конспект урока "Легенда « Крепость семи братьев и одной сестры»
план-конспект урока

                                            МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РД

                                          ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ СРЕДНЯЯ ШКОЛА №7

Открытый урок в масштабе города

                                                       на тему:

Легенда « Крепость семи братьев и    одной сестры»   

в 6 «а» классе

                                                                                             Провела:

                                                                                             Учитель табасаранского

                                                                                             языка и литературы                                                              

                                                                                             Тагирова В.

Дарснан к1ул: Кьиса «Ургур чвуччвун гъала»

Дарснан метлеб: баяр-шубар табасаран фольклорихъди таниш ап1уб:

                                 «Ургур чвуччвун гъалайин» вариантарихъди таниш ап1уб:

                                 Тарихи гьядисйир яркьуди ишлетмиш ап1уб.

Дарснан тадарук: Таблица, стенд-наглядность «Ургур чвуччвун гъала».

                                  Доклады, рефераты, ребусы.

                                                    Дарснан гидишат.

1. класс тешкил ап1уб.

2. фронтальный опрос. Суалар :

           1. баяр-шубар фицдар шаирар аьгъяш, кудухай.

           2. М. Митаров фуну гъулаъ ва фуну йисан бабкан гъахьну?

           3. Б. Митаров фуну гъулаъ ва фуну йисан бабкан гъахьну?

           4. Баяр-шубариз вуйи журнал «Ппази» йин редактор фуж ву?

           5. «Дагъустан дишагъли» журналин редактор фуж ву?

                                                   Ц1ийи тема кивуб.

Мялимди кебхру стенд-наглядность «Ургур чвуччван гъала» .

Мялимди гаф: Табасаранариз, дагъустандин имбу халкьаризси, фикрар, кьастар ва мурад-метлебар улупурайи дегьзаманйириан гъузнайи жюрбежюр жанрйирин лап девлетлу фольклорин эсерар а. Дурарин арайиъ тарих, идея ва художествойин башкъавалар чпиз хас вуйи эгьеметлу кьисйира а. Дурарин арайиъ а.

      Фольклор литературат1ан ухди арайиз гъафиб ву. Амма литература артмиш хьуз хъюбгъган фольклор дубгру мутму дар, думу дегьзаманйириланмина ккебгъру.

      Дурарин арайиъ «Ургур чвуччвун гъала» ву. Думу эсериъ Дагъустандин Надир-шагьдин т1арашчйир алархьбан тарихи гьядисйир ат1агнайивал мялум шулу. Думу Вахтарин читин женгарин шагьид вуйи гъала гъамусра Хючназ гъябгъру рякъюн гъвалахъ тепейилан мюгькамди дийбгъну ими. Гъалайихъди ургур чвуччвукан вуйи ъсер аьлакьалу ап1ура.Думу кьисайин аса тема дирбаш женг ву.

Дидиъ Ватан харижи уьлкйирин т1арашчйирихьан уьбхбакан вуйи тарихи гьядисйир ва халкьдин уьмур улупна.

Эсерин сюжет читин къайдйир ишлетмш ап1биинди, жюрбежюр гьядисйир улупбиинди, инсанарин шиклар зигбиинди, тафавутлу ву.

«Ургур чвуччвун гъалайикан» гьамусдиз швнубсаб вариант мялум духьна. Дурарикан фунуб варит1ан тамамуб, дугъруб вуш, гьелелиг къайд дап1надар. Гьаци вуйиган, дурарикан

биц1идарин арайиъ шлубкьан яркьуди ихтилат ап1уб метлеблу ву.

1 Вариант. «Ургур чвуччвун гъалайикан» сабпи ражари Дербентдин ва Каспи гьюлин ригъ алабхъру терефнаъ. 1130-1160-пи йисари яшамиш гъахьи аьрабарин географсиягьятчи Аль-Гарнатийи гъибик1ну.

         Нагълиъ табасаранар исламдиз илт1ик1ур Маслама иби Абдал-Малик, аьрабарин полково-дец ву, к1ура. Думу Табасарандиан удуч1вну гъягъюз гьязур духьнайи Вахтна, дугъкант1алаб гъа1ну, к1ур: «Аьхю эмир, уву ярхла гъахьиш, халкь диндихъ мягьрум шул, к1ури гуч1уручуз.» думуган Масламайин дурарихьна чан гъилинж тувну гъап1ну, к1ур: «Йиз гъилинж (тур) ичв арайиъ хьибди. Думу уьбхай. Гъилинж имидикьан гагьди учву диндихъ мяхьрум даршул».

