шинчилел ажылы Дайынчы огбелер
проект на тему

Тыва республиканын Сут-Хол кожуннун Ак-Даш ортумак школазы

Эртем-практиктиг конференция

«Ада-чурт»

Эртем- шинчилел ажылы

Темазы:

«Мээн ук-ызыгуурумда

дайынчы огбелерим»

                                                                        Ажылды кылган:

                                                           Ак-Даш ортумак школазынын

                                                        оореникчизи Санчай Милиана

                             Удуртукчу:

                                                            Ак-Даш ортумак школазынын

                                                                        башкызы Санчай Чочагай Сатовна

Ак-Даш сууру, 2011ч.

Ажылдын планы:

Киирилде

1. эге  Бодум дугайында.

2. эге  Улуг огбем Алдан Маадырларнын бирээзи Конгаштайнын салгалы мен.

3. эге Ада-чурттун Улуг дайынынын киржикчизи Донгак Уйнук-оолдун салгалы мен.

Туннел.

Киирилде         

Ажылдын сорулгазы:

• Огбелерим тоогузун салгал аайы-биле шинчилеп ооренири
• Келир уеде бодумнун салгалынга  артырып кадагалаары

Ажылдын сорулгазын чедип аарда кылып чорудар ажылдар (задачи):

• Торел-болуктун ыяжын чуруп тургузары;
• Торел-болукту салгалдарга чарып шинчилеп ооренири;
• Огбелернин ыдык чанчыл-сагылгаларын ооренири

Ажылды кылып тура кол даянган шинчилел ажылдары:

Ажылды колдуунда улуг кырган-ачалардан аас дамчыштыр дыннап, чыып чорудуп келген. База ол ышкаш школа музейинин материалы доклад Донгак Чейнеш «Моя родословная», 1999ч.

Тоогу билбеске тоорээр, торел билбеске турээр, соолунде барып донгур кок Буга бооп торуттунер дижир. Бистин ог-буледе чаа салгалдар немежип, торел-болуктун саны озуп орар-даа болза, УК торел-болуктун дазыл-дамырын билбес чоруувус, ук ажылды шинчилеп кылырынче бисти албадап, огбелеривистин тоогузун ооренири негеттинип келген(актуальность).

Шинчилел ажылынын тургузуу (структура):                                                      

Ажыл киирилдеден, уш эгеден, туннелден тургустунган.

I.эге  Бодум дугайында

Мен Санчай Милиана Никитична 2000 чылдын май 23-те Сут-Хол кожууннун Ак-Даш суурунга улу чылында башкы кижинин ог-булезинге торуттунген мен.  Хемчик хемнин эриктеринге малгаш сузуп, оон суунга серииттенип, эштип, Хемчик унунда алаак черге эжим-оорум-биле агаарлап ойнап озуп келдим. Бичиимден тура ада-ие, ха-торелдерим чассыдып «Мили» деп, чогум шын адымны кыскалады адап, эрге-чассыг озуп келген мен. Чуге дизе, ам билип орарымга, улустун чангыс кызы кижи болдум. Амгы уеде 8-ки классчы мен. Ургулчу шинчилелдер кылырынга сонуургалдыг хевирлиг кижи болдум. Ынчангаш ук-ызыгуурумну шинчилээри-биле бо теманы шилип алдывыс.

II. эге

Улуг огбем Алдан Маадырларнын бирээзи

Конгаштайнын салгалы мен.

Сут-Хол – Алдан-маадырларнын чурту. Оларнын тура халыышкыны Тыва чоннун тоогузунде болгаш сагыш-сеткил амыдыралында онзагай черни ээлеп турар. Бистин улуг огбевис Конгаштайнын (Шивегей) ады Ю.Л. Аранчыннын «Алдан-Маадырларнын тура халыышкыны» деп номунда Алдан-маадырларнын данзызынче кире бергени бистин торел-болукке улуг чоргаарал болган.

Ынчалза-даа кандыг-ла –бир чылдагаан-биле тоогунун бижимелдери частына берген чадавас деп бистин ам арткан кырган-аваларывыс, кырган-ачаларывыс сактыышкынны кылып орарлар.

