издательская работа Цыреновой Ц.Ж.
материал на тему

Министерство образования,  науки и молодежной политики Забайкальского края

Отдел образования муниципального района

«Дульдургинский район»

МОУ «Таптанайская  средняя общеобразовательная  школа

 имени П.А.Бадмаева»

Буряад  хэлэнэй

шүүлбэринүүд

(Багшын  суглуулбаринуудhаа

hурагшадай  хэрэглэхэ  согсолбори)

2007- 2010

Рецензентнүүд:

М.В.Батуева,  хэлэ  бэшэгэй  таһагые  даагша,  Агын  тойрогой социальна талын ажалшадай мэргэжэлээ дээшэлүүлгын методист

Ж.Т.Тумунов, ЗабГГПУ-гай профессор, педагогикын  эрдэмэй  доктор

Цынгуева Д.Д., дээдэ категориин буряад хэлэнэй багша, культурологиин эрдэмэй кандидат

Харюусалгата  редакторнууд:

Ц.Ж.Цыренова, буряад  хэлэнэй  багша, РФ-ын  арадай  гэгээрэлэй   отличник

Б-С.Ц.Цыденов, дээдэ категориин буряад  хэлэнэй  ба   литературын багша

         Буряад  хэлээр,  гүрэнэй  шалгалтада  бэлдэлгээр, олон  янзын  шүүлбэринүүдые  хэхэдээ   мэдэсэ, шадабари  абаха, шалгаха   талада  хэрэглэхэ  заабаринууд.

Хүндэтэ  нүхэд!

Буряад хэлэн манай тон ехэ баялиг гээшэ. Буряад  хэлэндээ  дурлал  хүгжөөхын түлөө  бидэнэр  нарин   нягтаар  түрэл  хэлэн   дээрээ  уншажа, бэшэжэ   шадаха, hайнаар  найруулжа  ба   зохеожо   hураха болонобди. Тэрэнэй түлөө үгын удха, байгуулга, бии бололго hайн мэдэхэ ёhотойбди. Тиимэhээ  шүүлбэринүүдые мэдэхэ, зүбөөр дүүргэхэ шухала.  

Һурагшад фонетическэ (1), үгын  бүридэлөөр - фонемнэ (2), лексическэ (3), морфологическа (4) ба синтаксическа (5)   шүүлбэринүүдые дүүргэжэ hурадаг. Тэдэ  5-дахи  класста  фонетикэ  шудалжа  байха  үедөө  фонетическэ  шүүлбэри  дээрэ  шангахан   хүдэлдэг юм, үгын  бүридэлөөр  ба  лексическэ   шүүлбэринүүд   удаа   дараалан  хэгдэдэг  бшуу.  Хэлэлгын  хубинудые  үзэхэдөө   6-дахи   болон   7-дохи  классуудта  морфологическа   шүүлбэринүүд   дэлгэрэнгыгээр  хэгдэдэг  гээшэ. Мэдүүлэлнүүдые  хараха, дабтаха   зуураа  8-дахи  ба  9-дэхи  классуудта  синтаксическа  шүүлбэринүүд   хэгдэдэгынь  эли.  Эдэ   бүгэдые  бултыень  hурагшад һайнаар  мэдэбэл,  даабаринуудаа   хүсэд  лэ  шадабаритайгаар  хэхэ  гэжэ  найдамаар  байна. ЕГЭ-эйн   түхэлөөр  хүдэлжэ  байдаг  шабинартамнай  ехэ  туһатай  байха  ха   юм.  Тэрээнhээ гадна hурагшадай  түрэлхи  буряад  хэлээрээ    гүрэнэйнгөө   шалгалтада   бэлдэхэдэ болон мүрысөөнүүдтэ, олимпиадануудта   бэлдэхэ   үедөө  энэ   методическэ   пособи  хэрэглэбэл  тон   лэ  туhатай   байхань дамжаггүй.

             Пособи   дээрэ   хүдэлэгшэ, Цыренова  Ц.Ж. буряад  хэлэнэй  багша, «Саханай»   гэhэн  литературна бүлгэмэй   хүтэлбэрилэгшэ энэ ажалаа Табтаанайн  дунда  hургуулиин  100  жэлэй  ойдо   зорюулба.  Һуража  ябаhан   үхибүүдтээ, суг хүдэлжэ   байhан багшанартаа   ажалдань амжалта,  ажабайдалдань  hайниие,  бэедэнь  энхэ   элүүрые хүсэн, түрэлхи  буряад  хэлэеэ  нангинаар  сахин  абажа  ябая гэжэ уряална.

                     Урин  һайхан  буряад  хэлээрээ

                     Урин  зөөлэхэнөөр  хэлэжэ  һураял,

                     Уг  изагуураа,  удха  заяагаа  

                     Улам  сэгнэжэ   үргэн  ябаял!

                                                           «Сахижа  ябая»  Э. Манзаров

Юумэнэй  нэрын  бии  бололго

Буряад  хэлэндэ  юумэнэй  нэрэ   4  аргаар  бии  болоно

      1. Фонетическэ  арга - үгэнүүдые  абяагаарнь  хубилгажа,

шэнэ  юумэнэй  нэрэнүүдые  гаргалга:

улад (олон зон) – улас (арадшалhан   гүрэн),

hонин (шэнэ мэдээсэл) – сонин    (хэблэлэй  мэдээсэл, газетэ),

урадхал (уhанай урадхал) – урасхал (политическэ  урасхал) г.м.

2. Лексическэ  арга – үгэнүүдые  удхаарнь  хубилгажа, шэнэ

юумэнэй  нэрэнүүдые  бии  болголго:

  түрүүлэгшэ (причасти: урилдаанда  түрүүлэгшэ  морин);

  түрүүлэгшэ (юумэнэй  нэрэ. Жэшээнь: колхозой түрүүлэгшэ);

  дулаан (тэмдэгэй нэрэ. Жэшээнь: дулаан үдэр);

  дулаан (юумэнэй  нэрэ, жэшээнь: ехэ  нялд  гэhэн  дулаан,

  мүнөөдэр  дулаа   үгөө).

3. Морфологическа арга – үгэнүүдтэ тусхай  суфффикснуудые  нэмэжэ, ондоо  удха  оруулан,  шэнэ  юумэнэй  нэрэнүүдые  гаргалга:

бари – барилга,   адууун – адуушан, залуу – залуушуул,

эреэн – Эреэгшэн, нэмэ – нэмэлтэ  г.м.

4. Синтаксическа  арга – үгэнүүдэй  хоорондохи  харилсаан,  нэмэлгын,  эхирлэлгын, тодорхойлолгын,  хуряамжалгын  г.м.  аргануудаар  шэнэ  юумэнэй  нэрэнүүдые  гаргалга:

Фото-саарhан,  уржадэр,  үхэр мал, үхэр нюдэн, хубсаhа  хунар,  БГУ, РФ г.м.