       Табасаранари гъилинж уьбхбан бадали килисасиб хал тикмиш гъап1ну, к1ур. Гъилинж дидин айит1 ивну. Думу гьамусра гьадму вилаятдиъ ими. Халкьди дидихьна зиярат ап1уру. Дидихьна гъягъру касдиин кьюрдун вахтна жангар ва жара рангнан палат алабхьуз хай шйлдар, гъушиш, давамлу мархь убгъуру, мягьсулин бегьер пуч щулу.

Гьамус баяр-шубари чпи гьязур гъап1у докладар урхиди. Назаралиева Сунайи ухьуз  Гюльбике Уьмаровайин доклад уьрхиди ва гьадгъан шиърар к1вахланди урхиди.

2 ВАРИАНТ. 13 аьсрин писатель Абу-Аьбдуллагь Мягьяммеддин саб къушмайиъ дибик1на: «Гьелелиг гьаму Табасаран терефариъ саб урхъаъ гъилинж гьаму юрдар чаз табигъ гъап1у мусурмнарин арайиан вуйи Масламайин гъилинж ву. Думу юрдарин халкьари хьадукра гьадму йишвахьна жюрбежюр багьалу мутмуйир садакьйир хуру, гъилинж хаблан ап1уру, ва ц1ийи халар ап1уру.

                                                             2.

         Гьадму йишваз Дюрхъ к1уру.

         Дюрхъаз халар гъахруган, дурари чпихъди саб штушв дяхинра гъадабгъуру ва рякъди гъягъюри, гъилинж ц1ийи халариъ ивайизкьан, гьадму дяхин жилиинади дабхъру, гъягъюру ва хулаз хъадак1уру.

Тяжубулу ляхин вуки, гьадму дабхьу дяхникан жилин зиин саб ударкьан бихъурдар. Му нагъил мифический нагъларихьна, ва жилин культдикан (гъуллугъ  ап1бакан) вуйи мифдихьна кудуч1вуру.

Йиз фикриинди, гъилинж балгбан аьдатнаъ йибк1урайи ва ч1иви шулайи набататарин ва вари ч1ивишнарин рюгьнин яратмиш дубхьнайи къадим диндихъди аьлакьа а. Гьаци вуйиган, нагълиъ гъилинжи мусурмандин уьбхбан мяна адар. Дидиъ лап дегьзаманайин диндин лишнар рякъюра.

Гьамус чан доклад Пиров Пирмагомедди «Юсуф Базутаев – уьмрин жилгъйир».

3 ВАРИАНТ. 9-пи аьсрин аьхирариъ гъилинжикан вуйи нагъил саб кьадар дигиш гъабхьну. Думу художество жигьатанаан  балгуру, сюжет гьат1абццуру ва дидиъ ургур чвуччвуканна саб чуччукан вуйк нагъил гъибикьуру.

      Натижайиъ Абу-Муслимдин (Масламайин) гъилинжи сюжет гьат1абццбаъ саб роль уйнамиш ап1ури имдар, дидин культдин вазифа аьхиризкьан гъудубгну ва гьамус тарихи мяна ачухъ шула.

Гьамус дидин асас мяна уругур чвуччвунна сар чуччун гьядисайин аьлакьйирин шулу. Хянягъ гъул’ан вуйи Малла Селимдин пубариинди, П. К. Услари дибик1найи нагълин сюжет гьамциб ву: «Ухьу гьамушв’ин гьар сар Табасаранлуйириз мащгьур вуйи Гъуннар ( Северный табасаранлуйириз машгьур вуйи Гъуннар вуйи) хьайиз вуйи жа-жара вариантариан  кидибтурахьа.

Табасарандин сяргьятдихьан думукьан ярхла дарди Жвюгъ уьлкейин багахь Рубасдин нирин гъирагъдихъ Улуз гъулан багахь накьвар, гъюрдар али йишв хьа. Гьаму йишваз Гъунна к1уру. Мушваъ фила-вуш Дагъустан гъибису аьрабарин сарпи т1арашчи Абу- Муслимдин гъилинж уьбхюз ихтибар дап1найи девлетлу ва кьудратлу хизан дуланмиш шули гъабхьну.