Монгуш Буян-Бадыргынын айтыышкыны-биле Монгуш Лопсан-Чимит латинчиткен алфавитти тургускан. Тыва бижик 1930 чылда тургустунган.  Ынчангаш мээн бо огбелерим бижик-документи чок уеде торуттунген болгаш оларнын торуттунген чылдарын даап бодап бижигилеп каанын кырган-авам чугаалап орду. Бо ажылды шинчилеп, документилерин дилеп эгелээривиске, Конгаштай огбевистин чугле хеймер уруу Шавышкак кырган-авамнын (авамнын авазы) паспорту бар болду. Улуг огбем Конгаштайнын эн хеймер уруунун  (Куулар Шавышкак, ≈1923ч) уруунун (Санчай Зинаида ) уруу (Санчай Чочагайнын) уруу Санчай Милиана мен. Кырган-авамнын харын документизинде . Кырган-авам 20 ажыг чылда торуттунген болза, ол документини 1981 чылда холга алган деп бадыткал бар.  Ынчангаш улуг огбе кырган-ававыстын торуттунген чылын чижеглей бижип каанын кырган-авам Зинаида Чымбаевна чугаалап орду.  Кырган-авам Зинаида Чымбаевнанын чугаазындан: «Мээн ол кырган-ачамны хомду дайынынга киржип чораан деп мээн авам Куулар Шавышкак  чугаалап орар чуве, уругларым. Кончуг аныяанда Хомду дайынынга киржип чораан дээр чораан. Ол дайындан кээрде ээгизинин шындыр эъдинче боолаткан балыг келген дээр. Ол балыг куйлап, курттуп мырынай халап бол часкан.  Ук ызыгуурундан феодал уктуг улустун оглу дээр чораан. Уе хувискаалчып, шаг бажы кадыырап кел чыдарын оон феодал ада-иези билгеш, оглун ол-даа болза дээш, Хомду дайынынга киириштирип чоруткан дээр чораан. Ол номда Шивегей деп шолазындан бээр бижип каан чораан. »

Улуг огбем Конгаштай алды ажы-толду остурген. Шаандан улуг улустун адын адавас чаагай чанчылдыг чораан. Ам боларны шинчилеп ооренири чугула болганы-биле адаар ужурга таварыштым. Боларнын торуттунген чылдарын чижеглей араларын бир-бир чылдар кылдыр тодараттывыс:

1. Улуг уруу Дары-Сурун Конгаштай уруу  (≈1915ч). Ол чангыс оолдуг. Оглу Донгак Алексей Чимит-Доржу. Кызылда чурттап чоруур.
2. Куулар Кас-Боостаа Конгаштай оглу (≈1917ч)..оон ажы-толу:Серен (Марита, Чечек, Алеша, Афоня, Эрес-шупту 9кижи), Опек, Седип-оол (Оюн-оол, Аяс, Амнё,Айлаана) (скобкада оларнын ажы-толдерин айыттывыс)
3. Ондар Чаш-Уруг Конгаштай уруу (≈1918ч) 8ажы-толдуг: Чудур(9 ажы-толдуг ), Бурунчук(2ажы-толдуг), Амаа(3 ажы-толдуг), Долчанмаа(7ажы-толдуг), Олзей-оол(4 ажы-толдуг), Кошкар-оол(4 ажы-тол), Саган-оол, Аня(4).
4. Куулар Маспыына Конгаштай оглу (≈1919ч) 4 ажы-толдуг: Виктор(4ажы-тол), Миша(3уруг), Нина(4оол),Лора(3ажы-тол)
5. Куулар Чаш-оол Конгаштай оглу (≈1920ч) 4 ажы-толдуг: Олег(3 ажы-тол), Толя(2 ажы-толдуг), Биче-оол(2 ажы-толдуг), Анзалбаа (2 уруглуг )
6. Куулар Шавышкак Конгаштай уруу 6 ажы-толду торээш,  оонун ээзинин эдерти келгени 9 ажы-толду ажы-толу-биле кады азырап каан. Донгак Дарыш(2уруглуг), Донгак Хурен(2 оолдуг), Донгак Тонаш(4 ажы-толдуг), Донгак Оолак(6ажы-толдуг), Донгак Дадар, Донгак Бобуу,  Донгак Олзей, Донгак Лиза, Донгак Зинаида(4 ажы-тол), Донгак Владимир(2ажы-тол), Донгак Александр(1 оолдуг), Донгак Борис (8 ажы-тол), Донгак Кок-оол(3ажы-тол), Донгак Уран(3ажы-тол).  

