Буряад малгай - сагаалаганай найр 6 класс
план-конспект занятия (6 класс)

Сагаалганай найр

6 класс

Темэ: Буряад малгай

Сэлмэг энэ үдэртэ,

Санзайн хангал үнэртэ

Согтой хухюун басагад, хүбүүд,

Сагаан hарынгаа наада эхилэе! Эхилэе!

- Сагаан һараар, Сагаалганаар
Сагаан үбгэн морилбо.
Сагаан хэшэг хурылба –
Аахрай, аахрай, аахрай!
-Сагаан хадагаар, сагаан эдеэгээр хүндэтэ айлшадаа амаршалнабди!

-Мүнөөдэрэй Сагаалганаймнай сэдэб «Буряад арадай малгай»

-Буряад арадта малгай  гүнзэгы удхатай гээшэ. Буряад арадай үндэһэн малгай нэгэ  адлихан байгаа  үгы. Малгай, дэгэл,гутал эзэнэйнгээ  ямар угай, ямар нютагай хүн байһыень гэршэлдэг. Малгайн хуби бүхэн өөрын гүнзэгы удхатай, һүлдэ тэмдэгтэй юм.

-Буряад хүн буряад малгайгаа үмдэхэдөө, тэнгэриин ехэ бурхашуулһаа хамгаалгатай болоно гэжэ тоологдодог.

-Зунай, үбэлэй, үдэр бүхэндэ үмдэдэг, гоёлой малгай  гэжэ байгаа юм. Ехэнхидээ малгайгаа  ара, хүхэ сэмбээр, харин гоёлой малгай сэнхир-хүхэ торгоор оёһон байдаг.

-Малгай- толгойдо үмдэхөөр тааруулагдан оёгдоһон хубсаһан. Буряад малгай саг сагтаа тааруулагдажа, элдэб түхэлтэйгөөр, мүн олон янзын эдээр оёгдоһоо гадна, хэдэн гоёолтонуудтай байгаа. Буряад хүн малгайгаа үмдэжэ ябаха ёһотой. Тэрэгүй һаа, бурхан тэнгэри танихагүй гэһэн удхатай.

-Буряадуудай малгай Буряадуудай эгээл эртэ урдын малгай «юудэн»гэжэ нэрэтэй байһан юм. Тэрэ шэгэбшэнүүдтэй, шэлэ хүзүүень халхалха ара тээшээ хушуутаһан хубитай байгаа. Тэрэ гол түлэб хүхэ гү, али хара үнгэтэй сэмбээр оёгдодог. Хожомоо үндэр оройтой малгайнууд бии болоһон байгаа.

-Байгалай саанахи буряадуудай малгай эрэшүүлдэ, эхэнэрнүүдтэ, үхибүүдтэ адли байдаг.Байгалай саанаха Сэлэнгын, Зэдын болон Хяагтын аймагуудай буряадууд мүн лэ иимэ малгайтай ябадаг бэлэй.

- Баруун буряадуудай малгайнууд ондоо байгаа. Үбэлдөө эрэшүүл газаашаа үһэтэй бишыхан папааха малгай, зундаа хартууз үмдэдэг һэн. Эхэнэрнүүд тэбхэр гү, али түхэреэн оройтой элдэб янзын малгай үмдэхэ.

- Малгайе шэлүүһэнэй, һолонгын, хурьганай, халюунай гү, али үнэгэнэй арһаар, зунай малгайн тооробшо хилэн бүдөөр оёдог бэлэй. Малгай шандаганай, хэрмэнэй арһаар дулаалдаг, һэеыгээр доторлодог бэлэй.

Буряадай малгай хэдэн янзын байдаг: тойробшо, шэгэбшэтэй, юудэн гэхэ мэтэ. Эдээн сооһоо мүнѳѳ эгээл мэдээжэнь тойробшо малгай болоно.

Абын хүбүүдэй тоогоор

Арбан нэгэн хүшөөдэһэтэй.

Алтан шара дэнзэтэй,

Гал улаан залаатай,

Үмдэһэн эзэндээ заяатай

Халюун, хурьган, шэлүүһэн,

Хилэн, торгон хүбөөтэй

Тойробшо малгай.

Тойробшо малгай хабарай, намарай дулаанда болон зунай сагта үмдэдэг гээшэ. Тойробшо малгай- Үндэрэнь 20-22 см. Тойробшо малгай эрэ хүнэй, эхэнэрэй гэжэ илгардагүй юм. Тойробшо малгайн орой хүхэ тэнгэридэл, һэеы гэрэй оройдол, гүбээ дободол түхэреэн. Шобогор түхэлтэй малгайнууд үндэр хадын орой һануулна. 

Сэнхир хүхэ тэнгэриингээ

Сэлмэг үнгые адлирхажа,

Сэнхир Байгал далайнгаа

Сэнгэг тунгалагые ћажаан,

Омог дээдэ уг гарбалайнгаа

Арбан нэгэ хүшөөһэ оёжо,

Наранай толо татуулжа,

Улаан залаа хадхаћан юм.

Малгайн хуби ѳѳр ѳѳрын онсо һонин удхатай юм. Урдын урда сагһаа буряад арад наран һара хоёроо хүндэлдэг байһан. Тиимэһээ нараяа найжа, һараяа һахюуһан гээд нэрлэдэг юм һэн. «Наран найман элшэтэй, һара юһэн элшэтэй» гээд баһал тэмдэглэгдэдэг байһан. Тэндэһээ «найман хүлтэй наран» гэжэ үгэ гараһан гэхэ. Тиигэжэ буряадууд малгайдаа наранай һүлдэ тэмдэг харуулһан.

