Илеткел «Сарыг-Хаянын чонар-дажынын салгал дамчаан тоогузу»
статья

Киирилде

Красс  Байыр-оолович  Салчак  бистиң  чаңгыс чер  чурттуувус.  Ол  1932 чылдың  алды айның  алдыда Бай-Тайга кожууннуң  Хөл  сумузунга төрүттүнген.

Бир дугаар Тываның  улус өөредилгезинге   “Тыва чоннуң чаагай чаңчылдары” деп шенелде шөлдү  бистиң Кызыл-Даг ортумак школазынга  Тюлюш Хураган-оол Балчий-оолович база Красс  Байыр-оолович Салчактың  удуртулгазы-биле эгелээн бис.

        Шупту  өөредилге, кижизидилге  салгалдан салгалче дамчып, чоннуң  чаагай чаңчылдарын  өзүп орар  чаштарга  дамчыдып  бээр  ужурлуг бис.  Красс  Байыр-ооловичиниң  “Тыва улусчу  педагогиканың хөгжүлдези” деп ному  Тывага этнопедагогиканың үндезиннериниң  баштайгы  системалыг  шинчилели  бооп турар. Ол  номда  улусчу  педагогиканың  ундезиннерин  бирден бирээ чок шинчилээриниң база кижизидилге  адырында национал  дуржулганың  үре-түңнелдиг  идеяларын  нептередириниң  эгезин салган.  Амыдыралчы  чаңчылдарны, ёзулалдарны, өг-бүле,  төрел харылзааларны, ажыл-агыйны шинчилеп, сайгарып, оларның кижизидикчи болгаш педагогиктиг утка-шынарын ол номда тода көргүскен.

Красс  Байыр-оолович—ылап-ла  улусчу башкы, тыва этнопедагогиканың  салгалдар аразында  шинчилекчизи.

Ынчангаш мен  оолдар кижизидилгезинче улуг кичээнгейни салып, оларны  чараш чүүлдерге, уран-чүүлге  сагыш-сеткилдиң  болгаш угаан- бодалдың  үнелиг чүүлдеринге  кижизидери  албан деп бодаар мен.                                          Бистиң  Кызыл-Даг  суурда  шаандан тура-ла  оолдар  кижизидилгезинче  улуг кичээнгейни  салып чораан.   Чүге  дизе  өг-бүле  бүрүзүнде  ада кижи  оолдарын  даш чонарынга  өөредип каан.  Хөөрем-даа чок  бистиң суурда  эр кижи бүрүзү  даш  чонуп, чазанып  билир.

Тываларның  даш чонар  уран- чүүлү тыва улустуң салым-чолун, сагыш-сеткилиниң  үндезинин,  төрүмелинден  көшкүн  амыдыралының  тургузуун, төөгүзүн, бурунгу чаңчылдарын, ёзулалдарын  көргүзүп турар.                   Чүс-чүс чылдар  мурнунда  хевирлеттинип  тургустунган  тыва улустуң  бурунгу даш чонар,  ыяш  чазаар, дарганнаар, уран чүүлүнге  чүгле  салым-чаянныг  кижилер  хөй  турган. Оларның  ажыл-ижи, арга-дуржулгазы  хөй чылдарның дургузунда салгалдан  салгал  дамчып, бодунуң  тыва национал  онзагай шынарын  чидирбейн, бурунгаар  хөгжүп  келген.

   Амгы  үеде  оолдар  чонар- даштың   төөгүзүн, ону  кайыын ап турарын  билбес  болганындан  ажылымның  чугулазы  бооп  турар.

Ажылымның  кол сорулгазы -  чонар – даштан  янзы-бүрү ажылдарны  чазап кылгаш, садып-саарып, суй-белекке берип, рынок  уезинде амыдыралынга  ажыглап  өөредири.

1. “Чонар-дашты  кайыын казып алырыл?”

Чонар-даш  база  казымал байлак.

Бистиң  Бай-Тайгавыс  адын долузу-биле бадыткап  турар  кайгамчыктыг  байлак оран.  Ооң  байлааның  бирээзи  Сарыг-Хая, ооң  чонар дажы.                      Сарыг-Хая  дээрге  чайның изиинде  безин  эривес  мөңге ак  меңгилерлиг, эглип-эглип бады келген экти бедик Бай-Тайганың  чиге  баарында  дээрже  бедип үне берген  чоргаар  турар даг-ла болгай. (Сарыг-Хаяның чуруу).

Сарыг-Хаяның  үнелиг  эртинези—чонар-дажы  ооң эң-не  шыпшык  бажының  арга чарыының  чер  иштинде  болгаш  черниң  кырында-даа хөй  чыдар.  Бо дег  байлак чер Россиянның  девискээринде  болгаш  даштыкы  чурттарында  ховар, ынчангаш  бо чымчак даш  үнелиг болуп турар.