Таблицага коргузерге мындыг-дыр

Мен ук торел-болуктун 5-ки салгалынга хамааржыр мен. Келир уеде менден торуттунген ажы-тол чаа тургустунуп кел чыдар 6-гы салгалга хамааржып келир. Мээн хамааржыр 5-ки салгалымда  шупту чижеглей 85 кижи бар. Оларнын ажы-толу болур 5-ки салгал ам безин чижеглей бистин санаанывыс-биле ___ четкен. Ынчангаш 5 салгал чедир торгул-торелимни коптарып келиримге менээ солун болгаш чоргааранчыг болду. Огбевис Конгаштай мээн пра-пра- дедушкам.

III. эге

Ада-чурттун Улуг дайынынын киржикчизи Донгак Уйнук-оолдун салгалы мен.

Донгак Уйнук-оол 1916 чылда Сут_хол кожууннун Шеми-Аксынга торуттунген.Оол бичи турда ону Алдыы-Хову (ковуруг адаа кезек чер) ол ынчарр чурттап чораан торээн адазынын торели болур, ады-сураа хойге билдингир улуг (Кара-Хам)кадай азырандыга алымнап дилеп алган турган. Ол уелерде бистин чуртувус революсчу, хувискаалчы езуже кирип, хам-лама боор чорукту шынгыызы-биле хоруп турган.  Кадай алыс угаанныг болгаш, оглунун фронту чоруур дээнин деткип «Торээн улузунга бижидип, документин эде кылдырып ал, оглум, ООН башка сени хам кижи оглу дээш чорутпайн баар. Торээн чуртувусту толептиг камгалааш чанып келир сен, оглум» - деп чагыг-созун берип орган дээр. Ынчангаш оон бээр документиде адын Донгак Уйнук-оол Дадрыкпай оглу деп кылдырган. Донгак Уйнук-оол – мээн ачамнын ачазы Донгак Чымбанын кады торээн дунмазы. Ол кады торээннернин эн улуу мээн кырган-ачам Донгак Чымба, оон бичези Донгак Дадарыкпай, оон бичези Донгак Уйнук-оол, оон бичези Донгак Чылбак, оон Донгак Амбар, эн хеймери Донгак Эртине-Хаа.

Донгак Эртине кырган-ачамнын бо суурда оглу Донгак Кошкар-оолдун сактыышкыны: «Донгак Уйнук-оол Шеми-Аксындан дайын шолунче аъттанган, мээн ачам Донгак Эртинени чоргузар деп турда, ол хеймер дунмазын кээргээш, орнунга чоруткан дээр. Оон дайын шолунге балыглаткаш, дайын шолунден ээп чанып келген. Ол балыглаткан буду чок апаргыже чиглеп куйлап келген чуве. Дайын соонда келгеш Бии-Хемнин Оок деп черге чурттап чораан. Оон улгадып келгеш, бээрлеп Су-Аксынга-ла соок салган мындыг кижи. Оон чогум торээн ачазынын адын Сувурту дээр. Кады торээн акызынын адында кижи-дир. Ол акымны мен ам-даа сактыр-дыр мен. Боду баштаксымаар-даа болза, чуве ыыттавас черинге ыыттавайн база баар. Боду оожум, топтуг акым чуве. Дайындан келгеш ог-буле туткан, ажы-толу Кызыл хоорайда, Шагонарда ол ынчаар чурттап чоруурлар»

Кырган-авам Санчай Зинаида Чымбаевнанын сактыышкыны: «Донгак Уйнук-оол дээрге мээн ачам биле сээн ачанын ачазын Донгак Чымба дээр уруум. Сээн кырган-ачан болур Донгак Чымбанын кады-торээн дунмазы-дыр. Хой алышкыларнын улуу мээн ачам чуве, уруум. Оон дунмазы Донгак Уйнук-оол Ада-чурттун улуг дайынынга киржип чораан дээр чораан. Мен бичии кижи шал-бул сактыр-дыр мен. Дурзузу Эртине кырган-ачанарга домей кижи чуве. Билир шаам-биле оон кады-торээннеринин ажы-толдерин санап корээли»

Ол боду 4 ажы-толдуг. Улуг оглу Донгак Валерий – Шагаан-Арыг хоорайда чурттап чоруур. Халажылгада шагдаа ажылдакчызы.

Александр Кызыл хоорайда чурттап чоруур 4 уруглуг.

Виктор 3 уруглуг. Кызыл хоорайда чурттап чоруур.