Юумэнэй  нэрэнүүд  ехэнхидээ  морфологическа  болон    синтаксическа  аргануудаар  гарадаг,  фонетическэ   ба  лексическэ   аргаар   бии  болоhон  юумэнэй  нэрэнүүд  үсөөн юм.

Фонетическэ  шүүлбэриин алгоритм:

1. Тон  түрүүн  үгын  үе  ологты;

2.  Аялган  абяанай  тоогоор  үе  шалгагты;

3.  Аялган  абяанууд:  эрэ.  Эмэ, эрсэ,  түргэн,

удаан,  дифтонг;

4.  Хашалган:  хонгео  ба  бүдэхи,  эхир   гү,

бэшэ  гү,  хатуу  ба   зөөлэн;

5.  Үзэг  ба  абяанай   тоо  ологты.

Бэшэмэлээр:

1.  Наран – 2үе, 2 аялг, 5 абяан, 3хаш., 5 үзэг.

Н - [ н ]  -  хаш.,  хонгео, хатуу, эхир бэшэ;

а  -  [ а ] -  аялг., түргэн, эрэ;  

 р -  [ р ]  -  хаш.,  хонгео, хатуу, эхир бэшэ;

 а  -  [ а ]  - аялг., түргэн, эрэ;

 н - [ н ]  -  хаш.,  хонгео, хатуу, эхир бэшэ;

 2.   Юhэн – 4 үзэг, 5 абяан, 2 аялг., 2хаш.,2 үе

Ю -  [й ,] - хаш., хонгео, зөөлэн, эхир бэшэ;

          [ ү ]  - аялг., түргэн, эмэ;

h   -   [ h ]  - хаш., бүдэхи, хатуу, эхир бэшэ;

э   -    [ э]   - аялг., түргэн, эмэ;

н   -  [ н ]  -  хаш.,  хонгео, хатуу, эхир бэшэ;

Сээжээр:

Юһэн гэжэ үгэ соо хоёр үе: ю-һэн. Аялган абяанууд:

Ю [й ,]  - хаш., хонгео, зөөлэн, эхир бэшэ;

      [ ү ]  - аялг., түргэн, эмэ;

э - [ э]   - аялг., түргэн, эмэ;

Хашалган абяанууд:

h   -   [ h ]  - хаш., бүдэхи, хатуу, эхир бэшэ, «һэ» үзэгөөр тэмдэглэгдэнхэй;

н    -  [ н ]  -  хаш.,  хонгео, хатуу, эхир бэшэ, «эн» үзэгөөр тэмдэглэгдэнхэй.

Юһэн гэжэ үгэ соо хамта 4 үзэг, 5 абяан, 2 хаш, 2 аялг, 2 үе.

Тест  «Фонетикэ»

1. Хэлэлгын  абяанууд  тухай  hургаалые  …  гэнэ.

            а) фонетикэ;

            б) фонологи;

            в) морфологи.

2. Хэлэлгэ  юунhээ  бүридэнэб?

            а)  үзэгүүдhээ;

            б)  үгэнүүдhээ;

            в)  абяануудhаа.

 3. Хэлэлгын  абяанууд  … бии  болгодог.                            

           а) холбуулалнуудые;

           б) үгэнүүдые;

           в) мэдүүлэлнүүдые.

  4.  «Хараасгай»  гэhэн  үгэ   хэды  хашалган, хэды                                                    

                   аялган  абяануудhаа   бүридэнэб?

                 а) 3 аялган,4 хашалган;

                 б)  4 аялган,4 хашалган;

                 в)  3 аялган,  5 хашалган;

  5. «Еохор»  гэhэн  үгэ  хэды  абяанhаа бүридэнэб?

            а)  5 абяанhаа

            б)  6  абяанhаа,

            в)  4 абяанhаа

Даабари:

Һурагшад, түрэлхи  буряад  хэлэн  дээрээ   фонетическэ  шүүлбэри  

 табаг,  мяхан. хүхюутэйгээр гэhэн  үгэнүүдтэ   хэгты.

1.Табаг - ? үзэг, ? абяан, ? аялг., ?хаш., ?үе

 Т- [ т ] - хаш, бүдэхи, хатуу, эхир.

       а - [ а ] - аялг, түргэн, эрэ.

       б - [ б ] - хаш, хонг, хатуу, эхир.

       а  - [ а ] - аялг, түргэн, эрэ.

       г  - [ к ] - хаш, бүдэхи, хатуу, эхир.

2.  мяхан - ?үзэг, ? абяан, ? аялг., ?хаш.,?үе

м - [ м ,] - хаш, хонгёо, зөөлэн, эхир бэшэ.

я – [ а ] - аялг, йотир, түргэн, эрэ.

х –  [ х ] - хаш, хонгёо, хатуу, эхир бэшэ.

а – [ а ] - аялг, түргэн, эрэ.

н – [ н ]   -  хаш.,  хонгео, хатуу, эхир бэшэ

3. Хүхюутэйгээр- ?үзэг, ? абяан, ? аялг., ?хаш.,?үе

х- [ х ] - хаш, бүдэхи, хатуу, эхир бэшэ

ү- [ ү ] - аялг., түргэн, эмэ;

х- [ х, ] - хаш, бүдэхи, зөөлэн, эхир бэшэ;

юу [ ү- ] - аялг, удаан, эмэ.

т- [ т ] - хаш, хатуу, бүдэхи.

эй -[ э ]  - дифт, эмэ.

г- [ г ] - хаш, хатуу, хонгёо, эхир.

ээ- [ э- ] - аялг, удаан, эмэ.

р - [ р ] - хаш, хонгёо, хатуу, эхир бэшэ.

                     II.  Үгын  бүридэл

Үгын  үндэhэ  олохо   алгоритм

1. Үгын    удха  элирүүлхэ;

2. үндэhыень   олохо;

3. үгэ  бии  болгодог  хубинуудыень  илгаха;

4.түрэл  үгэнүүдые  hанажа,үндэhыень  шалгаха.

Үгын  хубилдаг   хубииень  залгалта  гэдэг. Иимэнүүд  залгалтанууд  байдаг:

- олоной  тоогой;

- падежнэ;

-  нюурта  ба  өөртэ  хамаадалай;

- үйлэ  үгын  түхэлнүүдэй.

Суффикс.  Үгын  анхан  ба  гараhан  hуури

Үгын  залгалтагүй  хубиие  hуури  гэдэг.

                                                Һуури

Анхан hуури          Гараhан  hуури

            Ямаршье  үгэhөө  гараагүй,  анханhаа  тэрэ  хэбээрээ  ябаhан  үгэнүүдэй  үндэhэн  hууриие  анхан  hуури  гэдэг.

     Жэшээнь: hура, яба, басаган,  гэр, модон.

            Бусад   үндэhэндэ  залгалдажа,  шэнэ  түрэл       үгэнүүдые  бии  болгодог  хубиие  суффикс гэдэг.

     (  Хэршэ-лээ,  хэршэ-үүл,  хэршэ-мэг  г.м. )

Гараhан  hууритай  түрэл үгэнүүдые бии болгоно.

