Внеклассное мероприятие "С.Г.Чавайнлан - 120"
план-конспект занятия по теме

Музыкально-литературный композиций

«С.Г.Чавайнлан - 120»

Кучылтшаш материал: Чавайнын портретше, «Чавайнлан - 120» манын возымо вывеске, писательын книгаже-влак, стенгазет, экран ден проектор.

Туныктышо. Поро кече! Таче, сентябрьын 6-шо кечыштыже,  мемнан республикына марий сылнымутын ачаже – С.Г.Чавайнын – 120 ияш лумгечыжым пайремла. Чавайн – икымше марий писатель, литератор, туныктышо, мер пашаен. Тиде еным ме кызыт марий талешкылан шотлена. Вет шочмо йылмыжым Сергей Григорьевич уло чонжо дене йоратен,  шочмо калыкше эрыкан да пиалан лийже манын уло вийжым, мастаржым пуэн. Ме, самырык тукым, тиде ен дене кугешнена!

Куслезе ансамбль тошто марий мурым йонгалтара.

Лудшо (Чавайн) тошто вургеман, йыдал пидме йолан лектеш.

                              Пич чодыра гоч, курыкла гоч,

                         Шем шуйшо ир купла гоч,

У корным шерын мый толынам,

Эр ужаралан у мурым мый муренам

Корно ыле торсыр. Камвозын, кынелын,

Ончыко, эре ончыко мый каенам,

Кожласе, купласе пычкемыш элемым

Вольнашке, чарашке лекташ ужынам.

Марий литературышто мый пионер улам. Мыланем каяш корно уке ыле. Шуко йосым, йушто ден шокшым чытен лекташем логалын. Мом мый ыштенам – тиде чыла шке калыкем да шочмо марий йылмем верч. Калыкемым мый пиаланым, эрыканым ужнем ыле.

Лудшо          Салам, Чавайн! Кугу айдеме,

Вуемым таче савалам.

Той шыжын, пуйто колын семым,

Пайремыш лумын толынам.

Улат тый таче литератор,

Марий мурпогын пионер.

Саскам полекленат тый ятыр,

Пыртка тачат талант вуршер.

Да… пагыт ыле пешак тöрсыр,

Пернен йуштат, пернен шокшат.

А илыш пагытла гыч торштыл,

Куслежым шкенжыным шоктен.

Шоктен да ужын тыйым ончык,

Чолпанла корным волгалтен.

Омеш поэзий шкежак кончыш

Да тыйым – мурызым - куштен.

Салам, Чавайн! Кугу айдеме,

Тылат кидемым шуялтем.

Той шыже кечын колын семым

Ужар вуемым савалтем.

                                  А. Мокеева. Салам, Чавайн!

Икымше вудышо. Сергей Григорьевич 1888 ий октябрьын 6-мо кечыштыже Морко кундемысе Изи Корамас ялеш кресаньык ешеш шочын. Ачаже, Григорий Стрелков, йорло кресаньык лийын, аваже, Татьяна Анисимовна,  – грамотым палыдыме удырамаш. «Мыйын ачий ден авий пеш нужна лийыныт. Ачий умыржо мучко пашам ыштен гынат, нужна гыч лектын огыл,»- возен  Чавайн. Туге гынат ачаже Сергейым туныкташак шонен. Ялысе туналтыш классым тунемме деч вара ончыкылык поэт Унчо школышто шинчымашым пога.

Кокымшо вудышо. А 1904 ийыште илыш корно Чавайным Озан оласе учительский семинарийыш нангая. Тушто тудо сылнымутан литератур дек шуманеш, шуко книгам лудеш, илыш чын нерген пален налеш. Руш поэт-влакын: Пушкинын, Кольцовын, Никитинын - возымо произведенийышт Сергей Григорьевичым поснак кумыланденыт.

Руш поэт-влакын возымо почеламутышт Сергей Григорьевичлан калык муро гай йонгеныт. Тудын тыгай шонымаш шочын: марий йылме дене почеламутым возаш огеш лий мо? Тыге тудын икымше «Ото» луман почеламутшо шочеш.

Икымше лудшо

Ик тымык ото уло мемнан элыште,

Шога тудо ото кугу ер серыште.

Тушто ладыра деч ладыра пушенге кушкеш.

Тушто мотор деч мотор саска шочеш.

