Новемология - билиигэ сана хайысха.
методическая разработка по теме

Муниципальное общеобразовательное учреждение

«Эбяхская средняя общеобразовательная школа»

Новемология – билиигэ сана хайысха.

(научно-методическая авторская работа)

                                                               Чинчийэр улэ автора:

                                                                             Ефимова Евдокия Даниловна,

                                                                 Эбээх орто оскуолатын

                                                        саха тылын уонна

                                                                    литературатын  учуутала

Эбээх боh.

2009 с.

Новемология – билиигэ сана хайысха.

« Оркон ой – мунура суох».

Ос хоЬ.

Орто-Халыма улууЬуттан торуттээх Василий Иванович Оконешников научнай арыйыылар уонна оноЬуктар автордарын Аан дойдутаа5ы академиктарын дьиннээх чилиэнэ. 1991 с. Швеция5а, 1995 с. Италия5а, 1998 с. Америка5а, Бостонна, 1999 с. Польша5а сылдьан бэйэтин философскай инженериятын уонна онтон уоскээбит «Новемология» диэн методикатын дакаастаабыта уонна наука5а сана арыйыыны онорбута.

Новемология диэн, сахалыы ойдоотоххо, математика5а да, химия5а да буоллун, араас омук да тылларыгар да буоллун – тоЬо ба5арар билиини хас эмэ тогул тургэнник ылынарга кыа5ы биэрэр анал систиэмэ буолар.

Бу улэ В.И.Оконешников саха киЬитин ойдобулунэн анааран таЬаарбыт 9 систематыгар оло5уран оноЬулунна. Ону кытта тэннэ, бииргэ тутан тохтоон ааЬыахпын ба5арабын кэлим кэрчиктэр ситимнэригэр

сиэттэрэн Саха омук быЬыытынан: философскай, феноме-

нальнай , материальнай , духовнай, этносемиотическай, этнопедагогическай культурабыт уратытын устар утумун сыныйан, чинчийэн

уорэтэр научнай, уорэнэр, методическай улэлэр автордарын  

тус санааларыгар: Афанасьев Лазарь Андреевич – Тэрис, филологическай наука кандидата «Кут-сур» кыЬа туЬэ. «Айыы суола» (2002с.) диэн кинигэтигэр маннык суруйар: «Айыы уорэ5э сурдээх дьэнкэ систиэмэлээх эбит. Бу систиэмэ 9 халлаан уонна хас халлаан аайы 7 ыал диэн тиЬиктээх  уоскээн тахсар. Ити быЬыытынан билинни кэмнэ саха норуотун итэ5элэ уонна болосуопуйэтэ бииргэ силлэЬэн сылдьар эбит». Историческай наука кандидата, профессор Уткин Ксенофонт Дмитриевич: «Итэ5эл – ой санаа чуомчутэ, уйулгу уЬуктуута. Итэ5эл – обугэлэр осторо, история кэрэЬитэ. Итэ5эл – кут-сур тыына утума. Итэ5элтэн саха киЬитин этническэй философията ситимнэЬэр. Хайа ба5арар итэ5эл сурун уоЬэ, сунньэ – уорэх буолар».

Этнопедагог, педагогическай наука кандидата Галина Попова – Санаайа «Итэ5эл» диэн кинигэтигэр итэ5эли 3 урдэлгэ араарар: 1) Айыы итэ5элэ.

2) СэЬэн итэ5элэ. 3) Олох итэ5элэ. Хас биирдии урдэл 9 уктэлтэн турар. Ол эбэтэр, туох барыта, 9 уктэлгэ тирэннэ5инэ эрэ олохсуйарын, бигэ туруктанарын туоЬулуур.

