Тема: Синонимдар
план-конспект урока (5 класс)

Этаптар

Уҡытыусы эшмәкәрлеге

Уҡыусы эшмәкәрлеге

Эшмәкәрлеккә үҙбилдәнеш

Инеш әңгәмә

Практик эш

Физкультминутка

1-се ижади эш

2-се ижади эш

Рефлексия, баһалау

Өйгә эш.

-Һаумыһығыҙ, балалар! Хәлдәрегеҙ нисек?

-Бөгөн дәрестең темаһын өсөн,  йомаҡ ҡойоп алайыҡ.

1. Иң башта дүрт аяҡлы,

              Шунан була ике аяҡлы,

              Шунан була өс аяҡлы.

2. Донъяла бер йән бар,

              Унан көслө кем бар?

3. Үҙе бер,

              Йәбе дүрт,

             Һәр йәбендә бишәр ботаҡ.

                                                                (кеше)

-Тик кешенең үҙе тураһында һүҙ алып бармаясаҡбыҙ, киләһе хикәйән өҙөктө уҡығандан һуң барыһы ла аңлашыласаҡ.

...Хатип тигән икенсе малай ултыра. Ул ҡап-ҡара булып ҡояшта янған бурҫлыҡ битле. Күптәнән бирле бәке, тараҡ күрмәгән сөм-ҡара сәсе ал яҡтар тырпайып, өлтөк-өлтөк булып бысраҡҡа батҡан, ян-яҡтан уның ике ҡолағы өрпәйтеп тора, арт яҡтан-сәсе соҡор елкәһенә сысҡан ҡойроғо һымаҡ нәҙегәйеп барып төшкән. Хатип йыуантыҡ (һимеҙ, көр), төпөш (тәпәш, тәбәнәк, кәрлә) кәүҙәле. Күлдәгенең ике терһәге лә йыртылған (тишелгән). Елкәһе, ҡолаҡ эстәре, халыҡ әйтмешләй, шалҡан сәсһәң дә үҫерлек-ая ҡатҡан (кипкән) яланғая аяҡтары, ҡулдары себеш сығырҙай шырауланып ҡатҡан, ярылған. Хатиптың бындай (ошондай) һынһыҙ ҡиәфәтен бары сөм-ҡара (ныҡ ҡара, дөм ҡара) үткер күҙҙәре генә матурлай (биҙәй, йәмләй, ҡот бирә).

 (Фәрит Иҫәнғоловтың  “Һалам эшләпә» хикәйәһенән)

-Өҙөктә кем тураһында һүҙ бара?

-Ниндәй ул Хатип? Күҙ алдығыҙға килеп баҫтымы?

-Ни өсөн Хатип тулыһынса беҙҙең күҙ алдыбыҙға килеп баҫты? Автор нимә ҡулланған?

-Шулай итеп, беҙ ниндәй темаға һөйләшәсәкбеҙ?

-Тағы ла текстта нимәгә иғтибар иттегеҙ?

-Ошо һүҙҙәр нисек атала икән?

-Эйе, беҙ бөгөн синонимдар һәм кешенең тышҡы ҡиәфәте тураһында һөйләшәсәкбеҙ.

-Нимә ул синоним? Текстҡа ҡарап билдәләмә биреп ҡарағыҙ.

-Миҫалдар килтерегеҙ.

-Афарин! Ә кешенең тышҡы ҡиәфәтен һүрәтләү тигәндә күҙ алдығыҙға нимәләр баҫа?

-Синонимдар тураһында китапта ни әйтелгән икән? Уҡып китәйек (112-се бит)

-Ә хәҙер синонимдар тураһында күберәк белер өсөн, күнегеү эшләп китәйек. 180-се күнегеү (4,6) Бөгөнгө  темабыҙ-кешенең тышҡы ҡиәфәте менән бәйләп, һүҙбәйләнештәр төҙөйөк.

Мәҫәлән, бәләкәй танау, бәләкәс ҡолаҡ, кескәй ҡулдар.