Үгэдэ  шэнэ  удха  оруулдаг  суфффикснууд

Буряад  хэлэндэ  хэлэлгын  хубинуудые

бии  болгодог  170-аад  суффикснууд байха  юм:

        Суффикснууд  залгалтануудhаа  ямар  илгаатайб  гэхэдэ:

• суффикснууд  нэнэ  удхатай  бэеэ  дааhан  үгэнүүдые  бии  болгоно: тугал,  тугалшан, тугалхан;

• залгалтанууд  шэнэ  үгэнүүдые   бии  болгоногүй, гансал  тэдээндэ  багахан  нэмэри  удха  оруулна. Жэшээнь: тугал,  тугалнууд, тугалаймнай,  тугалшни,  тугалынь.

 ll. Yгын  бүридэлөөр  шүүлбэри

1. Тон  түрүүн  үгын  hууриие  залгалтануудhаань  илгаха.

2.  Удаань  үгын  үндэhэ  олохо.

3.  Һүүлээрнь  суффикс  болон  залгалтануудыень  олохо.

Сээжээр                                Бэшэмэлээр

 1. үгын  үндэhэн                        

 2. үгын  hуури

 3. суффикс                                    ˆ

 4. залгалта

 5. частица                          

Жэшээ:    тарималайшье

үндэhэн    -  тари

hуури        -  таримал

суффикс   -  мал

залгалта   -  ай

частица    -   шье

                                           тари  мал  ай  шье                                                                                                                                                

Yгын  бүридэлөөр  шүүлбэри  хэе

1.  Адушанайшье

үндэhэн    -  адуу(н)

hуури        -  адуушан

суффикс   -  шан

залгалта   -  ай

частица    -   шье

                                            адуу  шан   ай   шье

2.  таряашадыемнайшье

үндэhэн    -  таряа(н)

hуури        -  таряаша(д)

суффикс   -  шан

залгалта   -  д(олоной  тоогой),

                  - ые (үйлын  падежэй),

                  -  мнай (нюурта  хамаадалай),  

частица    -   шье  (өөрсэгүйн  частица)

                                    таряа  ша д  ые  мнай   шье

lll.  Лексикэ

          Хэлэн  тухай  эрдэмэй  энэ  һалбарида  буряад  хэлэнэй   үгын  баялиг  шэнжэлдэг. Манай  хэлэн  үгэнүүдһээ  бүридэнэ.  Үгэнүүд  айхабтар  олон   ба  элдэб  янзын  удхатай  байдаг. Эрдэмтэд  үгэнүүдэй   удхыень  ном  соо  тайлбарилан  хэлэдэг.  Тиимэ  ном  словарь  гэдэг. Хэлэнэй   бүхы  үгэнүүдыень  хамта  дээрээ   лексикэ  гэжэ  нэрлэдэг.

          Лексикэ  гэжэ   греческэ  лексис  («үгэ»)  гэһэн   үгэ   гарана.

Бидэ  энэ  үгэ  ород  хэлэнһээ  дамжуулан   абаабди. Ородууд  француз

хэлэнһээ  дамжуулан   абаа.

          Буряад  хэлэнэй  лексикэ  хэды  үгэһөө   бүридэнэб?

1951 ондо  словарь  соо  25  мянган  үгэнүүд  үгтэһэн  юм.

1973  ондо  словарь  соо  44  мянга тухай үгэнүүд  ороһон  байна. 2009   ондо  Сергей  Матвеевич  Бабушкин  буряад-ород

ба   ород-буряад    2 бүлэгһөө  бүридэһэн  словарь  гаргаа.  Теэд  словарь  соо  бүхы  үгэ  ороо  гэжэ   хэлэхэ  аргагүй.

Үгын   удха

Хажууур  - үбһэ, таряа сабшаха  гэһэн  ута  модон эшэтэй  годогор, хутага  шэнгеэр  хэһэн ажахын  зэбсэг.

Хуһан - сагаан  үйһэтэй, набшаһата  модон.

Лексическэ  шүүлбэри  хэхэ  гурим

1. Үндэһэн  буряад  гү, абтаһан  гү, али  буряадшалһан үгэ  гү?

2. Ниитэ  хэрэглэгдэдэг  үгэ  гү,  али  тусхайта  үгэ  гү?

3.Ганса  удхатай  үгэ  гү, али олон  удхатай  үгэ  гү?

4. Үгын  удха  тайлбарилха.

Лексическэ  шүүлбэри  хэхэ  жэшээнүүд

    Намар-үндэhэн  буряад  үгэ, ниитэ  хэрэглэгдэдэг,  ганса  удхатай  үгэ, жэлэй  дүрбэн  сагай  зуниие  hэлгэн  ерэдэг   саг.

Урмаахи – тусхай  хэрэглэгдэдэг, баруун  буряадай  нютаг  үгэ, сээжэ  бэедээ  үмдэдэг   бүд   хубсаhан.

Бууза - ниитэ  хэрэглэгдэдэг, хитад хэлэнhээ  абтаhан үгэ,    ганса  удхатай  үгэ,

өөхэнтэй  холижо, татаhан  мяханда  hонгино,  дабhа  болон  элдэб   нэмэлтэ  оруулжа,  талхан  соо  ореогоод,  жэгнүүр  соо   хэжэ,  уурал  дээрэ  болгоhон  хоол.

Компьютер - ниитэ  хэрэглэгдэдэг,   абтаhан үгэ,    ганса  удхатай  үгэ, hуралсалда  ехэ  хэрэгтэй,  оньhо  ехэтэй  электротехникэ, дэлхэй  дээрэ  ябадаг  юм.

Тайшаа- - ниитэ  хэрэглэгдэдэг, түүхын   историзмуудта хабаатай  үгэ,    нэгэ  удхатай,  нютагай  ноен  гэhэн үгэ.

Энжэ - үндэhэн  буряад  үгэ, ниитэ  хэрэглэгдэдэг,  үнинhөө   мүнөө  болотор  хэрэглэгдэдэг  үгэ,ганса  удхатай  үгэ, басагаа  хадамда  хүргэхэдөө  энжэ  үнеэ  тугалтайнь,  мал  үгэдэг  байhан  гээшэ.

Тулга  гал  -  үндэhэн  буряад  үгэ, ниитэ  хэрэглэгдэдэг, хуушарhан  үгэ, ганса  удхатай, пеэшэн-плитка гэhэн  үгэ.

Халаха -  үндэhэн  буряад  үгэ, ниитэ  хэрэглэгдэдэг, олон  удхатай үгэ:1) шатаха , 2) халааһа  халаха, 3) һэлгэхэ   гэhэн   үгэ.

Һүдэнтэ- үндэhэн  буряад  үгэ, тусхай хэрэглэгдэдэг,    ганса  удхатай  үгэ, нютагай нэрэ, һүдэн  гэжэ үбһэнэй  нэрэһээ  гараһан.

lV.  Морфологи

                    Yгын  удха  болон  түхэлөөрөө  хубилха  hургаалые  морфологи  гэнэ.

