Мастер-класс « Шагай наадан»
методическая разработка

Мастер-класс  « Шагай наадан»

          Руководитель: учитель бурятского языка Хадаев Ч.В.

Зорилгонууд:

1. Үхибүүдэй ухаан бодолынь хүдэлгэхэ, аман хэлэлгэ хүгжөөхэ;
2. «Табан хушуу мал» гэhэн темээр мэдэсэеэ дабтаха;
3.  «Шагай наадантай»  танилсуулха;
4. Үхибүүдэй хоорондоо харилсаха , бэе бэедээ туhалха мэдэрэл хүгжөөхэ.

Хэрэгсэлнүүд: зурагууд, шагайнууд.

                                          Хэшээлэй ябаса

Манай буряад арадай дунда олон янзын нааданууд элбэг байhан юм. Эдээн соонь шагай наадан нилээд ехэ hуури эзэлдэг, бүхы наадануудhаа үлүү ехээр дэлгэрэнги байгаа. Шагай наадан мал ажалтай нягта холбоотой.

Эгээл  hонин наадан «Шагай наадан» Наадахамнай гү?

Шагай , шагай , шагайхан,

Шагай наадан аятайхан.

Хониной шагайгаар наадаха наадан олон янзын юм. Шагай нааданууд хүүгэдэй тоо бодолго хугжөөхэ, нарин нягта болохо талаар тон туһатай. Тиимэһээ айл бухэн адагынь 40-50, дээдэ захань хэдэн зуун хониной шагай тугал туулмаг соо үни холоһоо нааша суглуулжа ябадаг байгаа. Үхибүүдээ 2-3 наһатайһаа хойшо шагайгаар наадхуулдаг заншалтай байһан.

Шагайгаа шэнэһэнэй холтоһондо, һонгинын хальһанда бусалгажа, улаан будагтай болгохо (хурин зээрдэ, хээр морид).  Хатаһан үбһэн соо бусалгажа шаб шара үнгэтэй болгодог байгаа. Будаггуйшье шагай үни удаан болоходоо алтан шара болошонхой байха (шаргал морид). Хээрэ газаа удаан хэбтэжэ хун сагаан болошоһоншье шагай дайралдаха (сагаан морид).

 Шагайнуудай буудал табан янзын түхэлтэй, тэдэнээ табан хушуун малнууд болгон нэрлэдэг юм.

«Бүхэ» – болсогороороо дээшээ хараад унабал (бүхыгөөд) - хонин;

«Хонхо» — хонхойhоноороо дээшээ хараад унабал – ямаан;

«Морин» – хажуу тээхи хээтэй талаараа дээшээ харабал;

«Yхэр» – хажуу тээхи жэгдэ (хонхогороороо) буубал;

«Тэмээн» – соройн бодоhон.

Хониной шагайгаар наадаха наадан тон олон байгаа. Шагай нааданууд хүүгэдэй тоо бодолго хүгжөөхэ, нарин нягта болохо талаар тон туһатай. Тиимэһээ айл бүхэн адагынь 40-50, дээдэ захань хэдэн зуун хониной шагай тугал туулмаг соо үни холоһоо нааша суглуулжа ябаһан шагайтай байгаа. Үхибүүдээ 2-3 наhатайhаа хойшо шагайгаар наадхуулдаг заншалтай байһан. Мүнөө сагта гоёор бүд туулмаг оёжо, шагайнуудаа хэдэг болоо.

Гаргаһан хонинойнгоо шагай хүүгэд суглуулдаг, шагайнгаа олошорходо, урмашадаг байгаа. Шагайгаа сэбэрээр мүлжэхэһөө гадна шэнэһэнэй холтоһондо, һонгинын хальһанда бусалгажа, улаан будагтай болгодог байгаа (хүрин зээрдэ, хээр морид). Хатаһан үбһэн соо бусалгажа шаб шара болгохо. Будаггүйшье шагай үни удаан болоходоо алтан шара болошонхой байха (шаргал морид). Хээрэ газаа удаан хэбтэжэ, хуу сагаан болошоһоншье шагай дайралдаха (сагаан морид).