Ҙур (күҙҙәр)

-Тағы ниндәй күҙҙәр була? Бирелгән һүҙебеҙҙе синонимдар менән тулыландырайыҡ.

Күҙҙәр- йәшел, ҡыҫынҡы...

Оло (йөҙ)

-Ә йөҙҙөң ниндәй булыуы ихтимал?

Йөҙ-ҡара, йомро, йәйенке...

Өлкән (кеше)

Кеше- урта йәштә, оло...

Дәү (ҡулдар)

Ҡулдар-оҙон, ҡыҫҡа...

Эре (тештәр)

Тештәр-аҡ, һары...

Гигант (ҡулланылмай)

(күҙҙәр, йөҙ, ҡул, теш һүрәттәре күрһәтелә)

-Ә хәҙер ял итеп алайыҡ.

Дөрөҫ тыналыу күнекмәләре

1. “Көрһөнөү” (көс менән ҡыҫҡа-ҡыҫҡа итеп, өҙөк-өҙөк тын алыу, оҙаҡ итеп сығарыу)
2. “Сәскәләр магазинында”(бында хуш еҫле сәскәләр күп тип, һәр береһен еҫкәү)
3. “Ел-дауыл” уйыны (партаға ҡағыҙ биттәре һалыу, башта яй ғына өрөү, аҙаҡ көслө “дауыл” ярҙамында дәфтәр биттәрен осороп төшөрөү.
4. Шәм һүндереү (янып ултырған шәмд е кинәт өрөп, һүндереүҙе күрһәтеү)
5. Яңаҡтар-өрөп тултырылған шарҙар(яңаҡтарға һауа уртлау, ҡулдар менән шарҙарҙы шартлатыу)
6. А-а-а-а-тын алғанда ҡулдарҙы өҫкә күтәреү, сығарғанда –аҫҡа; у-у-у-тын алғанда, ҡулдарҙы алға, сығарғанда-аҫҡа, о-о-о-тын алғанда ҡулдарҙы ике яҡҡа, сығарғанда түңәрәк яһап алға һуҙыу. А, о, у һуҙынҡыларын өҙмәй әйтеү (Был саҡта ирендәр әүҙем эшләй)

-Ял итеп алдыҡ, ә хәҙер синонимдарҙы нисек үҙләштергәнегеҙҙе тикшерер өсөн, 4 командаға бүленәйек . Һеҙгә хикәйәнән алынған өҙөктәрҙе синонимдар менән тулыландарырға кәрәк буласаҡ.

I.

 Асыҡ, көләс (...) йөҙөнән, күҙенән мәкерле (...) хәйләкәрлек һирпелеп тора икән дә баһа. Быға тиклем шуны күрмәгәнмен. Танауы ла йыртҡыс ҡош томшоғон (...) хәтерләтә (...) икән. Ниндәй инвалид ул? Сиртһәң  (...), битенән ҡаны атылып (...) сығырлыҡ. Аяҡ-ҡулы шап-шаҡтай (...).

                         Ф.Иҫәнғолов. Сей балыҡ еҫе.

II.

Урта ишектән биш йәш самаһындағы малай күренде. Уның бите-башы тап-таҙа. Шулай уҡ таҙа аҡ күлдәк кейгән. ҡыҫҡа (...) ҡара салбары таҫма бауҙар менән сатлашландырып яурындары аша тарттырылып  (...) ҡуйылған. Уның артынан етен һары сәсенә күбәләк төҫлө итеп бантик  (...) тағылған бәләкәс кенә (...) ҡыҙыҡай (...) эйәргән...

                          Ф.Иҫәнғолов. Әсә күңеле...

III.