Малгай удха соо дэлхэйн табан махабад ороно: гал, наран, хии, газар ба уһан. Дээрэһээ доошонь харахада – дээдэ юртэмсын тэмдэг наран, дунда – хада уула, доодо – газар болоно. Тиимэһээ буряад зон малгайгаа доогуур хаяжа, малгай дээгүүрээ алхалжа, хайша хэрэг малгайдаа хандажа болохогүй. Обоо уулынгаа, уһа голойнгоо эзэдые хүндэлхэдөө, айлша угтахадаа, түрэ, найр хуримай ёһололнуудта ошоходоо, заатагүй малгайгаа үмдэхэ хэрэгтэй.

Шобогор оройн малгай амгалан байдалай, һалбаран хүгжэлтын тэмдэг болоно. Малгайн орой дээрэхи улаан шүрэтэй мүнгэн дэнзэ бүхы юртэмсэ гэрэлтүүлдэг  наранай һүлдэ тэмдэглэнэ. Жаргалтай заяа, шанга һүр һүлдэ малгайн орой дээрэхи улаан залаа гэршэлнэ.

Малгайн тойробшо хара гү, али хара хүрин үнгэтэй хилэн бүдөөр, баяшуул булганай, халюунай арһаар оёдог бэлэй. Хара үнгэ – бүхы амитай юумэ тэжээдэг газарай һүлдэ тэмдэг гээшэ.

Шэнын нэгээр,

шэнэ жэлээр,

Наһа нэмэн найрлаял.

Нахис хотос наадаял

 – Наадан «Малгай нюулга»

Үбэлэй шэгэбшэтэй малгай-  Шэгэбшэтэй малгай хабарай, үбэлэй гэжэ байһан. Үбэлэй малгайн дотор баһал элдэб нэхы, үдхэн үһэтэй арһаар хэдэг һэн: хурьганай, халюунай, шэлүүһэнэй гэхэ мэтэ. Шэгэбшэтэй малгай тойробшо малгай шэнги дээрээ шобхогор түхэлтэй юм. Шэгэбшэтэй малгай шэнги аад, дээрэнь сомпи хэгдэһэн байдаг.

 Хүйтэнэй сагта үмдэдэг, шобогор оройтой, хүнэй хоёр һаншаг руунь доошоо һамжаһан шэхэбшэтэй, зосоо таладань хурьганай болон ангай арһа халаһан малгай. Шэгэбшэтэй малгайн орой тойробшо малгайда адли арбан нэгэн хүндэлэн хүшөөһэн хүшөөтэй, оройдоо залаатай юм. Шэгэбшэтэй малгай тусхай хэбээр эсхэгдэжэ, хойто таладань нэгэ оёдол хэгдэдэг. Шэгэбшэтэй малгайн хубинууд: шэгэбшэ, Һагалдарга, малгайн омог, шобогор малгай, улаан залаа

- Малгайтай холбоотой заншалнуудые һаная.

-Малгайгаа үмдэжэ, газаагаа гаража, орон нютагай эзэдтэ, огторгойн бурханда дээжэ ургэдэг.

-Айлда ороходоо, малгайгаа абажа мэндэшэлдэг.

-Малгай доро газарта хаядаггүй, малгай дээрэ hуудаггүй, хунэй хэрэг буруутаха.

-Малгай бэлэг үгэдэггүй.Үгөө  хадаа амhарынь өөдэнь харуулаад бэлэглэдэг.

- Малгайгаа газарта табижа, дээгүүрнь алхажа, хайша хэрэгээр хандажа яашье болохогүй. Һарюу оёдолтой малгай үмдэжэ болохогүй.

- Малгай толгойгоо бу алдагты!

- Иимэ hайхан ёhо заншалаа ходо сахижа ябагты, тиигээ хадаа hур hулдэ, хии моринтной оодоо ябажа, хэрэг зоригтнай урагшатай байхал даа.

Оньһон үгэ онсотой. Малгай тухай оньhон угэнуудые hаная:

1)Малгай табибал манайхи,

2) Муу тулюурай шэнжэ-Мухар малгай гэлсэдэг.

3) Зан зандаа зохид, залаа малгайдаа зохид

4) Толгой байбал, малгай олдохо

5) Энхэ элүүр ябахада, эд зөөри олдохо

6) Айлшадаа хүндэлхэ хоол хэрэгтэй.

    Хожогор толгойдо малгай хэрэгтэй.

 - Таабари таалсая:

1) Эсэгын хубууд бултадаа нэгэ малгайтай (стол)

2) Хадын саана ханхир гээ, халюун малгай ебхэс гээ.( үбһэ сабшаха ).

Малгай тухай дуу дуулая!

Малгай гоетой нарнайхид
Манда hанаатай ерэбэ аа гу?
Малгайн гоеор болодоггуйл даа
Манай уетэн байнааб даа.

Бээлэй гоётой наринайхид
Бидэндэ санаатай ерэбаа гу
Бээлэйнгээ гоёор болдоггуй дээ
Бидэнэй уетэн байнааб зээ

Дэгэлын гоётой наринайхид
Дуухэдээ санаатай ерэбаа гу
Дэгэлынь гоёор болдоггуй дээ
Дутын уетэн байнааб зээ

Сабхин гоётой наринайхид
Сэнгэхэ санаатай ерэбаа гу
Сабхин гоёор болдоггуй дээ
Сасуутан уетэн байнааб зээ

- Үреэл үгөөр, үнэн зүрхөөр
Бэе бэедээ хандая.
Булта эбтэй золгоё –
Мэндээ! Мэндээ! Мэндээ!

 - Дутын зоной урин миhэрэл,

Гэр уурхайн зохид байдал,

Юрын баяр, юрын жаргал

Мүнөөдэр, үглөөдэр, хэтэ мүнхэдэ

Хүсэнэбди бултандатнай

 - Сагаан hараар! Сагаалганаар!