Таряа- ша-д-ые-мнай-шье

Мүнөөнэй  буряад  хэлэндэ  бэеэ  дааhан  хэлэлгын  хубинуудай  юумэнэй  нэрэ,  тэмдэгэй  нэрэ,  тоогой  нэрэ,  түлөнэй  нэрые   нэрэ  үгэнүүд  гэдэг.  

Глагол  (үйлэ  үгэ)  наречи (дайбар  үгэ)  хоерые  үйлэ  үгэнүүд  гэжэ   хэлсэдэг.

                                     Морфологи

Yгэ  гаргалга  

                                Yгын  бүридэл                          

                                                                  Хэлэлгын  хубинууд

                                       Хэлэлгын   хубинууд

(части  речи)

Бэеэ  дааhан

  Туhалагша

                                                Тусхай

•Юумэнэй  нэрэ       •Дахуул үгэ      •междомети

•Тэмдэгэй  нэрэ       •Частица           •Абяа  дууряа-

•Тоогой  нэрэ            •Союз                  hан  үгэнүүд

•Түлөөнэй  нэрэ                                   •модальна

•Наречи                                                           үгэнүүд  

•Глагол

Юумэнэй  нэрын  морфологическа  шүүлбэри

        Хэлэлгын  хуби: Юумэнэй  нэрэ

Морфологическа  шэнжэнүүд:

•  Анхан  түхэл.

• Тусхайта  гү,  али  юрын.

•  Хүн  гү, али  хүн  бэшэ.  

•  Падеж.

•  Нэгэнэй  гү, али  олоной  тоо.

•  Хамаадал  (нюурта,  өөртэ).

•  Мэдүүлэл  соохи  синтаксическа  үүргэ.

Жэшээ:  Энэл  мореороо  омогорхоноб  даа…

Мореороо – юум.н.,  анх.h.-морин,  хүн бэшэ,  юрын, зб.п.,  нэг.тоо,  өөр. х.,  мэд.соо-нэмэлтэ.

Юумэнэй  нэрэнүүдые  түүжэ

морфологическа  шүүлбэри:

             Партизанска  отрядай  сэрэгшэдтэй   хамтаран,  дайсадай  ара  талада   дайлалдажа  ябаhан  Бадма  Жабоной  отрядай  сэрэгшэд  Брянскын  ой  хүбшэ   соохи  хүүтэрэй  нэгэ  айлда  дулаасахаяа  оробод.

Морфологическа  шүүлбэри:

   Отрядай - юум.н., анх. h.- отряд, юрын, хүн  бэшэ,         нэг..тоо,  х.п., мэд.соо- нэмэлтэ.

   Сэрэгшэдтэй - юум.н., анх. h.- сэрэг, юрын, хүн, ол.        тоо,  хм.п.., мэд.соо-нэмэлтэ.

   Дайсадай - юум.н., анх. h.-дайн, юрын, хүн, ол.тоо,  х.п., мэд.соо- нэмэлтэ.

   Талада - юум.н., анх. h.- тала, юрын, хүн  бэшэ,         нэг..тоо,  з.п., мэд.соо-нэмэлтэ.

     Бадма  Жабоной  - юум.н., анх. h.- Бадма  Жабон , тусхайта, хүн, нэг.тоо,  х.п.., мэд.соо-нэмэлтэ.

    Сэрэгшэд- юум.н., анх.h.- сэрэг, юрын, хүн, ол.тоо,  н.п.., мэд.соо-нэрлүүлэгшэ.

Брянскын- юум.н., анх. h.- Брянск , тусхайта, хүн  бэшэ, нэг.тоо,  х.п., мэд.соо-нэмэлтэ.

   Ой  хүбшэ (соохи) - юум.н., анх.h.- ой  хүбшэ, юрын, хүн  бэшэ, нэг.тоо,  х.п.., мэд.соо- ушарлагша.

     Хүүтэрэй- юум.н., анх.h.-хүүтэр , юрын, хүн  бэшэ,         нэг..тоо,  х.п., мэд.соо- нэмэлтэ.

     Айлда- юум.н., анх. h.- айл, юрын, хүн  бэшэ,         нэг..тоо,  з.п., мэд.соо- нэмэлтэ.

Хамаанай падежэй залгалта зүб хэрэглэлгэ

Тэмдэгэй  нэрын  морфологическа  шүүлбэри

Хэлэлгын  хуби: Тэмдэгэй  нэрэ

Морфологическа  шэнжэнүүд:

•  Анхан  һуури.

• Анхан  гү, али  гараһан тэмдэгэй  нэрэ.

•  Шанарта  (качественные) гү, али  бүридэлтэ (относительные) гү.

•  Падеж

۟*  Нэгэнэй  гү, али  олоной  тоо.

•  Хамаадал  (нюурта,  өөртэ).

  Мэдүүлэл  соохи  синтаксическа  үүргэнь  ехэнхидээ  элирхэйлэгшэ.

Жэшээ:

Улаабтарыень- тэмд.н.,анх.h.- улаан,гараһан,         шанарта, сасуулһан зэргэ,нэг..тоо,  ү.п., мэд.соо-элирхэйлэгшэ

Тэмдэгэй  нэрэ:

шанарта:  үргэн, гашуун, сэбэр, гоë, хурдан, шанга, яяр,урин , арюун,бүлеэн, сэсэн, шуран, тэнюун, нарин, халуун, аймхай, хүйтэн, хүнгэн, шэнгэн, зохид, …

бүридэлтэ:  гэрэлтэ, мойһолиг, суутай, сухалтай,

зүдэрэнги, шадамар, һайрхуу, административна,  редакционна, стрелково, аоеннэ, лексическэ, экономическа, юридическэ, морфологическа, синтаксическа, системнэ, бэерхүү, …

Тэмдэгэй  нэрэнүүдэй  шанарай  зэргэнүүд

1. Юрэнхы  зэргэ:  хүхэ, сагаан, түргэн, бэрхэ, ..

2.  Сасуулһан  зэргэ (сравнительная  степень): :  хүхэбтэр,

сагаабтар, түргэншэг,  бэрхэшэг, ….

3. Үлүүлһэн  зэргэ (превосходная  степень): хүб  хүхэ,

саб  сагаан, шаб  шара,  хаб  хара,…

Тоогой  нэрын  морфологическа  шүүлбэри

    Хэлэлгын  хуби: Тоогой нэрэ

Морфологическа  шэнжэнүүд:

•  Анхан  һуури.

•  Үндэhэн  буряад  тоо гү, али абтаһан

•  Юрын  гү, али  бүридэлтэ  гү.

•  Падеж

۟*  Нэгэнэй  гү, али  олоной  тоо.

•  Хамаадал  (нюурта,  өөртэ).

  Мэдүүлэл  соохи  синтаксическа  үүргэнь ехэнхэдээ  элирхэйлэгшэ (ушарлагша, нэмэлтэ, нэрлүүлэгшэ, хэлэгшэ) байжа  болохо.

