ШАГАЙ НААДАН
классный час (7 класс)

 Шагай наадан

Эгээ мүнөө үедэ үндэһэн арадаймнай нангин һайхан һургаалнууд, ёһо заншал, заабаринууд  дахин һэргээгдэжэ эхилэнхэй. Тэдэнэй тоодо хэр угһаа хойшо дамжан ерэһэн һонирхолтой нааданууд олон юм. Буряад арадай нааданууд, үни холын сагһаа, өөрын онсо илгаатай юм. Үндэһэн буряад нааданууд олонхи ушарта хүнүүдые, илангаяа үхибүүдые хурдан солбон, һанаамгай, һонор ухаатай, бодолоо түргэн гүйлгэхэ, һүбэлгэн болохо хэрэгтэ угаа ехэ нүлөөтэй, удха шанартай юм. Хэр угһаа буряад арад табан хушуу малаа үдхэжэ, мал ажалтай байһан гээшэ. Тиимэһээ олонхи нааданиинь малтай, байгаалиин үзэгдэлнүүдтэй нягта холбоотой. Эдэ олон наадануудай дунда “Шагай наадан” эгээл ехэ һуури эзэлдэг. Бүхы наадануудһаа үлүү ехээр дэлгэрэнги байгаа.

Шагай наадан мал ажалтай нягта холбоотой. Шагайнуудай буудал табан янзын түхэлтэй, тэдэнээ табан хушуун малнууд болгон нэрлэдэг юм.

1. “Бүхэ” – болсогороороо дээшээ хараад унабал (бухыгөөд) – Хонин

2. “Хонхо” – хонхойһоноороо дээшээ хараад унабал – Ямаан гээшэ.

3. “Морин” – хажуу тээхи хээтэй талаараа дээшээ харабал.

4. “Үхэр” – хажуу тээхи жэгдэ (хонхогороороо) буубал.

5. “Тэмээн” – соройн бодоһон.

Хониной шагайгаар наадаха наадан олон янзын юм. Шагай нааданууд хүүгэдэй тоо бодолго хугжөөхэ, нарин нягта болохо талаар тон туһатай. Тиимэһээ айл бухэн адагынь 40-50, дээдэ захань хэдэн зуун хониной шагай тугал туулмаг соо үни холоһоо нааша суглуулжа ябадаг байгаа. Үхибүүдээ 2-3 наһатайһаа хойшо шагайгаар наадхуулдаг заншалтай байһан.

Шагайгаа шэнэһэнэй холтоһондо, һонгинын хальһанда бусалгажа, улаан будагтай болгохо (хурин зээрдэ, хээр морид).  Хатаһан үбһэн соо бусалгажа шаб шара үнгэтэй болгодог байгаа. Будаггуйшье шагай үни удаан болоходоо алтан шара болошонхой байха (шаргал морид). Хээрэ газаа удаан хэбтэжэ хун сагаан болошоһоншье шагай дайралдаха (сагаан морид).

Шагайгаар наадаха нааданууд олон, булта һонин, ухаа гуйлгэдэг. Илангаяа тоо бодолгын үйлэнүүдтэй барилсаатай байдаг. Шагайгаар наададаг наадануудые тоолобол иимэ:

1. Шагай няһалалга
2. Мори урилдаан
3. Хонхо, бухэ түүлгэ
4. Хумпараа
5. Шагай шүүрэлгэ
6. Шагай харбалга
7. Хоер лама, хоер шүдхэр
8. Мэлхэй
9. Табаршаалга
10. Хонгордоолго
11. Хорёо барилга
12. Талсалга
13. Ёрхо харбалга
14. Дүрбэн бэрхэ
15. Алтан сэргэ
16. Шагай таалсаха

                         “Шагай няһалага”

Шагай, шагай шагайхан

Шагай няһалаан гайтайхан!  

Хоер, гурбан, дүрбэншье хүн наадахадаа, тоогоороо тэгшэ 20-30 шагайнуудые шэрдэг дээрэ тараан хаяха. Тэдэнь хонхо, бухэ, морин, үхэр гэхэ мэтээр унаха. Тиихэдэнь наадагшадай нэгэн няһалжа, бүхые бүхөөр, хонхые хонхоор, мориие морёор, үхэрые үхэрөөр тудаха ёһотой.

Няһалһан шагайнь ондоо шагайе дайраа һаань, тэрэ хүн няһалхаяа болижо, ондоо хүниинь няһалха юм. Тудагдаһан шаганьшье ондоо шагай дайраха ёһогүй. Хэрбээ няһалһан шагайнь оншологдоһон шагайгаа тудаа һаань, тэдэнэйнгэ али нэгые абаха. Адли шагайнуудай дууһатар саашань няһалха. Үлэһэн шагайень удаадахи хүниинь няһалха юм. Шагайнгаа дууһахада, үсөөн шагай абагша хүнэй шагайн тоогоор дахин хаяжа няһалха. Заримдаа харбаад, хамараа, амаа бариха гэһэн хэлсээтэйгээр наададаг юм: няһаламсаараа хамараа баряад, тудаһан шагайгаа абаха мүртөө амаа бариха ёһотой. Хэрбээ энэ хэлсээгээ дүүргээгүй һаа, алдаһан боложо, саашань няһалха эрхэеэ алдаха юм. Нааданай дүрим:

1. Няһалһан гараараа абажа болохогүй;
2. Ондоо шагай хүндэхэгүй;
3. Һууриһаа бодохогүй;
4. Забдаһан шагайгаа няһалха;
5. Нүгөө гараараа халхалхагүй;
6. Шагайтай гараараа абахагуй;

Шагай нааданууд абьяас ехэтэй, мурысөөнэй хабатай, шог зугаатай, энеэдэ наадатай үнгэрдэг юм.

Бухы арадаймнай олоороо наададаг наадануудай һургаалынь аргагуй

ехэ хүмүүжүүлхы удхатай. Бэе бэедээ анхаралтайгаар хандаха, аха дүүнэрээ хүндэлхэ, өөһэд хоорондын харилсаан бэхи бүхэ байхые һургана.