Тушто, ужар лышташ лонгаште, шушпык мура,

Тудо ото гыч ерышке яндар памаш йога.

Тушто шудыжат ужаргырак.

Тушто пеледышыжат сылнырак,

Тудо отым мый йоратем,

Тушто пушенге руышым мый вурсем.

Икымше вудышо. «Ото» произведений деч вара Чавайнын почеламутшо-влак икте почеш весе шочаш туналыт. Почеламутлаштыже Сергей Григорьевич илышыште улшо ситыдымашым, нужналыкым, ойгым тунемме дене, калык коклаште шинчымашым шарыме дене сенаш лиеш манын ушанен. Лач тыгай шонымаш дене тудо ятыр почеламутым возен.

Кокымшо лудшо

Мемнам лудыктен ок керт шучко йуд.

Ме толкын дечат,

Осал йорлылык дечат огына луд.

Ме пашан виян икшывыже улына,

Ме рвезе калык улына.

Вуй умбалнына шем пыл гай

Осал тушман коштеш:

Шучкын мугыра, йыр пордеш;

Ме лудын огына чакне,

Ме пашам йоратена,

Ме пашалан моктымо мурым мурена.

                                                                                                «Паша» почеламут

Кумшо лудшо

Ой, книга, книга!

Чылажымат тый кертат:

Кожо тыйым лудалеш:

Пыл помышым раш ужеш,

Мланде коргыш ушыж ден

Пурен лектеш шоналтен.

Южыш куза, чонешта.

Шудо дене мутлана.

Ой, книга, книга!

Чылажымат тый кертат:

Чыла еным туныктет,

Чыла еным тый нолтет,

Садлан тыйыч чыланат

Пеш пагалат, йоратат.

                                                                                  «Книга» почеламут

Кокымшо вудышо. Сергей Григорьевич Чавайн – марий калыкын сылнымут онарже. Тудын возымышым кугыенат, икшыват йоратен лудеш. Йоча-влаклан тудо ятыр произведений-влакым возен. Нунын колаште «Киса», «Мукш» почеламут-влак, турло ойлымаш-влак.

«Мукш» муро йонга

 Икымше вудышо. Шке жапыштыже почеламут дене пырля С.Г.Чавайн мыскара-влакым ятыр серен. Мыскаралаштыже тудо поян-влакым мыскылен, пусо уш-акылым чапландарен. Южо мыскараште иза-шольо келшымашым суретлен. «Соснаигын изаже мыскарам йоча-влак поснак кугу кумыл дене лудыт.

                                           «Соснаигын изаже» мыскара        

Автор. Порыт пеш амырчык улмаш. Тудын книгаже кувар умбалне почанын, лавыран йолчиемже олымбалне, а тувыржо южгунам устембалнат киен. Кочмыж годымат йытыран кочкын огыл: онышкыжо шурым йоктарен.

Икана Потырмыт дек туныктышо толын.

Туныктышо. Тиде мо тыгай, чыла амырчык улат? Тышеч кай, шольыч деке.

Потыр. Мыйын шольым уке (орын).

Туныктышо. Уло. Тый тудым але от пале. Тудо тыйым пала. Уремыш лек да вучо, тудо вашке толеш.

Потыр. Ом умыло, ала-мом ойлет.

Автор. Тыге Потыр манеш да уремыш лектеш. Шукат ок лий, ур толеш.

Потыр. Тый мыйын шольым отыл?

Ур. Уке-е. Мыйын кап-кылем яндар, пыжашемат ару. Мый тый гает амырчык омыл.

Автор. Ур кудал колта. Потыр адак вучаш туналеш. Шукак ок лий, пырыс кудал толеш.

Потыр. Ала тый мыйын шольым улат?

Пырыс. Воштончышыш шкендым ончал. Мый эре шургем мушкам. Мемнан дене тыйын гай амырчык уке.

Автор. Пырыс почшым путыралеш, шке корныж дене кая. Изиш лиймеке, соснаиге торштыл-торштыл толеш.

Соснаиге. Эй, изай, сай илет-кутырет?

Потыр. Мый тыйын изат омыл.

Соснаиге. Кузе изам отыл? Вет ме икгай улына. Айда каена. Лавыраште изиш почанына. Тушто пеш сай лавыра уло.

Потыр. Мыйын лавыраште почанмем ок шу. Лавырам мый ом йорате.