Тэрис: «КиЬи бэйэтин ойун-санаатын этин-хаанын эрчийэн сахалыы санааЬын диэннэ уорэниэхтээх. Сахалыы санааЬын диэн обугэлэрбит утумэн уйэлэри утумнаан кэлбит толкуйдуур ньымалара буолар. Бу ньыманы биЬиги соргутуохтээхпит». Бу улэлэри тэннэтэлии тутан, сыныйан, ырытан корон баран, маннык тобулаан таЬаардым:

Ол аата саха омук быЬыытынан ураты торут итэ5элгэ оло5уран (анаарар, сылыктыыр, корбуоччулуур, болуЬуоктуур) ойо былыр былыргыттан силистэнэн-мутуктанан бу куннэ диэри кэлбит.

Дьо5ур -  орт уотун курдук, кини умуллуон эбэтэр куодьуйэн умайан тахсыан соп.

Леонид Попов: « Мин санаабар, хайа ба5арар идэ5э дьо5ур кыыма киЬи ахсын баар буолуон соп. КиЬи урдук дьо5урдаах, талааннаах улэЬит буолуута, ол кыым о5о эрдэхтэн тоЬо куодьутуллубутуттэн, тоЬО дьаныардаахтык сайыннарбытыттан тутулуктаах».

Ол иЬин дьо5уру о5о кыра сааЬыттан чочуйан, кырыылаан, кини хатыламмат дьиктитин сумэЬинин таба корон, тоЬо5олоон бэлиэтээн, субэни-аманы биэрэн, сатабылы эрчийэн, уЬуйан, угуйан илбистээх тыл аартыгар уктэннэрэр бу биЬиги учууталлар сурун улэбит, сорукпут буолар.

О5о оскуола5а торообут торут тылын, суругунан уус-уран айымньытын сатабылын инэринэригэр, кодьуустээхтик уорэтэригэр: сылыктыырга, корбуоччулуургэ, болуЬуоктуургэ, чинэтэргэ, бэйэтэ айарга аа5арга, толорорго холоноруга, дьарыктанарыгар, тобулаан сананы таЬаарарыгар – СэЬэн итэ5эл 9 уктэлэ (матрица) быЬыытынан туттуллуон соп.

САХА ЛИТЕРАТУРАТЫГАР

НОВЕМОЛОГИЧЕСКАЙ ТАБЛИЦАНЫ ТУТТУУ.

Билинни кэмнэ компьютернай технология бутун Аан дойдуну тилийэ котто. Хас биирдии киЬи о5отугар тиийэ компьютерынан дьарыктанар. Ол эбэтэр туннуктэн туннугу аЬыы систематыгар оло5урар. Соптоохтук эрэ астаххына иккис туннуккэ киириэххин соп. Бу системанан толкуйдуурга, ойдуургэ «тобо иЬигэр онорон таЬаарарга 9-дольнай система (каркас) быЬыытынан туттулуон соп.

Ѕ

2

Онон бу 9-тидольнай система саха киьитин ойдобулунэн анааран таьаарыы быьыытынан оскуола5а билиини добоннук инэрэргэ бэрт кодьуустээ5ин туоьулаата.

Е.Д. Ефимова

Эбээх орто оскуолатын учуутала

Орто Халыма

Бэчээттэннэ «Учуутал аргыьа» № 12 (381)

24.05.2007 с.

  Айыы уорэ5э

Айыы уорэ5э.

Биирдиилээн о5о туЬаайыылаах уорэх .

Сайыннарыылаах уорэх.

Итэ5эл уорэ5э

3

4

5

6

7

8

9

3

К.О.Гаврилов

П.А.Ойуунускай

1

Оксокуулээх 2

Олоксой.

Кулумнуур

Эллэй

Алтан- Сарын

Научнай улэтэ.

(тылбаас).

Философскай айымньыта.

Бэйэ улэтэ (ырытыы, айар, онорор, уруЬуйдуур, хоЬуйар, ыллыыр-туойар дьо5ур)

Торообут сыла, кунэ (торуччу)

Суруйааччы А.А.А.А. – псевдонима.

Олбут сыла (оло5ун тиЬэх сыллара).

Поэзия

Проза

1

Драма

2

4

5

7

8

9

6

Арбита

Алампа

2

Н.Д.Неустроев