Хэды шагайтайгаа, тэдэнэй хэдынь улаан, хүрин, шаргал, сагаан бэ гэжэ сээжээр мэдэхэһээ гадна, хотоной айлнуудай хэнэйдэ хэды шагай бииб, хамта бүхы хүршэнэртэ хэды шагай болодог бэ гэжэ мэдэхэ. Шагайгаараа омогорходог байгаа.

Гэртээ шагайгаараа нэн түрүүн морид, адуун болгожо наадаха, мал болгожо, хорёо хото барижа наадахада шагай таарамжатай.

Хотоной хүүгэд нэгэ айлдаа суглараад, дундаа шэрэмэл шэрдэг дээрэ шагайгаа адхажа, шагайн элдэб наада эмхидхэдэг байгаа. Шагайгаар наадаха наадан олон, булта һонин: булта ухаа гүйлгэдэг. Илангаяа тоо бодолгын үйлэнүүдтэй барилсаатай байдаг.

Шагайгаар наададаг наадануудые тоолобол иимэ: шагай няһалалга; мори урилдаан; хонхо, бүхэ түүлгэ; хумпараа, шагай шүүрэлгэ, шагай харбалга; хоёр лама, хоёр шүдхэр; шэлхэй, табаршаалга; хонгордоолго; хорёо барилга, таалсалга; ёрхо харбалга; дүрбэн бэрхэ; алтан сэргэ; шагай таалсаха.

ШАГАЙ НЯһАЛАЛГА

Хоёр, гурбан, дүрбэншье хүн наадахадаа, тоогоороо тэгшэ 20-30 шагайнуудые шэрдэг дээрэ тараан хаяха. Тэдэнь хонхо, бүхэ, морин, үхэр гэхэ мэтээр унаха. Тиихэдэнь наадагшадай нэгэн няһалжа, бүхые бүхөөр, хонхые хонхоор, мориие морёор, үхэрые үхэрөөр тудаха ёһотой.

Няһалһан шагайнь зуураа ондоо шагайе дайраа һаань, тэрэ хүн няһалхаяа болижо, ондоо хүниинь няһалха юм. Тудагдаһан шагайньшье ондоо шагай дайраха ёһогүй. Хэрбээ няһалһан шагайнь оншологдоһон шагайгаа тудаа һаань, тэдэнэйнгээ али нэгые абаха. Адли шагайнуудай дууһатар саашань няһалха. Үлэһэн шагайень удаадахи хүниинь няһалха юм. Шагайнгаа дууһахада, үсөөн шагай абагша хүнэй шагайн тоогоор дахин хаяжа няһалха. Тиигэһээр нэгэнэйнь шагай дууһана ааб даа. Заримдаа харбаад, хамараа, амаа бариха гэһэн хэлсээтэйгээр наададаг юм: няһаламсаараа хамараа баряад, тудаһан шагайгаа абаха мүртөө амаа бариха ёһотой. Хэрбээ энэ хэлсээгээ дүүргээгүй һаа, алдаһан боложо, саашань няһалха эрхэеэ алдаха юм. Теэд наадагшад хамар, амаа барихаа мартаад, шагайгаа абадаг. Тиихэдэнь энеэдэн, шууяан бологшо һэн.

Дүрим:

1. Няhалhан гараараа абажа болохогүй;

2. Ондоо шагай хүндэхэгүй;

3. Һууриhаа хүдэлгэхэгүй;

4. Забдаhан шагайгаа няhалха;

5. Нүгөө гараараа халхалхагүй;

6. Шагайтай гараараа абахагүй.

МОРИ УРИЛДААН

Эндэ хэдышье хүн наадахада болохо. Хэды модон до (километр) урилдахаб, тэды шагай һубарюулжа, морин янзаар табиха. Хорин шагай һубарюулаа һаа, хорин модондо урилдаба гээшэ. Гурбан шагайгаа ээлжээгээр хаяха. Хаягша гурбан шагай хэдыниинь морин түхэлөөр унанаб, тэды модо мориниинь урагшаа гүйхэ. Хаяһан гурбан шагайн морин түхэлөөр бууха гээшэ хоморшог байдаг. Тиимэһээ урилдаан удааншаг, һониноор үргэлжэхэ. Урилдаһан морид һубарилдаха, ахилсаха. Түрүүшын мориной бай (старт) дээрэ ерэхэдэ, урилдаан дүүрэхэ. Хэнэй гүйгөөшэ хэдымодоор гарааб гэжэ урилдаанай дүн гаргагдадаг. Бэшэ моридые хэды модоор орхёоб, тэды шагай түрүүлһэн мориндо үгэхэ. Энэнь шан гээшэ, һүүлдэнь тэрэ мориндо соло дуудаха:

Хартаганаата газар хаха зуран ерээшэ,

Харанхы һүни гэрэл татан гарааша,

Шэн булад туруутай,

Шэгэдхэмэл субад һоёотой,

Адуунай унаган,

Агтын түрүү,

Хүрин зээрдэ

Гараба!

ХОНХО, БҮХЭ ТҮҮХЭ

Энэ нааданда нэн түрүүн хэд хонхо, хэд бүхэ наадахаб гэжэ олохо. Нэгэдэхи наадагша гурбан шагай орхихо, хэдынь бүхэ байнаб, тэды шагай бүхэ наадагша жаса шагайһаа абаха. Мүн тэрэ мэтээр хонхо наадагша абаха. Хэрбээ гурбан шагай гурбуулан хонхо гү, али бүхэ байшоо һаань, түгэд буугаа гэжэ наадагшад үрдилдэжэ, хэн гурбан шагайн хэдыень абанаб, тэды шагай жаса шагайһаа абаха. Шуран нэгэниинь гурбуулайень абашоо һаа, гурбан шагай абаха болоно. Тиимэһээ наадахадаа, һэргэг, хёрхо хаража байха хэрэгтэй. Жаса шагайн барагдахада, хэн олон шагайтай байнаб, тэрэ шүүһэн дээрэ тоологдохо. Хэн хэды шагайгаар шүүгээб гэжэ элирүүлхэ.

ХУМПАРАА

Энэ наадаар наһаяа хүсэһэн хүбүүд наададаг байгаа. Хоёр, гурбан, дүрбэн хүн наададаг. Гурбан шагай абажа, ээлжээгээр хаяхя. Тэдэнь гурбуулаа бүхэ буугаа һаань, хумпараа буугаа гэжэ тоологдожо, хаяһан хүн шүүһэн болохо байгаа. Хэрбээ нэгэниинь, хоёрынь бүхэ буугаа һаа, хумпараань буугаагүй гээшэ саахар, конфетэ мүнгэндэшье наададаг байгаа. Тиимэһээ хүгшэд, үбгэд энэ нааданда балай дурагүй байһан ха.

ШАГАЙ ШҮҮРЭЛГЭ

Хэдышье хүн энэ наада наадажа болохо юм. Хоёр-гурбан хүн һаа, тус тустаа, ами амяа хараад наададаг, олон хүн һаа, бэеэ хубаарилжа, хоёр-гурбан можо (анги) болодог. Шала дээрэ шэрдэг дэбдеэд, тэрэнээ тойрожо, ондо ондоо можынхид һэлгэлдээд һууха юм. Шагайнуудаа можо бүриин адли тоотойгоор, жэшээнь, можын табин шагайнуудые хубаажа абаад, хүн бүхэн хэды шагай шэрдэг дээрэ хамталан хаяхаяа хэлсэдэг. Хүн бүхэнэй энэ хубиие үридхы, саанань өөһэдтэнь үлэһыень нөөсэ гэжэ нэрлэдэг юм. Шагайнуудаа шэрдэг дээрэ хаяад байхадаа, тэдэнэйнгээ хажууда хүрэжэ, заһажа огто болохогүй. Тиигээд али можонь эхилжэ шүүрэхын тула хумпараа хаядаг юм. Хэндэнь олон бүхэ буунаб, тэрэнь түрүүлжэ шүүрэхэ эрхэ олодог. Эхилхэдээ, наранай гараха зүгтэ һууһан хүн шүүрэхэ ёһотой. Тиигээд тэрэнэй удаа зүүн гар тээнь һууһан хүн, тиигээд сааша саашаа нара зүб тойрон һуугшад шүүрэхэ гуримтай юм.

