!»  дейдиле таулула.  Бусагъатда  оюн  халда  ана  тилде  жырланы макъамларына  тынгыларыкъбыз. Сиз ол къайсы жырды, эм ким жырлагъанын билирге керексиз (макъамлагъа тынгылау).

Алим Теппеев "Жырла къобузум"

Эльдар Атмурзаев "Жангы Малкъаргъа"

Къайсын Холамханов ""Жууукъ барайым къатынга"

         Эльдар Жаникаев "Барама"

         Марат Занкишиев эм Жаннет Туменова "Насыпны жулдузу"

         Алим Аппаев "Алан халкъ"

Алим Газаев "Гапалау"

Омар Отаров «Минги тау»

2. Сезберле.

«Сез - кюмюш, жыр – алтын»  дегендиле бизни ата - бабаларыбыз. Энди жырдан  сезлеге кечейик. Сабийле, сизге жумуш - мен къаллай сезлени букъдургъанма, аланы билирге керексиз. Ким иги билсе да - аперимлик аллыкъды (презентация салынады эм сезберлени биледиле).

 3)  Кесинги тап жюрют деген рубрика.

   Тауда таулу адетле - ташдан, таудан да къаты.

    Намысды - бек тамата, аны билмеген кырты.

                                                            Зумакъулланы Танзиля

      Энди  уа,  сабийле,  бизни  жашауубуздан  бир  къауум сюжетге къарайыкъ.  Сиз ангылагъаннга кере, биз кесибизни тап жюрютебизми, огъесе угъай деген соруугъа сагъыш этигиз. Къаллай тапсызлыкълагъа эс бургъаныгъызны  барыбызгъа да билдиригиз. Ала тау адетге келишемидиле огъесе угъай (роликлеге къарайдыла, сюзедиле).

         Хар  халкъны  да жашау жоругъу, адети болады.  Бизни халкъда Тау адет жюрюйдю. Кесибизни Тау адетге кёре жюрютюп, таматаны, тиширыуну, къонакъны, жолоучуну сыйлы керюрге, алагъа сакъ болургъа керекди. Жолда бара, таматаны онг жанына етдюрюрге тийишлиди. Юйге келген неда къатынга келген бла, ерге туруп, алай  саламлашыргъа  борчлубуз. Къонакъ неда тамата олтургъунчу, олтурургъа  жарамайды.

III. Мастер-класс

        Сабийлени да,  устазланы да бусагъатда   таулу миллетде  жюрюген   усталыкълагъа  къараргъа чакъырама.  Кеси къолларыбыз бла жюн, агъач  дегенча материалланы   хайырланып  керейик, азыкъла хазырлайыкъ. (Сабийле къауумлагъа юлешинедиле эм иш къангаланы къатларына барадыла).

1 –чи къанга - эшиу эшиу. Таулу тиширыула  жюн иш бла емюрледен бери кюрешедиле. Аладан  бири – эшиу эшиу. Бюгюнлюкде да кеслерини хунерлери бла адамланы сейирсиндире, тюрлю-тюрлю кийимле эшедиле.

2-чи къанга- кийиз этиу. Бу иш малчылыкъ бла кюрешген тюрк миллетлени  кебюсюнде тюбейди.  Кийиз бурун заманлада тауда жашау этерге  болушханды адамлагъа. Юйде аны бла бек хайырланнгандыла.

3- чю къанга- агъачдан  ишленнген  керекле.  Адамны  жашауунда агъач кеп тюрлю затха керек болады. Аладан бири юй керек.

4- чю къанга- ашхана. Таулулада жюрюген аш-азыкъланы саны бек уллуду. Аладан бир къауумун жарашдырып керюу.

IV. Барыбызда билгенден, малкъарлыла  беш тау ауузгъа  юлешинедиле: Малкъар, Холам, Бызынгы, Чегем, Басхан. Аны юсюнден  4 классны окъуучулары  Гекки Магомедни  назмусун  айтадыла:

Беш да Тау Элде туугъанбыз

Басханчы жашчыкъ

Мен туугъанма Басханда,

Аллымдан айыу да чыкъма:

Этме бирда масхара-

Жибермем сени да, жыкъмай.

Бызынгылы къызчыкъ

Мен туугъан жер- Бызынгы,

Жабалакъ кибик, сабырма.

Сюйдюрюрча къызларын,

 Элиме къууат салырма.

Холамлы  жашчыкъ

Мен туугъанма Холамда,

Бек тулпар, батыр жашчыкъма:

Юйренеме хорларгъа-

Тутушама къуш жастыкъ бла.

Малкъарлы къызчыкъ

Мен туугъанма Малкъарда,

Алыкъа гинжи къызчыкъма:

Къыш учама акъ къарда,

Жай тангда ойнайма чыкъ бла.

Чегемли жашчыкъ

 Мен туугъанма Чегемде,

Чыртдан да хомух тюйюлме:

Хар ишимде-чемерлик,

Узалмам ишге, сюйюнмей.

Бешиси да бирге:

Шургуну узакъ къууа,

Беш да Тау Элде  туугъанбыз,

Таулада таза шаудан

Суулада биз бет жуугъанбыз!

Беш да Тау Элде  туугъанбыз!

Беш да Тау Элде  туугъанбыз!

      Саугъа  этиу  тау адетледен бири болгъанды.   Аны себепли  гитче саугъачыкъла беребиз.

       Бюгюн   жыйлыуубузну  адетде  болгъаныча,  таулу той бла бошаргъа сюебиз.

      Сау болугъуз!