     Жэшээ:

Табада  наран  гарадаг. (ушарлагша)

Юhэдэхиһөө  һураарай.  (нэмэлтэ)

Табан  таба – хорин таба. (нэрлүүлэгшэ, хэлэгшэ.)

Тоогой нэрэ

                       Юрын                                               Бүридэлтэ

                        -  гурба                                      - хоёр мянга арбан хоёр

                        -   ерэ                                         - нэгэ мянга таби

                        -   сая                                         - хорин найма…..

Тоогой   нэрэ  түхэлөөрөө:

 тоолоһон,          дугаарлаһан,       баглуулһан,                 суглуулһан

Хэды? Хэдэн?    Хэдыдэхи?            Хэдыгээд?                  Хэдылүүлэн?

                                                           Хэды  шэнээн?           Хэдылүүлээ?

Түлөөнэй  нэрын  морфологическа  шүүлбэри

Хэлэлгын  хуби: Түлөөнэй нэрэ

Морфологическа  шэнжэнүүд:

•  Анхан  һуури.

• Анхан  гү, али  гараһан

•  Нюурай, зааһан, асууһан, хамталһан,тодо  бэшэ гү, али  илгаһан  гү.

•  Падеж

۟*  Нэгэнэй  гү, али  олоной  тоо.

•  Хамаадал  (нюурта,  өөртэ).

 Мэдүүлэл  соохи  синтаксическа  үүргэ.

Жэшээ:

Бултандамнай - түл.н.,анх.h.- булта,гараһан, хамталһан, ол.тоо,  з.п.,нюурта  хамаадал, мэд.соо-нэмэлтэ

Түлөөнэй нэрэнүүдэй 1-дэхи  нюурта хамаадал

Түлөөнэй нэрэнүүдэй 2-дохи  нюурта хамаадал

Түлөөнэй нэрэнүүдэй 3-дахи  нюурта хамаадал

Түлөөнэй нэрэнүүдэй 1-дэхи  нюурта

өөртэ   хамаадалай  жэшээнүүүд

Түлөөнэй нэрэнүүдэй 2-дохи  нюурта

өөртэ   хамаадалай  жэшээнүүүд

Түлөөнэй нэрэнүүдэй 3-дахи  нюурта

өөртэ   хамаадалай  жэшээнүүүд

Наречиин  морфологическа  шүүлбэри

Хэлэлгын  хуби:  Наречи  (дайбар  үгэ)

Морфологическа  шэнжэнүүд:

• Анхан  һуури.

• Анхан  гү, али  гараһан наречи  гү

•  Илгарал  (байрын, сагай,  зорилгын,  аргын, хэмжээнэй, зэргын  наречи  гү).

Мэдүүлэл  соохи  синтаксическа  үүргэнь-ушарлагша

(хэлэгшэ заримдаа).

Жэшээ:

Саагуур  үхибүүд  шууялдана. (ушарлагша).

Үүлэнэй  саагуур  самолет  ниидэнэ. (Ушарлагшын  бүридэлдэ  ороно.)

Наран  шангаар  шарана. (ушарлагша)

         Хэрбээ  наречинууд  тусхай  асуудалда  харюусажа, бэеэ даажа  мэдүүлэлэй  гэшүүд  болодог  һаань, дахуул  үгэнүүд  тусхай  асуудалда   харюусажа, бэеэ даажа  мэдүүлэлэй  гэшүүд  боложо  шадахагүй,  дахаад  ябаһан  үгынгөө  бүридэлдэ  ородог.

                                             Наречи

Υйлэ, шанар  тодорхойлдог, хубилдаггүй  үгэнүүдые  наречи  гэдэг.

           Наречинууд  хаана? хэзээ?  хэр зэргэ?  юундэ?  яажа? г.м.  асууудалнуудта  харюусадаг.

           Жэшээ:  Тээсгэн  (хэзээ?)  һур  харбаан  боложо, угаа (хэр  зэргэ?) гоë  найр  хараалби. Манай  колхозойхин  ехэ  мэргэнээр  (ямараар?)   харбажа,  бидэ  зорюута (юундэ?)  шадахысаа (яахысаа? )

баярлаа   һэмди.

           Наречи  мүн  наречиеэ  тодорхойлжо  болодог:  Тэрэ  горхон  эгээл  үбдэгсөө  болодог  юм.

            Зарим  ушарта  наречи  глаголһоо  гараһан  юумэнэй  нэрэ  тодорхойлдог:  Тэһэ  биса  сохилго.

Наречинуудай  илгарал

Наречинууд  удха  шанараараа  иимэнүүд  илгаралда  хубаардаг.

Глагол   удхаараа

Ябана, ошоно, ерэнэ – үйлэ (действие),

Унтана, хэбтэнэ, һууна,… – байдал (состояние),

Хэлэнэ, хөөрэнэ,шашана,… – хэлэлгэ (речь),

Бодомжолго, ухаалдина, һанана,..- бодол (мысль),

Шуургална, аадарлана, бороожоно,…- үзэгдэл (явление),

Хүхинэ, уйдана, баярлана,..-мэдэрэл (чувство).

Глагол  түхэлөөрөө

Хоердохи  ганса  нюурта  хандаһан  һууритай

                           (һуу, ошо, шагна).

Ганса   причастинууд  зохилдолоор  болон   хамаадалаар  хубилдаг:  бэшэдэгэй,  бэшэдэгэймни  г.м.

                    Глагол   үүргээрээ

бэеэ  даажа,  мэдүүлэл  соо  ямаршье  гэшүүниинь   боложо  хэрэглэгдэдэг.

                Глагол   бүридэлөөрөө

амяараа, суг  гэжэ  илгардаг. Амяараа  глагол  

нэгэ  үгэһөө  бүридэнэ. Сай  бусална. Суг глагол

3. үгэһөө  бүридэнэ.  Сай  бусалжа  байна.

Асуудал: Юу хэнэб? Яанаб? Анхан  һууринь: Яа?

Глаголой  залог (маяг)

1.Бодото залог (суффиксгүй)

2.Хамтадхаһан  залог (суффикс: - лса): харалса,

                                                     ошолсо,…

3. Угталдуулһан   залог (суффикс:- лда,-лдэ,..):

буляалда, ошолдо,…

4. Хүлеэгдэһэн  залог (-гда,-гдэ,-гдо,..):сохигдо, баригда..

5. Идхаһан  залог (-уула, -га,-го,-ха,хэ,..):уулга, хүргэ,      ерүүлэ,уншуула, гомодхо,боолго,яаруула,оодоруула,..)

Глаголой  гол

морфологическа ба синтаксическа  үүргэ.

Причастинуудай    илгарал

Деепричастинуудай  илгарал

Глаголой  

морфологическа   шүүлбэри

Хэлэлгын  хуби: Глагол  (Үйлэ  үгэ)

Морфологическа  шэнжэнүүд:

•  Анхан  һуури.