    Гъилинжра гьамусра Ч1вурдар гъулан багахь Турин йишв к1уру йишваъ

уьбхюра к1ур.                          

Кури шулуки, тур анжагъ дугъру касди гъибисгант1ан рябкъдар.

Ургур чвена сар чи гьадму тюр уьбхюри гъахьи насларихьан гъахьну.

Чвйир Улзан  Хючназ удуч1внийи ва душв`ан чпин кучуз саригьанра

даршлуб аьгъяди гъяри гъюрайидарилан кири гъадабгъуйи. Багахь

гъулариъ айидаригьан ачухъди чвйирин чипгьан алархьуз даршлуган,

дурарин чуччухъди жини мясляаьтар ап1уз хъюгънийи. Чуччун Ругуж

кавхайин балихъ улар хъади гъахьну, гъуландари, амма дугъан чвйири

разивал туврадайи.Гьадму багахь гъуландари хъаъну шуру, чвйирин

тюфенгарин люлериъ кьилан шид убзну, дурар ч1ур гъап1нийи. Гьадмуган гъуландар дурариинна алжагъну, йирхьур чве дийихну, ургурпир, гъагъи зийнар духьнайир, Ругужна гъухнийи. Йик1урвйири дугъу жямяаьтдиз чан чуччулан кьисас алдабгъуб васият гъап1нийи. Хьуд гъуландар дугъан терефдрар гъахьнийи. Къизкъалайиъ гьит1тик1нийи чи, алархьну, думу гъадабгъу агьлйири гъак1нийи.

Кьисас алдагъдар шад ктаъбан бадали, йик1урайири хьуб, гъуландариз багьа муштулугъар васиятнииди бахиш гъап1нийи. Дурар халкьдин арйиъ васиятчйири ччвурнахъди гьамусра мялум ву.

1. хянягъ гъулаз – гъун’арин хут1ил

2. т1ивак гъулаз – гъун’арин рягъяр

3. хали (Халикент) гъулаз – гъун’арин къур’ан.

Думу къур’ан беле гъалинуб ва гьюрматнануб ву. Дид’ин ху ап1баз 1 манат тувру:

Къур’ан гьамусра ужуди дюбхна, анжагъ саб машнак ифдин к1ант1 рябкъюра: шли-вуш куч1лан ху гъап1нийишт1ан ва дугъан ул адабхъну, къурмиъ абсну, кур гъуннарикан гъузнайи аьхир насил вуйи балин васият къурмин аьхириъ а.

4. Гьюгълигъ гъулаз – гъун’арин хут1ил

5. Ляхла гъулаз – йифрин гъун’арин йигьаг, дидиъ кьюб йиц1ран йикк сат1иди убхьуз шулу, к1ур.

Табасарандиъ гъун’арин аьхир наслин гьаму пешкешар гьамусра улупури шулу.                                                                                                                                                                                  

 Хъа Абу-Муслимдин тур уьбхбан бадали Ч1вурдаф гъулан гьар кюлфетдиан хъади-хъади гъаравлар дерккри шулу.

Мялимдин гаф: гьамус Ризаханова Шекерди «Темирхан Шалбузов» к1уру чан доклад ухьуз урхиди.

4 ВАРИАНТ. Табасаран фольклориъ «Ургур чвена сар чи» кьисаийн жара вариантарра а. Дурарикан саб 1899-пи йисан Тифлисдиъ удубч1вну «Кавказдин миллетарикан ва вилаятарикан ктитру материаларин гъварч» к1уру китабдик чап гъап1ну.

Месела: литературовед Г. Лелевичди «Дагъустан литература ахтармиш ап1бан рякъюъ ади» 1934 г. к1уру чан китабдиъ гъибик1ну : «узуз саб кьисат1ан «Ургур гъардшин гъала» гъибихъундар.

Душваъ ургур пягьливникан ктибтура. Дидиъ дурарин чи Назханумдин образдизра гизаф фикри тувра.

