тыва бижиктин тоогузу
презентация к уроку по краеведению (9 класс)

Тыва бижиктиң төөгүзү.

         Тыва бижиктиң тывылганы Тываның төөгүзүнде онзагай черни ээлеп турар. Тываның Алдан-Маадыр аттыг чурт-шинчилел музейинде тыва бижиктиң янзы-бүрү хевирлериниң шыгжамыры, эрте бурунгу түрк үезиниң  рунниктиг бижиктерден эгелээш, латин алфавитке чедир кадагалаттынган.

          Бистиң эраның 6-8 вектеринде өгбелеривис рунниктиг бижикти чогаатканы билдингир. Ооң шынзыдылгазы болур,  шак ындыг бижиктиг 8-11 вектерниң көжээлери музейде бар. Шак ындыг көжээлерни дайын үезинде шылгараан шериг баштыңчыларынга тураскаадып тургузуп, оларның дайынчы маадырлыг чоруунуң дугайында бижип турган. Оон аңгыда чурталга дугайында ханы бодалдар, чоок кижилери-биле чарлыышкынының качыгдалының дугайында бижиктер бар. Оларның аразында чамдык сөстер амгы түрк уктуг чоннарының дылдарында бар болуп турар, ооң иштинде тыва дылда көвей. Чижээ күн-хүн, көк тенгри - көк дээр, йылдыс-сылдыс, йер-чер, суб-суг, огул-оглу, каган-хаан; саннар аттары бир, ики-ийи, үш, беш, токус-тос дээш, оон-даа оске.

         Чамдык эртемденнер руниктиг бижиктерни петроглифтерге домейлеп турар. Руниктиг бижиктер эрте бурунгу уйгурларга (8-9 в) кыргыстарга (9-11в) билдингир турган.

           13 векте Тываны моол аймактар эжелээн соонда бистиң өгбелеривис тибет болгаш эрги моол бижик-биле таныжып, ону өөренип алган бижээчилер тыптып эгелээн. 18 векте манчы кыдаттар тергииделиниң үезинде, тываларның кезии ол бижикти шиңгээдип алганнар. Эрги моол бижикти  Тывага 20 вектиң эгезинге чедир ажыл-агый бижиктеринге, амы-хуу чагааларга хөй кезиинде бай (феодалдар, ламалар, дарга-бошкалар билир чорааннар. Тываның чурт-шинчилел музейинде ховар дээн, эрги моол бижик-биле бижиттинген Тыва Арат Республиканың 1926 чылдың Конституциязы, ол үениң таңмалары бар. Ол үеде солун-сеткүүл база-ла эрги моол бижик кырынга үнүп турган. 1929 чылдарның эгезинде Тывага хүрээ-хиит эртемниң, культураның төвү турган. 5-6 харлыг оолдарны эртем-билиглиг кижилер болзун дээш, хүрээлерге эккеп турган. Аңаа олар тибет дыл, философия, ботаника, алхимия, астрономия, медицинаны, фармакологияны өөренип турганнар. Хүрээлерге кайгамчык байлак ном саңнары бар турган. Тыва Арат Республиканың баштайгы удуртукчулары хүрээлерге эртем-билиг чедип ап турар улус болуп турган. Монгуш Буян-Бадыргы (1892-1932 ч) билдингир моол лама Оксал Уржуттуң өөреникчизи Буян-Бадыргы төрээн тыва дылындан аңгыда орус, моол, тибет, кыдат дылдарны билир турган. Эртем-билиглиг ламаларның бижээчилери тибет, моол бижик-биле судурларны бижип турганнар.

           1920 чылдарның эгезинде ТАР тургустунган соонда 1921 чылда Тыва чазак тыва бижикти чогаадыр дугайында айтырыгны көдүрүп турган. Ынчангаш, тыва бижикти чогаадырын Чадаананың Үстүү-Хүрээниң ламазы Монгуш Лопсан-Чимитке дааскан турган. Ол бодунуң үезиниң депшилгелиг эртем-билиглиг моол, кыдат, латин, немец, англи дылдарны билир кижи чорааан. Лопсан-Чимит тыва алфавитти немец бижикке даяанып чогааткан турган. Ынчалза-даа совет эртемденнер ооң чогааткан бижиин нарын деп демдеглээн, хүлээвээн. Бо чылдагаан-биле болгаш, политиктиг чылдак-биле лама кижи чогааткан бижик дээш, Лопсан-Чимиттин чогааткан бижиин ТАР-ның Намының 8-ки съездизинге хүлээвейн, совет эртемденнерден дуза дилээн. 1929 чылда профессор Николай Николаевич Поппе чаа түрк алфавитке үндезилээн төлевилелин чогааткан. Ук алфавитти база хүлээвейн барган. Ооң соонда тускай комиссияга ол ажылды дааскан. Александр Адольфович Пальмпах, Сергей Ефимович Малов, Николай Феофанович Яковлев, Николай Николаевич Поппе тыва бижикти чогаадып эгелээннер. Оларга ол үеде Москвага өөренип турган тыва сургуулдар дузалажып турганнар. Чоруттунган ажылдың түңнелинде латинчиткен чаа түрк алфавит тыва бижиктиң үндезини болган. Ынчаар 1930 чылдың июнь 21-де чаа тыва бижик чогааттынган. Ооң соонда номнар, солун-сеткүүл Ада-чурттуң Улуг дайынының улуг плокаттары, латинчиткен чаа түрк алфавитке үндезилээн тыва бижик кырынга үнүп турган.

           1930 чылдарның 2-ги чартыында Совет Эвилелиниң акы-дуңмалышкы чоннарының бижиин орус алфавитке үндезилеп, эде тургузуп эгелээн. 1941 чылдың ТАР-ның Намының 12-ги съездизинге ындыг шиитпирни хүлээген. Александр Адольфович Пальмпах баштаан бөлүкке тыва бижикти орус алфавитке үндезилеп, эде кылырын дааскан. Ук ажыл 1945 чылда орус алфавитке үндезилеттинген  “Ө”, “Ң”, “Ү” деп үжүктер-биле катай 36 үжүктүг тыва бижикти чогаатканы-биле доозулган.