• Анхан  гү, али  гараһан

• Үйлэ  үгын  түлэбүүд

• Глагол   удхаараа

• Глагол  түхэлөөрөө

• Глагол   бүридэлөөрөө

•  Глаголой  залог

•  Падеж

۟*  Нэгэнэй  гү, али  олоной  тоо.

•  Хамаадал  (нюурта,  өөртэ).

Мэдүүлэл  соохи  глаголой  синтаксическа  үүргэ.

Жэшээ: Үзэнэ – глагол, анх.һ – үзэ, анхан, удхаараа –

үйлэ (действие), түхэлөөрөө- мэдүүлһэн түлэб,

бүридэлөөрөө - амяараа  глагол, бодото  залог,

мүнөө  саг  харуулна, н.тоо, мэд.соо – хэлэгшэ.

         Оролдожо   һурая – г лагол, анх.һ – оролдожо  һура, анхан, удхаараа - үйлэ (действие), түхэлөөрөө- хандаһан түлэб, бүридэлөөрөө - суг  глагол, идхаһан  залог,ерээдүй саг  харуулна, ол.тоо, мэд.соо – бүридэлтэ хэлэгшэ.

           Бэшэдэг - гл., анх.һ.-бэшэ, удх.- үйлэ (действие), дабтаһан  причастна  түлэб, амяараа  глагол, мэд.соо - хэлэгшэ.

           Ябабал – гл., анх.һ. – яба, деепричасти, болзоогой

түлэб,  мэд.соо – ушарлагшын  бүридэлдэ  ородог.

                                              5. Синтаксис

Мэдүүлэл

     Юрэ                           Асууһан                                           Идхаһан хөөрэһэн                                                                          (шангадхаһан)

Мэдүүлэл

Юрын  мэдүүлэл                   Орео  мэдүүлэл

                 (простой):                                  (сложно):

       - нэгэ  бүридэлтэй                         -  ниилэлдэһэн

       - хоер  бүридэлтэй                         -  дахалдаһан

                                                             - союзтай, союзгүй

Мэдүүлэлнүүд  шангадхаһан  ба  шангадхаагүй  байдаг

Мэдүүлэлэй  гэшүүд

Шухала  гэшүүд                                              Юрын гэшүүд

     - нэрлүүлэгшэ                                     -  нэмэлтэ

     - хэлэгшэ                                              - элирхэйлэгшэ

                                         -  ушарлагша

Синтаксическа  шүүлбэри

1. Юрын  мэдүүлэлнүүдэй шүүлбэриин алгоритм:

∙ Энэ  мэдүүүлэл  хэлэгдэһэн  зорилгоороо  хөөрэһэн  гү, али  асууһан,  идхаһан  гү  гэжэ  зааха.

∙  Үгүүлбэреэрээ  мэдүүлэл  шангадхаһан  гү,  али  шангадхаагүй  гү?

∙  Байгуулгаараа  юрын (простой) гү,  али  орëо (сложно) мэдүүлэл  гү?

∙  Тиигээд   мэдүүлэлэй  нэрлүүлэгшэ  хэлэгшэ  хоëрые   оложо,  нэгэ  мэдүүлэл  бүридэлтэй гү, али  хоëр  бүридэлтэй гү  гэжэ  хэлэхэ.

∙  Нэрлүүлэгшын  бүридэлдэ  үшөө  ямар  юрын  гэшүүд ороноб  гэжэ  зааха.

∙ Мэдүүлэл  хуряангы   гү, али  дэлгэрэнгы  гү?

Жэшээнүүд:

1.  Хабар  болобо. ( Хөөрэһэн, шангадхаагүй, юрын (простой), хоëр  бүридэлтэ, хуряангы  мэдүүлэл).

2.   Дулаарба. (Хөөрэһэн, шангадхаагүй, юрын (простой), нэгэ бүридэлтэ, хэлэгшэтэй, хуряангы  мэдүүлэл).

3.  Шубууд  дулаан  оронһоо  бусаба. ( Хөөрэһэн, шангадхаагүй, юрын (простой), хоëр  бүридэлтэ, дэлгэрэнгы мэдүүлэл).

4.  Үглөөгүүр  эртэ. (Хөөрэһэн, шангадхаагүй, юрын (простой), нэгэ бүридэлтэ, хуряангы  мэдүүлэл).

5.   Зүгынүүд  гэрэйнгээ  үүдэндэ  нойроо  һэргээжэ  һуунад.  (Хөөрэһэн, шангадхаагүй, юрын (простой), хоëр  бүридэлтэ, дэлгэрэнгы мэдүүлэл)

6.  Би  хойноһоонь  гүйхэм   гээшэ  гү? (Асууһан, шангадхаагүй, юрын (простой), хоëр  бүридэлтэ, дэлгэрэнгы мэдүүлэл).

7.  Үгы, ши  һанаа  сэдьхэлээ   бү  зобо. (Идхаһан, шангадхаагүй, юрын (простой), хоëр  бүридэлтэ, дэлгэрэнгы мэдүүлэл).

8.   Үү,  хамһалсыт,  мулта  һүрэбэл ! (Идхаһан, шангадхаһан, юрын (простой), нэгэ бүридэлтэ, дэлгэрэнгы мэдүүлэл).

Мэдүүлэлэй  гэшүүдэй шүүлбэри

1. Нэрлүүлэгшэнь  ямар  хэлэгын  хубяар  гарааб?

2. Хэлэгшэ  юрын  гү, али  бүридэмэл гү? Ямар хэлэлгын  хубяар  гарааб?

3. Элирхэйлэгшэ  ямар  хэлэлгын  хубяар  гарааб?

4. Нэмэлтэнь  сэхэ  гү, али  косвенно  гү, ямар  хэлэгын   хубяар  гарааб?

5. Ямар  ушарлагшаб, ямар хэлэгын   хубяар  гарааб?

Жэшээ:    

        Хэрмэн  хушата  ой соо  байрладаг  юм.

Хэрмэн - (Юун?) шух.гэшүүн, нэрл., юум. н.,

байрладаг  юм - (Яадаг  бэ?) шух.гэшүүн, хэлэгшэ, юрын, причасна  түхэл.

ой  соо - ( хаана?) ушарлагша, юум.н.,

 хушата -  (ямар?) элирхэйлэгшэ, бүридэлтэ  тэмдэгэй  нэрэ.

Орëо  мэдүүлэлнүүдэй шүүлбэри

1. Хэлэгдэһэн  зорилгоороо ямар  янзын мэдүүлэл  бэ?

2. Орëо  мэдүүлэлэй  хубинууд, тэдэнэй  грамматическа  һуури.

Жэшээ:

Сээжээр:

          Һалхин  халта  үлеэнэ,  абаахай  саһанууд  мушхараад  унана.

    Хөөрэһэн  орëо  (сложно)  мэдүүлэл;  хоер  хубиһаа бүридэнэ.