Хеймер уруу – Светлана. Кызылда бухгалтерлеп ажылдап чоруур, ог-булелиг 2 оолдуг. Оолдары Тыванын куруне университединде ооренип турарлар. Келир уенин толептиг кижилери болур дээрзинге бузурел улуг.

Ол Ровно, Дубно хоорайларны хосташкан. Сурмичи дээш тулчуушкунга будунче аар балыглаткан. 4-ку взводтун 1-ги отрядын командылавышаан взвод командири Монгуш Доржунун 1-ги дузалакчызы бооп, медээ чедирер черлерже даалганы кууседип турган. Бир шаап халдаашкын уезинде командирнин даалгазы-биле немелде куш дилээринге бар чорааш аар балыглаткан. Командир Монгуш Доржунун взводу Ровно дээш тулчуушкунга чигир заводун демир-орук станциязын хостаарынга онза шылгараан. Баштай Украинага  госпитальга  чыдып  тургаш, соолунде Кисловодск  хоорайга госпитальга чыткаш ээп чанып келген. Ол хой юбилейлиг медальдарнын эдилекчизи

Ук таблицада куруг козекнектер чуну коргузуп турарыл? Буянныг шынга ынак кырган огбевис дугайында эвээш билиривисти. Ону танып билип алыры-биле мээн ада-ием, торелдеримнин аралашпайн чоруурунда деп туннеп боор-дур мен. Эн-не кол чуул мээн улуг огбем  Донгак Уйнук-оол Ада-чурттун улуг дайынынын киржикчизи чораан дээрзи. Улуг огбевиске чоргаарап бо ажылды улуг идепкей-биле кылганывыс, бистин салгал улуг огбелеривисти  ооренип шинчилеп эгелей берген дээрзи тодаргай. Бо ажылды ам-даа чедир кылбышаан, ада-ием-биле боларнын –биле аралажып баар деп сорулганы мурнувуста салдывыс.

Туннел:

Моон алгаш коорге, мен ук-ызыгуурумну 5 салгал чедир авамнын авазынын авазынын талазындан шинчилеп тып алган мен. А эвээш шинчилеттинген авамнын авазынын ачазынын талазындан ам-даа истеп-суруушкуннерни чорудуп тургаш бо ажылды уламчылаары негеттинип турар. Чуге авамнын авазынын авазынын дугайында хойну билип алган, а авамнын авазынын ачазынын дугайында эвээшти билир бис деп айтырыгга авам мынчаар харыылап олурду: «Мээн авам, ачамдан 20 ажыг хар бичии назынныг болгаш чурттап артып калган,а ачам мурнай дуу оранче бурганнап чоруй барган, даайларывыс  чоокка чедир бистин аравыска чурттап чоргулаан. А ачам шагда калып каарга, оон доргул-торели-биле шоолуг-ла харылзашпайн келгенивис-биле чоорту аравыс ырап чыдар» деп авам тайылбырлаар болду. Ынчангаш авамнын авазынын ачазынын талазындан ам-даа чедир шинчилээр бис.

Бо ажыл мээн чугле авамнын авазынын авазынын ук-ызыгуурун шинчилээринге тураскааттынган, а ачамнын доргул-торелин шинчилеп эгелей бээр болза, база солун кижилер коступ кээри чадапчок.

Ынчагаш мээн бо устунде  адааным авамнын талазындан ийи огбем: Конгаштай, Донгак Уйнук-оол кижилернин, чоннун хостуг, улуска чагыртпас чоруу дээш демиселге киржип чораан кижилер-дир дээрзин медереп билип,  шынга ынак, шын дээш туржуп билир, туруштуг дидим огбелерим чурттап чораан-дыр дээрзин билип алдым. Ындыг эрес-дидим, шынчы огбелернин салгалы болганымга чораарланып чор мен. Ынчангаш Уйнук-оолдун, Конгаштайнын аттары балалбас, эстип читпес чоргаар алдар-адын салгалдары бистерге арттырып каан. Бис ону утпас ужурлуг бис. Келир салгалга арттырар ужурлуг бис!  

Допчузу

Киирилде…………………………………………………………………….3

1. эге  Бодум дугайында…………………………………………………4

2. эге  Улуг огбем Алдан Маадырларнын бирээзи Конгаштайнын салгалы мен…………………………………………………………………………….5

3. эге Ада-чурттун Улуг дайынынын киржикчизи Донгак Уйнук-оолдун салгалы мен…………………………………………………………………...10

Туннел…………………………………………………………………………16