...Рәссам  тигәне мине ҡапҡанан сығып уҡ ҡаршыланы. Керләнеүҙең сигенә сығып уҡмашып  (...) поптыҡылай сәсле, баҙҙа үҫкән картуф (...) һабағы шикелле, үтә  (...) лә шыйыҡ быуынлы, үтә лә сандыр  (...) бер әҙәм  (...) шунда.  Ялбыр (...) һаҡал-мыйығы эсенән беленер –беленмәҫ өң  (...) булып ҡына өңөрәйеп торған ауыҙынан бер туҡтауһыҙ ҡыбырлатып, һеләгәйенә (...) бутап, нимәлер көйшәй (...). Салбарының-салбар икәнен, пинжәгенең-пинжәк икәнен бары самалап ҡына айырып була...

             Ф. Иҫәнғолов. Өләсәйем автографы

IV.

...Шаҡтай  (...) ҡалҡыу буйлы, арыу уҡ (...) һынсыл кәүҙәле, ярайһы сибәр (...) йөҙлө, урта йәштән кәмерәк (...) ҡорҙа (...) булған ханым ине ҡунаҡбикә Хафаса...

                      Ф.Иҫәнғолов. Килен һайлау.

Бишенсе өҙөк алдан эшләп бөткән командалар өсөн.

V.

Алтмыш биштәр тирәһендәге (...), һәр саҡ һытыҡ йөҙлө был кеше(...)шымарып бөткән таяғына таянған булыр, йәмшәйгән(...) эшләпәһенә һәленке ҡашы өҫтәнә төшөрөп баҫып кейгән, таушала(...) биргән костюмына мөмкин тиклем ыҫпайланған (...) булыр...

                               Ф.Иҫәнғолов.Фашлаусы

(командаларҙың эштәре тикшерелә)

-Командалар, шулай итеп, нимә ул синоним?

 -Командалар өсөн киләһе ижади эш.

 Синонимдар ҡулланып дуҫығыҙҙың, класташығыҙҙың ҡыҫҡаса тышҡы ҡиәфәтен һүрәтләгеҙ.

Ҡағиҙәләр:

1.Яҡынса йәшен билдәләгеҙ.

2.Күҙ, танау, йөҙ,сәс, кәүҙә, муйын һ.б. тән өлөштәрен һүрәтләгеҙ.

3.Кейемен һүрәтләгеҙ.

Үҙегеҙҙең мөнәсәбәтегеҙҙе белдерергә онотмағыҙ!

Уңыштар! (командаларҙың эштәре тикшерәлә, баһалана)

-Шулай итеп, беҙ бөгөн ниндәй темаларға һөйләштек?

-Нимә ул синоним?

-Кешенең тышҡы ҡиәфәтен һүрәтләгәндә нимгә иғтибар итәбеҙ?

-Ҡайһы командың эше нығыраҡ оҡшаны?

-Миңә бөгөн дәрес...,сөнки...

-Миңә бөгөн дәрестә ... өйрәндем.

-Мин үҙемә ... баһаһан ҡуйыр инем, сөнки ...

-Мин иптәшемә ... баһаһын ҡуйыр инем, сөнки ...

1. Синонимдар ҡулланып, ғаиләгеҙҙән бер кешене һүрәтләгеҙ
2. Берәй әҫәрҙән кешене һүрәтләгән өҙөктө табып алып килергә
3. 182-се күнегеү

Уҡыусылар дәрестең темаһын билдәләйҙәр

Уҡытыусының уҡығанын тыңлайҙар, экрандан күҙәтеп баралар

Кешенең тышҡы ҡиәфәте

Ҡалын хәрефле һүҙҙәр эргәһендә уға оҡшаш һүҙҙәр яҙылған.

Мәғәнәләре бер төрлө йәки бер-береһенә бик яҡын  булған һүҙҙәр.

 Уҡыусылар үҙҙәренең ассоциациаларын әйтеп үтәләр

Бер уҡыусы уҡып үтә

Уҡыусылар  таҡтала эшләй, һүҙҙәргә синонимдар уйлап яҙалар

Командалар хикәйәне синонимдар менән тултыралар

Командалар үҙ аллы кешенең тышҡы ҡиәфәтен һүрәтләйҙәр

Уҡыусылар үҙҙәрен, иптәштәрен баһалайҙар

Уҡыусылар өйгә эште һайлап алалар