Нэгэдэхи  хубинь  грамматическа  һуури - Һалхин үлеэнэ,  хоердохи  грамматическа  һуури - саһанууд  унана.

 Бэшэмэлээр:

Һалхин  халта  үлеэнэ,  абаахай  саһанууд  мушхараад  унана

(хөөр., орëо  (сложно ) мэд.).

Ниилэлдэһэн  орëо  (сложно) мэдүүлэл

1. Шэн жэнь:

А) удхаараа адли  эрхэтэй  хэдэн  бодол  нэгэдүүлэн  тэмдэглэһэн;

Б) байгуулгаараа  ниилэлдүүлһэн  союзуудай хүсөөр

холболдоһон;

в) хоер  гү, али  хэдэн  юрын (простой)  мэдүүлэлнүүдһээ  бүридэһэн.

2. Илгаань:

А) Холбоһон  харилсаатай  

                                            тиихэдэ, тиимэһээ,

                ( ___________ ), тиигэжэ, тиигээд, ( ___________ );

                                                тиин   г.м.

Б) Илгаһан  харилсаатай

                                           гү – али,  нэгэ  һаа,

                ( ___________ ), үгы һаа,нэгэ  гэ-     ( __________ ) ;

                                            бэл -  үгы  гэбэл  г.м.

В)  Зүрилдэһэн  харилсаатай

                                               харин, зүгөөр ,

                 ( ___________ ), теэд,  гэбэшье,    ( ___________ ) .

                                             тиигэбэшье  г.м.

                 ( ___________ ),  аад,                    ( ____________ ).

 Г) Залгаһан  харилсаатай

                 ( ___________ ) , мүн,  баһа         ( ____________ ) .

          Ниилэлдүүлһэн  союзуудаар  холбогдоһон  хоер  гү, али  хэдэн  юрын (простой)  мэдүүлэлнүүдэй  хабсаралые ниилэлдэһэн  орео (сложно)  мэдүүлэл  гэнэ.

                                              Жэшээ:

1. Мүнөө  һайнаар  һурагты, тиигэбэл  бэшэнтнай  хуу  һүүлдэнь, хаһа   соогоо  ерэхэ.  2. Саһан  орохонь  ха  гү,  али  hалхилаад  сэлмэхэнь  ха  гү?  3.  Орден  намда  оройдоошье  хэрэггүй,  зүгөөр  лаборатори  ехэл  хэрэгтэй  даа. (П.Кюри).

4. Үсэгэлдэр  ехэ  бүрхэг  үнжөө,  баһа  бага  сага  бороо  ороо.

 Дахалдаһан  орео  (сложно)  мэдүүлэл

1. Шэн жэнь:

А) удхаараа  нэгэниинь нүгөөдэдөө  мэдэлтэй    хэдэн  бодол  хамтаруулан  тэмдэглэһэн;

Б) байгуулгаараа  нүхэсэл  мэдүүлэлынь  шухала мэдүүлэлдээ  дахалдуулһан   союзуудай хүсөөр   холболдоһон;

в) хоер  гү, али  хэдэн  юрын (простой)  мэдүүлэлнүүдһээ  бүридэһэн.

2.  Байгуулгань:

Нүхэсэл                    союз  гү,  али                 шухала

мэдүүлэл       +         союзна  үгэ       +           мэдүүлэл    

3. Илгаань:

  Тайлбарилһан          Элирхэйлһэн           Ушарлаһан

нүхэсэл  мэдүүлэл-    нүхэсэл  мэдүүлэл-    нүхэсэл  мэдүүлэл-

 тэй  дахалдаһан           тэй  дахалдаһан          тэй  дахалдаһан

орëо  (сложно)              орëо  (сложно)           орëо  (сложно)

     мэдүүлэл                       мэдүүлэл                  мэдүүлэл  

Дахалдуулһан   союзуудай  хүсөөр   холболдоһон  хоер  гү, али  хэдэн  юрын (простой)  мэдүүлэлнүүдэй  хабсаралые дахалдаһан  орео (сложно)  мэдүүлэл  гэнэ.

Жэшээ:

1. Харин хэн ажалда  дуратайб(тайлбарилhан нүхэсэл мэд.), тэрэ  хододоо  хүхюутэй (шухала мэдүүлэл).  (В.Б.)

 2. Эртэ  намар  болохогүй  (элирхэйлhэн нүхэсэл мэдүүлэл) гэһэн бодол  ехэ  эндүүтэй  байба (шухала мэдүүлэл). (Ж.Т.)                                                            

3.  Эндэ  юушье  хэжэ  байхадамни  минии  хэрэг (ушарлаhан нүхэсэл мэдүүлэл) гэһэншүүгээр,  хэмһээ   хэтэрэн   шангарба.(шухала мэдүүлэл). (Ц.Ж.)      

                               Холбоо  хэлэлгэ хүгжөөлгэ

   Хэлэлгын  стильнууд

Yгэ  болон мэдүүлэлнүүдые  шэлэжэ, зүбөөр

хэрэглэжэ  бэшэхэ  тухай  һургуулиие  стилистикэ  гэдэг.

Хэлэлгын  стильнуудэй  тайлбари

                            Түгэсхэл

               Мүнөөнэй хорин нэгэдэхи зуун жэлэй түргэн  сагта  тааруугаар,   үхибүүдэй   һонирхол   татаха,  буряад   хэлэндээ,

 буряад  үгэдөө   дурлал  түрүүлхэ шэнэ  ёһын  һуралсалай  пособииин  согсологдон мүндэлһэндэ баяртайб. 5-9-дэхи  классуудта буряад хэлэ  үзэхэ  программын  ёһоор, хоердохи үеын  стандартда  туһалхынь тула зохёогдоһон  энэ  ном  багшын  хүдэлмэридэ  тон  туһатай,  ёһотой  нэмэри  материал  болохо  гэжэ  этигэнэбди.Гүрэнэй  аттестацида  бэлэдхэхэ  үедэ  хэрэглэбэл, тэдэнэй  саг  алмаха  юм  гэжэ  һанагдана.   Һурагшын  стол  дээрэ  ходо  байха  бэзэ  гэхээр.                                           Энэ  ном  шэнэ  түхэлэй  гүрэнэй  шалгалтада  бэлдэхэдэ  ехэ

нүлөөтэй  болоно. Иимэхэн темээр номхон  гараагүй  байжа болоо.  Тиимэһээ сагай  эрхээр   заһабаринууд  дайралдажа  магадгүй.  Багшанар  өөрынгөө  үзэмжөөр  дутуу  дундыень  заһан, бэлэдхэл  мэдээсэдээ  тааруулан,  зүбөөр  хэрэглэжэ  шадаха  бэзэ  гэжэ  найдагдана. Мүн  өөрынгөө  һанамжа   нэмэбэл  һайн  ааб  даа,  асуудал  гарабалнь  харюу  үгэ  бэшэһэн  бэшэгүүдые  хүлеэн  байхаб  гээд  мэдүүлэе. Тиибэшье  хүдэлжэ  ябаһан  багшанарта, һурагшадта  ехэ хүнгэлэлтэ, баяр  асархань  дамжаггүй.Буряад  хэлэеэ  хүгжөөлгэдэ  ехэ  үүргэ  дүүргэжэ  байһан  дунда,  дээдэ  һургуулиин  багшанарта,  оюутадта  энэ   ном  зүбөөр,  үргэнөөр  хэрэглэжэ,  ажалай  амжалта  илалта  хүсэнэб!  