Хүн бүхэн гартаа нэгэ нэгэ томо шагайтай байха, тэрэнь шүүрэгшэн гэжэ нэрэтэй. Тэрэнь хүндэ байбал һайн юм. Зарим зон хүндэ болгохын тула шүүрэгшэнээ нүхэлөөд, досоонь туулга шудхадаг байһан ха. Шүүрэгшэнээ сэхэ дээшэнь хаяад, тэрэнэйнгээ һөөргөө буухые үрдижэ, шэрдэг дээрэхи шагайһаа шадалайнгаа зэргээр һабардажа абаад, шагайгаа адхаһан гараа дээшэнь харуулан, шүүрэгшэнээ тодожо абадаг юм.

Хэрбээ шүүрэгшэнээ унагаагаагүй һаа, абаһанда тоологдохо. Нэгэшье шагай унагаагаа һаа, шүүрэгшэниинь унашоо һаань, али шагайгаа хамаха зуураа амяараа байһан шагайда хүрэжэрхёо һаа, алдаһанда тоологдожо, шагайгаа һөөргэнь хаяха ёһотой. Шүүрэгшэдэй иигэжэ аба абаһаар байтарнь, шэрдэг дээрэхи шагайн дууһахада, можонууд ами аминдаа абаһан шагайгаа тоолохо. Тиихэдээ нэгэ можынхидынь нүгөөдэhөө олые абаһан , нүгөөдэнь үсөөниие абаһан байха юм. Олые абагшань үлүү гараһан шагайгаа нөөсэдөө хэжэ, үридхыгөө дахин хаяха, дутууе абагшань нөөсэһөө абажа, үридхыгөө хүсөөгөөд хаяха ёһотой болохо. Тиигэ тиигэһээр нэгэ можынь шагайнууд бүри үсөөрхэдөө, үридхыгөө хүсэхэеэ болижо, тэдэнэй шагайн тоогоор нүгөөдүүлынь хаяха. Тиигээд лэ хоёрдохи можонь шагайгүй боложо, хоншогдохо юм.

Багсаалаад, тараагаад шүүрэхэ гэһэн хоёр ондоо шүүрэлгэ байдаг. Багсаалаад шүүрэхэдээ, шүүрэгшэнээ дээшэнь хаяад, обоолоотой шагайһаа өөрынгөө шадалые хараадуулан, хэдэн шагай таһалжа, урдаа асараад, хооһон гараа тодожо, шүүрэгшэнээ абаха. Тиигээд тэрэнээ дахин дээшэнь хаяжа, таһалһан шагайнуудаа һабардан абаха. Тараагаад шүүрэхэдээ шагайнуудаа шэрдэг дээгүүрээ тараагаад хаяжархиха. Тиихэдэнь шагайнууд хоорондоо забһартайгааршье, бэе бэедээ няалдаадшье, нэгэ зариманиинь хэдыгээрээ обоороодшье унашаха. Иимэ шагайнуудые шүүрэхэдээ, шагайгаа харангүй, гарынь таамагаар хүдэлжэ, хажуугаархи шагайнуудыень хүндэнгүй абаха ёһотой. Тэрээнһээ гадна багсаалһанда адли түрүүн суглуулжархёод, хоёрдохиёо суглуулжа абаха бэшэ, харин шүүрэгшэнэйнгээ хиидэ ябахада, үрдижэ шагайгаа суглуулаад, шүүрэгшэнээ тодожо абаха юм. Иигэжэ абаха гээшэ нилээд бэрхэтэй.

ШАГАЙ ХАРБАЛГА

Хоёр можо болоод, тус тустаа адли адли тоотой шагай абаха. Тэрээн сооһоо таба табан гү, али арба арбан шагайнуудые абажа, тэдэнээ тэбхэрхэн хабтагай дээрэ бэе бэедэнь хашажа һубарюулаад, зурытар үрихэ. Тиигээд тэдээнһээ 2 – 3 метр зайтай газарта һуугаад харбаха.

