Урок по творчеству бурятского писателя Б.Абидуева
план-конспект урока (6 класс) по теме

Дашиева С.Н., буряад хэлэнэй багша.

Нээмэл хэшээл: «Үлзы нютагайм байгаали»

(Б.Д.Абидуев – буряад поэзиин үндэһэ табигшадай нэгэн)

Хэшээлэй зорилго: Түрэл дайдадаа, түрэһэн нютагтаа дурлал харуулха,

 байгаали зураглан харуулһан шүлэгүүдэйнь удхыень элирүүлхэ, уран аргануудыень олохо, уран гоёор уншалга.

Хэшээлэй хэрэгсэлнүүд: компьютер, медиапроектор, уран зохёолшын портрет, үхибүүдэй зурагууд, планшет, номуудай выставкэ.

Хэшээлэй ябаса:

1.Багшын оролто үгэ:

 1.Б.Д.Абидуев – буряад поэзиин  үндэһэ табилсагшадай нэгэн.

Хүндэтэ үхибүүд! Эдэ үдэрнүүдтэ Республика соомнай  Б.Абидуевай 105 жэлэй ойн баяр тэмдэглэгдэжэ байна. Тиимэһээ, бидэ баһал  мүнөөдэрэйнгөө хэшээлдэ Б.Абидуевай зохёохы зам тухай хөөрэлдэжэ, оршон тойрон байгаали зураглан харуулһан шүлэгүүдтэйнь танилсахабди, уран гоёор уншаад,  удхыень элирүүлжэ, найруулгын талаар хэрэглэһэн уран аргануудыень олохобди.

Б.Д.Абидуев 1909 ондо апрелиин 10 Ивалгын аймагай Янгаажан нютагта малша бүлэдэ түрэһэн намтартай. Тэрэ үедэ классһаа класс дамжан һураха һургуули байгаагүй. Бишыхан Баваасан өөрынгөө оролдолгоор монгол ном мэдэхэ үбгэдтэ хандажа, хуушан монгол бэшэгтэ һураһан байна. Оройдоол 16-һаан шүлэг бэшэжэ эхилээ. Б.Абидуев хадаа манай поэзиин түрүүшын лирик. 1930 ондо «Наранай туяа» гэжэ  шүлэгүүдэйнь суглуулбари гараа һэн. Энэнь буряадай поэзиин түрүүшын суглуулбари болоно.

2.Б.Абидуев – үхибүүдэй уран зохёолшо.

Б.Д.Абидуев ехэ ехэ зохёолнуудые бэшээшьегүй һаа, түрэл буряад литературадаа хэтэ мүнхэдөө нэрэеэ үлээгэй.

- Таанад ямар үльгэрнүүдыень уншаһан байнат?

«Тэхэ Бабанын түүхэ», «Шаалай Шаанай хоёр», «Эреэн гүрөөһэ эмээллэгшэ», «Үрэмшөө», г.м. шүлэглэмэл үльгэрнүүд буряад литературада бата һуурияа эзэлэнхэй. Хүгэдэй буряад литературын эхи табилсагшадай нэгэн болоно.

«Тэхэ Бабанын түүхэ» гэһэн үльгэр таанад уншаһан байнат, юун тухай эндэ хэлэгдэнэб?

- Энэ үльгэр соо жаахан эшэгэн тэхэ айхабтар бэрхэ ушарта ороод байхадаа, шодогорхон һүүлээ, ядагархан эбэрээ, һахал һамбайгаа, бабанаха аашаяа тон зоригтойгоор хэрэглэн, тайгын хүсэтэниие, ойн арьяатаниие хүсөөрөө бэшэ, сэсэн ухаагаараа, зориг шадамараараа илажа гараһыень харуулна.

«Гарай хүсые ганса хүн илаха, сэсэнэй хүсые  сэрэг зон илахагүй» гэдэг арадай сэсэн үгэ бодото удха энэл болоно.

- «Шаалай Шаанай хоёр» , «Υрэмшөө» үльгэрнүүдынь мүн лэ худал үгэдэ этигэнгүй, хамаг юумые зориг ухаагаараа туйлахые уряална.