Думу шуран утканвал кьисайи аьхю тяриф ап1биинди улупура: «Назханумдин гюзелваликан, аку успагьиваликан вари йишвариъ ад абхънайи. Йиц1ийирхьуд йисакк ккуркьанйи думу гьадмукьан уччвур вуди гъахьнуки, дугъгьан йигъну ригъуз «яваш, ригъ, уву завариз муудубч1вбан, узу удубч1видиза» вазлира йишвну «яваш, ваз, уву муудубч1вбан, узу удубч1видиза пуз шулийи. Дугъан шюшесиб аку лизи гардандиан убхъурайи шид рябкъюйи, улар,ук1уруш, гъизил гъушрансдар вуйи. Муч1у йишвт1ан к1ару дугъан кушар гьаци ярхидар гъахьнуки, Назханумдин дурариъ биц1и арсран гар хъибт1ну, гъалайиасина Рубас нириз эбхну, душв’ан шид гъадабгъуйи.

  Кьисайиъ Назханумдин кьисмат читинуб ва хажалатнануб вуди аьян ап1ура. Ватандигьна ва чан чвйиригьна дугъан гьюрмат ашра, думу учв ахъу шарт1арин лук1 духьну улупура, яни думу душмнари чаз куч1лар ап1уз ва учв гъавриан адауз гъитру. Гьаддиз дугъан аьхирра ужуб гъабхьундар. Халкьди дугъкан аьйиб ап1руси дугъан образ дизигна, фицики инсандин хусуси мюгьюббатнан ватанпервервал заан ву.

Гьаму фикрар кьисайин асас мяна ву.

Гьамус учвуз Раджабова Луизайи «Шамиль Къазиев» к1уру доклад урхиди.

5 ВАРИАНТ. 1950-пи М. Р. Гьясановди дибик1найи «Ургур чвуччвун гъала» к1уру вариантдиъ иранарин Къягъриманди ханди план йибт1уру: чи чан терефназди хуб. Му нагълиъ вариантдиъ табасаранарин Къягъриман ханди идара ап1урайи.

Иранариз къаршу вуйи дявдикан ктибтури а.

Табасаранар ут1уккуб рягьят дарувалин гъаври духьну, Къягъриман хандиз чвйирин чи чан терефназ илт1ик1уз ккун шулу.

Чан кьаст к1улиз адабгъбан бадали дугъу Рейгьанат к1уру гъари, хандин ув’ин юк1в улубкьна, к1ури риш алдатмиш ап1уз гьаъру .

    Гъари шурахьна шубуб ражари гъюру. Анжагъ шубубпи ражну дугъхьах думу алдатмиш ап1уз шулу. Чуччу чвйирин тюфенгариъ, ханжлар-шюшкйирин гъашариъ кьилзи шид убзру.

   Нагъил, халкьдин гизафси эсерарси, уж’вал, харжуваликан гъалиб хьувалиинди ккудук1ура:

Къурхулу Къягъриман йик1ури, чав халкьдин ва чвйирин улихь гъап1у тахсирнан гъаври гъахьи чи гъарзлансина урсру. Дугъан жасад Рубасдин гъирагъдихъ дигну шулу. Гьар гьудуч1врури дугъ’ина гъван гат1абхьури гъахьну.

    Гьамус учвуз Гаджимустафаева Эльвирайи «Сувайнат Кюрибегова» к1уру доклад урхуру.

               Ц1ийи тема мюгькам ап1уб.

Суалар.

1.   «Ургур чвуччвун гъалайин» швнуб вариант аьгъю гъабхьнуш, кудухай.

2.  Гюлбике  Уьмаровайикан фу аьгъю гъабхьунчвуз?

3. Темирхан Шалбузовдикан фу аьгъю гъабхьунчвуз?

4. Юсуф Базутаевдикан фу аьгъю гъабхьунчвуз?

5. Шамиль Къазиевдикан фу аьгъю гъабхьунчвуз?

6. Сувайнат Кюребеговайикан фу аьгъю гъабхьунчвуз?

7. Баяр-шубариз ребусар улупуб.

                           1. дарснан итог дивуб.

                           2. баяр-шубариз кьиматар дивуб.

3. хулан ляхин    Темирхан Шалбузовдикан шиир к1ваълан       урхуб.