Харбалгын тусхай зэбсэг болодог яһаар гү, али эбэрээр хэһэн , утаашаа хорёод тухай сантиметр, үргэниинь нэгэ сантиметр тухай жорхо, канцелярска шугамай маягтай утаашаа 40-50 сантиметр, үргэниинь 4-5 см, нэгэ хажуудаа ута уруугаа тобойгоод гараһан хамартай хабтагархан харбуул байгаа юм. Эдэнээ баряад, үрөөһэн хүлөө урагшань жиижэ, шала дээрээ һуугаад, харбуулайнгаа нэгэ үзүүрые хүлэйнгөө үзүүр дээрэ, нүгөө үзүүрынь үбэр дээрээ табяад, дээрэнь жорхоёо табяад, шагай тээшэ тэрэнээ шэглүүлэн , дунда хургаараа няһалха юм. Жорхонь ошожо, үреэтэй шагайнуудые унагааха ёһотой. Унаһан шагайнуудые тудаһан хүнэй абахада, үлэһэн шагайнуудынь дахин үригдэхэ юм. Тиигээд удаадахи хүниинь харбаха ёһотой. Yреэтэй шагайнгаа дууһахада, абаһан шагайнуудаа тоолоод үзэхэдэнь, хоёр можын нэгэниинь үридхыһөө олые, нүгөөдэнь үсөөниие абаһан байха. Yсөөниие абагшадынь өөһэдынгөө нөөсэһөө нэмэжэ, үридхыгөө хүсөөгөөд табиха ёһотой.

Хэдэн дахин иигэжэ харбаад байхадаа, нэгэ можынь шагай дууһажа хонжогдохо. Харбахадаа мэргэн бэшэ хүнүүд байдаг юм. Мэргэн хүн үреэтэй байһан шагайнуудые нэгэ жорхоороо хуу сохижорхидог байһан ха.

ХОЁР ЛАМА, ХОРИН ШҮДХЭР

Хоёр хүн наадаха, зүгөөр 3-4 хүн болоо һаа хамаагүй. Хорин шагайнуудые бүхөөр өөдэнь , бэе бэедэнь тулгуулаад, түхэреэлүүлэн табиха. Эдэнь шүдхэрнүүд. Түхэреэнээ нэгэ хажуудаа, шүдхэрнүүдэй дунда хабшуулаад, хоёр шагай морин болгон бодхожо табиха. Эдэ хоёр лама. Хамтадаа 22 шагай. Наадагшад али нэгэн шагайһаа тэрэ 22 шагайгаа тооложо эхилхэдээ, нэгэ, хоёр гээд, хургаараа долоо тоодо тудаһан шагайгаа түлхижэ гаргажархиха. Тиигээд саашань нэгэн, хоёр гээд дахин тоолохо. Тиигэ, тиигэһээр долоо гэһэн шагайнь ошожо, хоёр ламын нэгэндэ тодошоо һаань, тоолохоёо болижо, гаргаһан шагайнуудаа һөөргэнь, байрадань табяад, тоолохоёо болихо. Тиихэдэнь удаадахи хүниинь тоолохо юм. Зүб газарһаа эхилжэ тоолоо һаань, хоёр ламые нэгэшье дайрангүй, хорин шагайнуудаа бултыень гаргаха юм. Тиигэжэ шадаһан хүн илаһан болодог. Иимэ хадань эхилжэ тоолохо шагайгаа оложо шадаха хэрэгтэй байгаа.

МЭЛХЭЙ

Хоёр, гурбан хүн энэ наада наададаг. Олоншье хүн наадажа болохо аад, ехэ унжагай болохо. Гансал үхибүүд энэ наада наададаг байһан.

78 шагайгаар мэлхэйн дүрсэ хэхэ. Тэрэнь иимэнүүд хубитай юм. 6-6 шагайгаар үе хэһэн нюргатай, 3 шагай һубарюулжа табиһан толгойтой, 4-4 шагайгаар хэһэн 4 шэлбэтэй, шэлбэ бүриин үзүүртэ 5-5 шагайгаар хэһэн хургатай, нюрганайнь хоёр хажууда гү, али дээрэнь табиһан 2 бөөрэтэй, нэгэ һүүлтэй байгаа юм.