Зай, үхибүүд, Б.Абидуевай үльгэрнүүдые дабтабабди.  Ород литературада баhал үхибүүдтэ бэшэдэг ямар уран зохёолшодые мэдэхэт?

(К.И.Чуковский «Айболит», С.Я.Маршак «Дядя Степа»,г.м.)

2.Бавасан Доржиевичнай ганса үльгэрнүүдые бэшэhэн бэшэ, харин олон уянгата hайхан шүлэгүүдые зохёоhон хүн гээшэ. Нэрлэбэл, «Υүр», «Хабарай үдэшэ», «Аадар бороо тайгада», «Сонхоор малайhан hара», «Алтан далай» г.м. Бидэ эдэ шүлэгүүдые уншажа, удхыень ойлгожо абахабди.

1) «Υүр» гэжэ ш-тэй танилсаебди. – багша уран гоёор уншана.

- Юун тухай хэлэгдэнэб? Үүр – ородоор хэлэхэдэ рассвет, үүр сайха, үглөөгүүр боложо байхые зураглан харуулна.

Найруулгын талаар ямар уран аргануудые поэт хэрэглэнэб?

Одо мүшэд сабшална, ургажа туяа толотоно, анибхин хаража ябаhан, диилэжэ илан унтараана, hахалнуудаа сэбэрлэн байбал лэ – амигүй юумэ амитай болгооно. Энэ аргые олицетворени гэдэг.

2) «Сонхоор малайhан hара». Энэ шүлэг сээжээр хэн мэдэхэб? Уншалга.

Асуудалнууд: 1. Һарын сагаанда үдэшэ газаа  байгаалияа хараа гүт?

2.Юу хараабта? 3.Тэдэ ямараар харагданаб? 4.Юун гоё hайханаар харагдааб?

30-аад наhатай Б.А. үбэлэй hүниин утада нэгэнтэ бэшэ байгаалияа ажаглаа.

Энэ шүлэг соо өөhэдөө олицетворени ологты даа

Тарган шалхагар шарайтай – хүн шэнги, шагаан харан жүдхэнэ, сэлмэг тэнгэридэ тамарна – уhан соо тамаржа ябаhан хүн шэнги, манажа, хаража хоноhон – адуугаа адуулжа ябаhан адуушан шэнги гэнэ

Поэт сэдьхэлэйнгээ байдал тон уринаар шүлэг соогоо харуулна. Орон дэлхэйдээ, эхэ байгаалидаа хэды дуратайень харанабди.

3) «Хабарай үдэшэ» гэhэн шүлэг соо нэгэ бүлэг hурагшад эпитет, нүгөө бүлэг -  олицетворени олохо. (бадаг бадагаар уншаха)

4) проектораар зүб харюу харуулха.

1 бүлэг – hэмжэн үүлэн, ужам тэнгэри, хөөрхэн одо мүшэдүүд, бишыхан алтан нюдэд, г.м.

2 бүлэг – наран хоргодон оробо, тэнгэри ууртай абари үзүүлбэ, мүшэдүүд урилдан ерэжэ, «Долоон үбгэд» гараад, тэгүүлэн ошобо, мүшэд дүүлибэ, газар эреэлбэ.

Шалгагты. Зай,  бэрхэт!

3.Тобшолол.

Энэ хэшээл дээрээ юун тухай ойлгообта, ямар тобшолол хэхэ байнат?

Б.Д.Абидуев байгаалиин үзэгдэл ш-д соогоо амиды болгон харуулна. Эдэ уран аргануудай хүсөөр поэт шүлэгэйнгөө найруулга уран гоё, образно болгоно.

Поэт оршон тойрон байгаалидаа тон уринаар хандана, энээниие бидэ зураг мэтэ нюдэндөө хаража, сээжэ сэдьхэлдээ хадуужа абаха ёhотойбди!

4.Гэрэй даабари: «Хабарай үдэшэ» - сээжэлдэхэ, «Хабарай шэнжэнүүд» гэhэн темэдэ багахан зохёолго (сочинени) бэшэхэ, хабар тухай зурагуудые зураха.

5.Сэгнэлтэ.