2. “Чонар-даштың   төөгүзү”

Бо  эртине дашты  кым, кажан тыпканыл,  ону  амыдыралга  канчаар  ажыглап  эгелээнил деп айтырыга  тодаргай дорт харыы  бээри  берге. Эрткен  чүс  чылдың  эгезинде  азы ооң  мурнунда-даа  тывылган чадавас. Ону кым-даа  шинчилеп көрбээн болгаш  чүгле  чонар-дашты  тыпканының  дугайында  араттарның   тоолчургу чугаалары  хөй чылдарның дургузунда  салгалдан салгал  дамчып бо хүннерге  чедир  уламчылап келген.

Көп-Сөөкке  аныяндан  чер  кезип  өөренип калган аңчы (Карчың деп шолалыг)  Көкей  деп ашак чурттап чораан. Бир-ле хүн аңнап чорааш Сарыг-Хаяның  шыпшык  бажынга үнүп келгеш, дыштанып, таакпылап оргаш сарыг өңнүг  даштарны  сонуургап эгелээн.  Ол дашты алгаш,  астып чораан бижээ-биле  сивирип  көөрге  дыка чымчак, тоглап  турар болган. Ол чымчак дашты алгаш  борбак  ок кудар хеп кылып алган.  Ону  чаңгыс чер  чурттуглары  кээп  сонуургап көргеннер. Карчың-биле кожа-хелбээ  чурттап  чораан  усчу шевер Күжүгет Диртээки  Сарыг-Хаяның шыпшык  бажынга  баргаш  чонар-даш  чүгле чер кырында  чыдар эвес, ооң хорумнарының  иштинде, черниң адаанда  чыдарын  шинчилеп көрген.

Көкей  биле Диртээкиниң  үлегер чижээн  эдерип, даш  чонарынга  хандыкшып эгелээн  чазаныр араттар Сарыг-Хаядан чонар-даштап  алгаш, хостуг  үелеринде  янзы-бүрү  дириг амытаннар  дүрзүлерин, овур-хевирлерин  чазап  турар  болу бергеннер.  Шак ынчаар  Сарыг-Хаяның  дажын  ажыглаарының  баштайгы  базымы  кылдынган.

Ынчангаш  даш  чонарының  бирги салгалы  Көкей биле Диртээки деп ийи аңчы  ус-шеверлерден эгелээн.

Сарыг-Хаяның  унелиг дажының тывылганы болгаш ажыглап эгелээни  Көп-Сөөктүң  төөгүзүнден бээр ажыл-ишчи  шевер араттарның  амыдыралынга улуг  салдарны  чедирген, оларны  бурунгу даш чонар уран чүүлге  хандыкшыткан, чогаадыкчы, тывынгыр  угаан-бодалын  сайзыраткан. Олар даш чонарынга ийиги салгал бооп артканнар. Дырдай, Дүктүг-оол, Ёнзак, Сегбе, Мижитей, Коштай, Содунам, Дагбы, Бопайлык, Норбу, Мижит-Доржу, Кандан  хамааржыр.  Бир душгаар чымчак даштан  хөл-шыдырааның  хевирлерин  чагыг ёзугаар Шанчылаң-Хелиң  оглу шевер Содунам  болган. Бо шеверлер  даш чонар, ыяш чазаар, дарганнаар, даараныр  шевер чаңчылдарны  салгал дамчып  оолдарынга, кыстарынга  дамчыдып  бергеннер.

Оларның бирээзинге  Хертек Коштайович Тойбухаа  хамааржыр.   Кайгамчык   ус-шевер, бойдустуң  чаяттынган уран  талантылыг  Күжүгет  Дүктүг-оол  бичии  Тойбу-Хааны  даш  чонарынга  өөреткен. (Т чуруу)

Ооң  ачызында  20 хар  безин четпейн  чорааш  ооң  улусчу-  шевер  деп ады- сураа  алгый  берген. Оон эгелээш, 40 ажыг чыл дургузунда  чонар-даштан  чүс-чүс ханы уткалыг, онза чараш овур-хевирлиг  ажылдарны  сиилбип  кылган. Ынчангаш Хертек Тойбухаа  бодунуң уран талантызын,  чогаадыкчы  ажылы-биле  ССРЭ-ге, Россияга,  делегейге  ады алгаан,  бүгүдеге  билдингир болу берген,  ооң-биле  ак-көк  Тывазын, Бай-Тайгазын, Сарыг-Хаязын  алдаржыткан.

1960-1964  чылдарда  Бүгү –эвилелдиң, Бүгү-россияның  чурукчуларының,  улусчу –шеверлериниң  делгелгелеринге  Салчак Токаның  сүмелээни-биле Көп-Сөөктүң  шеверлери боттарының  ажылдарын киириштиргениниң түңнелинде,  даш чонарының үшкү салгалы  бооп Хертек Тойбухаа, Хертек  Мижит-Доржу, Салчак Норбу, Салчак Чанзан, Саая Көгел, Хертек Хуна  эртем-билии чок-даа болза,  оларның  ажылдарын  жюри кежигүннери  эң-не  онзагай, чараш ажылдар деп унелелди бергеннер.  Ол  түңнелдерни, унелелдерни  барымдаалааш, оларны  шуптузун  ССРЭ-ниң  Чурукчулар Эвилелиниң  кежигүнүнге хүлээп  алган.