Наадагшадай нэгэниинь 6 шагай гартаа абаад, тэдэнээ хаяхадань,шагайнуудынь элдэб байдалаар бууха. Тэдээн сооһоо бүхэнүүдэйнь тоогоор мэлхэйнгээ али нэгэ хубииень абаха. Жэшээнь, 6 бүхэ буугаа һаань, нюрганай нэгэ үеые, 4 буугаа һаань, нэгэ шэлбэ, 2 буугаа һаань, бөөрэ гэхэ мэтээр. Хаяһан хүн хаяжал байха. Тиигэһээр байтарнь мэлхэйн бэедэ үгы болошоһон али нэгэ хубидахи шагайн тоогоор бүхэнүүд буушаха юм. Жэшээнь, 2 бүхын буухада, 2 бөөрыень абаад, дахин хаяхадань, 2 бүхын буугаа һаань, 2 бөөрэеэ һөөргэнь табяад, хаяхаяа болижо, удаадахи хүниинь хаяха юм.

Мэлхэйн бэедэхи шагайн дууһахада, наадан дүүрэхэ. Абаһан шагайгаа тоолоходонь, хэнэйхинь олон байнаб, тэрэнь шүүһэн болохо. Мэлхэйн бэеын хубинуудые һөөргэнь табижа наададаг тула ехэ унжагай , удаан болодог наадан.

ТАБАРШААЛГА

Табан шагай газарта хаяад, нэгыень абажа дээшэнь шэдэхэ. Тэрэнэйнгээ хиидэ ябаха зуура газарта байгша шагайнуудаа нэгэ нэгээр шүүрэжэ абаха. Тиигээд дүрбүүлынь дахин хаяжа, хоёр хоёроор шүүрэжэ абаха. Баһа хаяад, дүрбэнэйнгөө гурбыень нэгэн доро шүүрэжэ, үлэгшэ шагайгаа гансаарынь абаха.

Тиигээд дүрбүүлыень шүүрэхэ. Тэрэнэй һүүлээр баһа хаяжа шүүрэхэдээ, нэгэ нэгээр абаха, зүгөөр шагайгаа баряад, дээшэнь шэдэһэн шагайнгаа буухаһаа урда гараа дэбдиһэн шэрдэг дээгүүр хэды дахин годи-бэди долгитуулан хүдэлгэхэ. Энэнь сахилгаан гэжэ нэрэтэй. Тиигээд нэгэ нэгээр  шүүрэхэдээ, дээшэнь шэдэһэн шагайнгаа буутар гараараа хоёр-гурба дахин дэбдиһэн шэрдэг тоншоод абаха. Энэнь тэнгэриин дуун гэжэ нэрэтэй. Тэрэнэй хойно иимэнүүд шүүрэлгэ байгаа. Нэгэ шагай шүүрэхэ, тиигээд хоёр шагай дээшэнь шэдээд, мүн нэгэ шагай абаха. Гурбан шагайгаа дээшэнь шэдээд, үлэһэн ганса шагайгаа абаха. Иигэжэ абахадаа шэрдэг дээрэхи шагайгаа хоёр гараараа абаха. Энэ шүүрэлгэ бороо гэжэ нэрэтэй. Тиигээд шагайнуудаа дээшэнь хаяжа, хоёр гарайнгаа ара дээрэ тогтоохо. Тэдэнь булташье тогтожо, зариманиинь унажашье болохо. Булта тогтоогүй һаань, тэдэнээ унагаангүйгөөр гараа аалихан доошолуулжа, шэрдэг дээрэ хэбтэһэн шагайгаа һабардажа абаха. Энэнь бороо тогтоохо гэжэ нэрэтэй. Тиигээд шагайнуудаа бултыень дээшэнь хаяжа, альгаяа өөдэнь харуулаад тодожо абаха. Тэрэнэй һүүлээр очко абалган гэжэ байгаа. Табан шагайгаа бултынь дээшэнь хаяжа, хоёр гарайнгаа ара дээрэ тогтоогоод, тэрэ шэгээрнь баһа дээшэнь хаяжа, альгаараа тодон абаха ёһотой. Энээнэй һүүлээр хониёо хаалган эхилжэ, зүүн гараа буруу харуулан хажуулдюулжа баряад, эрхы долёобор хоёроороо дэбдиһэн шэрдэг хадхажа үүдэ хээд, тэрэ зүүн гарайнгаа сарбуу доогуур баруун гараа хэжэ, шагайнуудаа хурган дээгүүрээ һөөргэнь хаяха юм. Тиигээд зүүн гараа хүдэлгэнгүй байжа, баруун гараараа нэгэ шагай абаад, дээшэнь хаяха. Тиихэдээ тэрэнэйнгээ хиидэ ябахада, шагайнуудаа нэгэ нэгээр түлхижэ, долёобор эрхы хоёройнгоо хоорондуур оруулжа, саада тээнь гаргаха. Хэлсээнэйнгээ ёһоор нэгэ, хоёршье, гурба, дүрбэшье түлхижэ болохо юм. Бултыень гаргахадаа, долёобороо эрхы тээшээ шэрдэг дээгүүр шэрэжэ, зурлаа гарган абаха. Тиигээд байхадаа, 4 шагайгаа нэгэн доро шүүрэжэ абаха ёһотой.