Соснаиге. Ушанем, шонет? Ончал кидетым, тувыретым… Айда манам пырля каена. Кочкышат тушто пеш сай, мушкылтышым пуат.

Автор. Тиде жапыште туныктышо толеш.

Потыр. Мый чыла умылышым.

Туныктышо. Ну кузе? Шольыч дек кает але ару рвезе лият?

Потыр. Тый денет, тый денет!  

Соснаиге. От мий гын, пеш кулат. Мыланем утларак мушкылтыш кодеш.

Автор. А тендан шольыда ко: ару пырыс але  соснаиге?

Нылымше лудшо. Чавайн умыржо мучко калык дене пашам ышта. Шуко ий школышто йоча-влакым туныкта, общественный пашаштат активнын участвоватла, икмыняр марий газетын редакторже лиеш. Тудын тыршен ыштыме пашаже шочмо марий калыкшым, тудын йылмыжым да культурым вияндышаш верч лийын.  

Кокымшо лудшо. Марий калыкын эрыкыш лекмыже Сергей Григорьевичым эшеат чот у произведений-влакым возаш кумыланда. Тыге шочыт тудын «Революций» почеламутшо, «Октябрь» поэмыже да молат. А «Мукш отар» музыкальный пьесыжым  калык марий театрыште кызытат йоратен онча.

Кумшо лудшо. Пытартыш лу ий жапыште Чавайнын возымо пашаже эшеат чот виянеш. Тудо лу утла пьесым, икмыняр ойлымашым, «Элнет» романым лудшо-влаклан полекла. А «Акпатыр» пьесым возымо годым пашам ышташ йоршынак театрыш кусна.  С.Г.Чавайнын «Акпатырже»- луддымо, патыр, эрык да пиал верч кучедалше герой нерген произведений. Кызыт тендан ончылно пьесе гыч Паймырын – сокыр куслезын – монологшо йонга.

Паймырын шинчажым петырыме. Сценышке тудым изи йоча вуден луктеш. Кусле сем йонга.

Паймырын монологшо

Лудшо (Чавайн)

Марий калык помыжалтын,

Чевер кече ваштареш,

Вуйжым кÿшкö вел нöлталын,

Куштылемын ошкылеш.

Шочмо калык, ит чакне,

Пашатымат сай шукто,

Лÿмет – нерет пеш чапле,

Тудым тые ит шÿктö.

                                            «Сай кутырет,марий калык» почеламут

Визымше лудшо.  Чавайн - мемнан классикна. Тудын возымо произведенийже-влакым калык тачат уло кумыл дене лудеш, сценыште онча.  Писательын возымыжым вес эллаштат лудыт, шымлат. Ик «Ото» почеламутшымак 45 турло йылмышке кусарыме.

Нылымше лудшо. Сергей Григорьевич Чавайнын  пашаже чылаштымат кумыланда, калык верч илаш туныкта. Ме тидын дене кугешнена, тудын кодымо поянлыкшым шинчасортала аралена, «тунал кодымо куваржым умбаке вакшына».

 Ынде шуко ий уке мемнан коклаште Чавайн. Ынде ятыр й огына кол ме поэтын йукшым. Тиде жапыште чот вашталтын йоратыме шочмо кундемна. Ончыко каен сылнымутан лиературына. Туге гынат Чавайнын ыштен кодымо пашаже чевер кече гай волгалтеш. Тудо нигунам ок пыте, ок рудан! Тудлан тауштен, ме куан мурым мурена!

Весела муро йонга

Икымше вудышо

Сергей Григорьевич Чавайным

Моктен мура марий кундем

Вет тудын возымо «Ойпогым»

Лудат, да лудын шер ок тем.

Кокымшо вудышо

Мурат ен-влак Чавайнын мурым,

Артист-влак пьесыжым шындат.

Мокта марий, мокта руш калык,

Палат ты еным да аклат.

Икымше вудышо

Уке Чавайн. Но уло мутшо,

Ила чоннаште курымлан.

Тугак йонга поэтын йукшо

Марий кусле гай веселан

Кокымшо вудышо

Лыжга мут ден эреак сайын

Мемнан поэтна саламла.

Тек эртышт ий-влак, но Чавайн

Чылан                  Мемнан коклаштына ила.

                                                                  А.Александров С.Г.Чавайн лумеш.  

Куслезе ансамбль весела марий мурым шокта.