Тока дарга-биле ужурашкан соонда база Тыва  Автономнуг областың күүскомунуң даргазының оралакчызы, культура ажылы харыылаар  Хертек Амырбитовна  Анчимаа-Токаның  айтыышкыны-биле аныяктарны  даш чонар  уран-чүүлге хандыкшыдып  өөредири-биле 1959  чылда Кызыл-Даг  школазынга  өөреникчилерге даш чонар бөлгүмнү  ажыткан.  Удаваанда даш чонарынга  хандыкшылдыг, салым-чаянныг  школачылар  шылгарап үнген.

Даш  чонарының  дөрткү салгалы  бооп  РФ-ның  алдарлыг  чурукчузу, РФ-ның Репин  аттыг болгаш ТР-ның  күрүне шаңналының  эдилекчизи, Тойбухаа Хертектиң  улуг оглу Дондук Дойбухаа, дээди эртемниг скульптор, ТР-ның  уран-чүүлүнүң  алдарлыг ажылдакчызы Александр Ойдуп,ТР-ның алдарлыг ажылдакчылары  Валерий Ооржак,  ТР-ның культуразының  алдарлыг ажылдакчылары Владимир  Салчак,  Сергей Кочаа, Хертек Мөнгүн-оол, Самба-Люндуп Кама дээш оон-даа хөй шеверлер бар.

Оон бээр –ле даш чонар бөлгүм Кызыл-Даг ортумак школазында ам бо хүннерге чедир  ажылдап турар.

Даш чонарының  бешки салгалынга  салгал дамчаан, адаларының соон салгаан  оолдары, дуңмалары,  төрел аймактар, алышкылар шылгарап үнгеннер.  Оларга Александр Ойдуптуң  дуңмазы Орлан Ойдуп,  Саая Көгелдиң оглу Саая Хүлер-оол, Саая Борбак-оолдуң оглу Саая Владимир,         үш  алышкы  Юрий, Радик, Оюн-оол  Салчактар, Алексей Артаа, Алексей Кагай-оол,  Сарыг-оол  Бышкак,  Чечек-оол Байыр-оол, Олег Барба,  Кара-оол Бичелдей, Кара-оол  Күжүгет.

Кайгамчыктыг  шеверлерниң  ажыл-чорудулгазының  ачызында Кызыл-Дагдан  (Көп-Сөөктен)  40  ажыг  кижи  ССРЭ-ниң, Россияның  Чурукчулар Эвилелиниң  кежинүнүнге  киргеннер.

Даш чонарының  алдыгы салгалы.

Каш чыл улаштыр  даш чонарынга “Мастер хоорайлар”  деп республика чергелиг  конкурстуң  тиилекчилери  2016 чылдың доозукчузу Кара-оол Бичелдейниң оглу Сайын Бичелдей,  Александр, Орлан Ойдуптарның чээни Мерген Бурундукай  11-ги класс. Шевер даайларын дөзээн бичии Мерген бо хүннерде  Бай-Тайга кожууннуң арт кырында  адрезин даайы Александр Ойдуп –биле хостуг үезинде кылып турар. Чимит Калдар-оол  10 класс, Сайын  Адыгбай 9 класс дээш  өзүп орар салгалдарывыс чылдан чылче көвүдеп  турар.

Бистиң  суурнуң  шеверлериниң  ажылдарын  найысылал Кызыл хоорайда хөйү-биле  көрүп  болур:  Арат шөлүнде  фонтан, Азияның Төвү, скульптор Александр Ойдуптуң  Енисейни кежир  көвүрүгде  чараш дөрт ак аъттары,                    “Тываның  баштайгы орус  башкыларынга  тураскаалы” Эрин кожуунда                        Сүбедейниң  тураскаалы  дээш, ус-шеверлерниң  ажылдарын  санап четпес.  Кижи  бүрүзүнүң  кылган ажылдарын делгээр болза  хөйү-биле көрүп болур.

Ынчангаш  бис, Кызыл-Даг  суурнуң  чону ус-шеверлеривистиң  кылган ажылдарын  магадап, оларга чоргаарланып чоруур бис.

Ажыглаан литература:

1. Таан-оол П.Х.  Сарыг-Хаяның  чонар-дажы.- Кызыл: ТывНҮЧ,2011
2. Таан-оол П.Х. Бай-Тайга, ооң кижилери. – Кызыл: ТывНУЧ, 2011, ар.61-69.
3. Салчак.К.Б. Тыва улусчу педагогиканың  хөгжүлдези. – Кызыл: ТывНУЧ, 2007, ар. 56.
4. Казырыкпай Б.О.  Эр чол – Кызыл: ТывНҮЧ, 2007, ар.41.