ХОНГОРДООЛГО

Хоёр гурбан хүн энэ наада наададаг. Бүхы шагайгаа хубаажа абадаг.

Хоёр талаhаа адли тоотой шагай абажа, ниилүүлээд, нэгэ хүниинь тэдэнээ 15-20 сантиметр тухай дээшэнь хаяад, доошоо унахадань, альган дээрээ бэшэ, гарайнгаа ара тала дээрээ тодожо абаха. Тогтоожо абаhан шагайнь өөрынь болобо гээшэ. Алда алдаhаар нэгэшье шагайгүй үлэhэн хүниинь шүүгдэhэн тоотой.

ХОРЁО БАРИЛГА

Наадагшад бүхы шагайнуудаа аб адляар хубаажа абаад, тэрээгээрээ хорёо барижа, досоонь 5 хони, 6 ямаа, 7 мори, 8 үхэр, 4 тэмээ табидаг (городьба). Тиигээд 5-5 шагай ээлжээгээр шэдэхэ, шагайнгаа бууhанай тоогоор сугтаа наадаhан нүхэрэйнгөө хорёо сооhоонь тэды малынь гаргажа, өөрынгөө хорёодо оруулдаг. Хорёогоор дүүрэн табан хушуу малтай бологшонь шүүhэндэ тоологдодог.

ТААЛСАЛГА

Хэдышье хүн наадажа болохо. Хүн бүхэн адли тоотой шагайнуудые бэе бэедээ абаад, тэрээн сооhоо хэдыхэн шагай бэшэндээ харуулангүй, нюусаар гартаа адхажа, урдаа баряад байха.

Тиигээд бултанай баряад байhан шагайнууд хамтадаа хэдыб гэжэ наадагшад тус тустаа таажа хэлэхэ: нэгэниинь таба гэхэ, хоёрдохиниинь – долоо. Гурбадахиинь – арба гэхэ мэтээр. Бултадаа хэлэhэн хойноо гартаа бариhан шагайнуудаа эли болгожо харуулаад, хамтыень тоолодог.

Хэниинь таажа хэлэhэн байнаб, тэрэнь тэдэ шагайнуудаа бултыень абадаг. Тиигээд бултаараа дахин шагайнуудаа гартаа баридаг. Хэрбээ хэнииньшье таагаагүй hаа, дахин шагайгаа таалсажа наададаг.

ЁРХО ХАРБАЛГА

Энэ наадан хүнэй мэргэниие, хургандаа шадалтайе шалгаһан, элирүүлһэн мүрысөөн болоно.

Ёрхо. 20 – 25 сантиметр утатай яһан годли. Тэбхэрынь хайша хайшаа 2 – 2,5 сантиметр. Энэ годлиие үхэрэй сэмгэнэй яһаар хэдэг, һайса мүлижэ, һолжорходоо һайн болгодог.

Хобоо. 40-50 сантиметр утатай, һайнаар харуулдагдаһан, мүлигдэһэн, 6 – 7 сантиметр үргэнтэй хоёр хабтагай табсантуулан, бэе бэедэнь хадаатай. Энээн дээгүүр ёрхомнай гүйхэ, һолжорхо.

Майдаан. Нэгэ метр утатай, 20 сантиметр үргэнтэй тэгшэхэн хабтагай. Энээн дээрэ шагайнууд табигдаха зэргэтэй. Энэ наадые Сагаа һарын гарахын урда тээ наададаг байгаа. Сагаалганай үдэр – нааданай һүүлшын үдэр. Намар гү, али үбэлэй эхиндэ шэнэ гэрэй наадан (толлолгон) дээрэ энэ наадан илангаяа һайнаар эмхидхэгдэдэг байгаа.

Дүрим: Гэрэй хоёр ханада (урда, хойто ханануудта) гурба гурбан хүн урда урдаһаа харалсажа һууха. Урдань — нэгэ майдаан. Майдаан дээрэ шагайнууд утаашань жэрытэр табяатай.

Хүн бүхэн өөрын хэдэн ёрхотой, нэгэ хобоотой.Урда ханынхид наадаяа түрүүн эхилбэ гэлэй. Хобоо дээрээ ёрхонуудаа хээд, ээлжээ ээлжээгээр хургаараа тэрэнээ тэртэдэн, хойто ханын наана һуугшадай урдахи майдаан дээрэ жэрылдэһэн шагайнуудые мэргэлнэ. Тиигэжэ һуухадаа, дуулалдана: Майдаан дээрэхи шагайнуудта ёрхо хүндэлдэжэ буугаа һаа, олон шагай унагааха болоно бшуу. Хэнэй урдахи майдаанай шагайнууд харбуулжа бултадаа унанаб — тэдэ шүүгдэһэндэ тоотой болохо. Тиигэжэ ээлжээ ээлжээгээр урдахи шагайнуудаа харбалсаха гээшэ урма ехэтэй, залитай мүрысөөн наадан болоно бшуу.

ДҮРБЭН БЭРХЭ

Хэдышье хүн наадажа болохо. Дүрбэн лэ шагайгаар наададаг юм. Тэдэ дүрбэн шагайгаа ээлжээгээр шэрдэг дээрэ хаяхадань, дүрбэн ондоогоор нэгэниинь бүхэ, хоёрдохинь хонхо, гурбадахинь морин, дүрбэдэхинь үхэр буугаа һаа, дүрбэн ондоо дүрбэн бэрхэ бууба гээшэ. Иигэжэ буулгаһан хүн үргэлжэлэн наадаха эрхэтэй. Дүрбэн ондоогоор бууха гээшэнь тон хомор юм. Тиимэ дээрэһээ энэ наадан дүрбэн бэрхэ гэжэ нэрэтэй. Дүрбэн бэрхые хаяха шадабаритай мэргэн хүн байдаггүй, гансал мухар талаанай хэрэг. Хэлсэһэнэйнгээ ёһоор дүрбэн бэрхые буулгаһан хүн шүүһэн боложо, шүүбэри абаха болоно.

АЛТАН СЭРГЭ

Сэргэ гэжэ нэгэ томо шагай табидаг. Наадагшад шагайнуудаа адляар хубаажа абаад, гурбан шагай абажа дээшэнь шэдэдэг. Унахадаа хэды морин буунаб, тэды мори сэргэдээ табидаг. Тиигэ тигэhээр сэргэеэ тойруулаад, олон шагай суглуулhаниинь шүүдэг.

ШАГАЙ ХАДУУЛГА

Хоёр хоёроороо наадаха. Нэгэдэхинь хөөрэл дэhөөрөө нэгэ хэды шагай абажа хаяад, хаана, хэды, ямар шагай буугааб гэжэ хадууха. Тиигээд нюдөө анихадань, хоердохинь нэгэ шагайень хуряаха. Нэгэдэхинь нюдөө нээжэ, хаанаhаа ямар шагай хуряагдааб гэжэ тааха. Хэрбэеэ таагаа hаа тэрэ шагайнь өөртэнь үлэхэ. Саашаа ээлжэлээд наадаха. Эгээ hүүлдэ хэндэ олон шагай байнаб, тэрэнь шүүhэн болохо.

ШАГАЙ ТАНИ

(Бага наhанай үхибүүд наадаха)

Гараа туламтай шагай руу хэжэ, нэгэ шагай абажа, барижа үзөөд, морин гү, али үхэр гү гэжэ тааха.