                               Уран  туужа  хэшээлнүүднай

                                     Уулын  сэбэр  аршаан  болон

                                     Υхибүүдтэ  туһатай  байха  болтогой!

                                             Омог  дорюун  бодолнууднай

                                             Ошо  гэрэл  сасаруулан

                                             Одо  заяаемнай мандуулха  болтогой!  

                                     Уужам  энэ  дэлхэй  дээрэ

                                     Ута  наһа  наһалжа,

                                     Удаан  жаргал  эдлэхэ  болтогойбди!

                                             Ууган  буряад  араднай

                                             Урма  баяртай    

                                              Υндэр  арад  гүүлэхэ  болтогой!

                                     Арадаймнай  баатар  хүбүүд

                                     Аша  үрэ  элбэгтэй

                                     Алдар  солоёо  дээшэнь  үргэхэ  болтогой!

                                              Аажам  Ага  нютагнай

                                              Арадаа  ударидагшадаараа  омгорхон

                                              Амгалан  тайбан  һууха  болтогой!                                  

                                                                                                            Цыпелма  Цыренова.  

Дондок   Ульзытуев

«Буряад  хэлэн»

Байгалай  уһандал  арюун   тунгалаг,

Басаганай  миһэрһэндэл  урин  налгай

Буряад  хэлэмнай.

Эртын   манандал  үнжэгэн  сагаан  лэ,

Эхын  альгандал  энэрхы  дулаан  лэ

Буряад  хэлэмнай.

Н. Дамдинов

«Түрэл  хэлэн,  түрэһэн  дайда»  

Түрэл  хэлэн,  түрэһэн  дайда хоёроо

Түби  дээгүүр  хаанаш  яба – мартахагүйш.

Энэ  хэлэн  дээрэ  эжыгээ  нэрлээш  өөрөө,

Энэ   дайдаар  н.сэгэгн  хүлөөрөө   гүйгөөш.ъ

М. Чойбонов

«Буряад  хэлэмнай»

Булагай  тунгалаг  аршаан мэтэ

Бурьялан  байг лэ  буряад  хэлэмнай.

Буурал  эсэгын  мүнхэ  захяадал

Бүхэжэжэ  байг лэ  буряад  хэлэмнай.

Э.Манзаров

«Сахижа  ябая»

Урин  һайхан  буряад  хэлээрээ

        Урин  зөөлэхэнөөр  хэлэжэ  һураял,

                                Уг  изагуураа,  удха  заяагаа

                                Улам  сэгнэжэ   үргэн  ябаял!

Хэрэглэгдэhэн  литература:

1.  Д.Д.Доржиев, Р.Ц.Санжимитыпова «Буряад  хэлэн», 8-9кл.,  

Улаан-Удэ,  1993 он.

2. Д.Д. Доржиев «Мүнөөнэй  буряад  хэлэн»,Синтаксис.

Улаан-Удэ. 2005 он.

3.  Д.Д. Доржиев «Мүнөөнэй  буряад  хэлэн», Морфологи.

Улаан-Удэ. 2004 он.

4.  О.Ш.Цыремпилова , Ц.С. Жанчипова «Буряад  хэлэн», 6-7кл,

Улаан-Удэ. 2007 он.

5. Ц.С. Жанчипова О.Ш.Цыремпилова «Буряад  хэлэн»,  5 кл,

Улаан-Удэ. 2006он.

6. Ц.Ц.Цыдыпов «Буряад  хэлэн»  5-9 кл.. Улаан-Удэ.2006  он.

7. С.М. Бабушкин  «Толи. Буряад-ород.  Ород-буряад.» Улаан-Удэ.2008 он.

8.  М.В.Батуева  «Мэргэжэл  гэгээрэлэй  материалнууд»

г. Агинское , 2008 он.

9.  К.М.Черемисов   «Буряад-ород  словарь», Москва, 1973 он.

10. Б.Б.Батоев «Алтанай  дуһалнууд»,  Улаан-Удэ, 2002 он.

11. Ц.Б.Цыренова , Б.Р.Тудупова «Диктантнууд болон  изложенинууд» 9-11кл.. Улаан-Удэ,  2003 он.

12.Л.Намжилон  «Оюун  түлхюур», Улаан-Удэ,  1993 он.

13. В.Б.Петушкеева, М.Э.Цыренова «Буряад  хэлэн»,8кл., 1995он

14. В.Б.Петушкеева, М.Э.Цыренова «Буряад  хэлэн»,7кл., 1994он

15. Д.Д.Доржиев, Л.З.Лхасаранова, Д.Д.Дугаржабон  «Буряад хэлэн», 7- 8 кл., Улаан-Удэ,  1985 он.

16.М.Ж.Очиров «Краткий  русско-бурятский  словарь  современных  понятий  и  терминов», Улаан-Удэ, 2005 он.

17. «Буряад  хэлэеэ  үзэеэ» - электронно  учебник.

18. Л.З. Лхасаранова, … «Буряад  хэлэн»  6,7 кл.

                             Холбоо  хэлэлгэ хүгжөөлгэ

   Хэлэлгын  стильнууд

Yгэ  болон мэдүүлэлнүүдые  шэлэжэ, зүбөөр

хэрэглэжэ  бэшэхэ  тухай  һургуулиие  стилистикэ  гэдэг.

Хэлэлгын  стильнуудэй  тайлбари

                            Түгэсхэл

               Мүнөөнэй хорин нэгэдэхи зуун жэлэй түргэн  сагта  тааруугаар,   үхибүүдэй   һонирхол   татаха,  буряад   хэлэндээ,

 буряад  үгэдөө   дурлал  түрүүлхэ шэнэ  ёһын  һуралсалай  пособииин  согсологдон мүндэлһэндэ баяртайб. 5-9-дэхи  классуудта буряад хэлэ  үзэхэ  программын  ёһоор, хоердохи үеын  стандартда  туһалхынь тула зохёогдоһон  энэ  ном  багшын  хүдэлмэридэ  тон  туһатай,  ёһотой  нэмэри  материал  болохо  гэжэ  этигэнэбди.Гүрэнэй  аттестацида  бэлэдхэхэ  үедэ  хэрэглэбэл, тэдэнэй  саг  алмаха  юм  гэжэ  һанагдана.   Һурагшын  стол  дээрэ  ходо  байха  бэзэ  гэхээр.                                           Энэ  ном  шэнэ  түхэлэй  гүрэнэй  шалгалтада  бэлдэхэдэ  ехэ

нүлөөтэй  болоно. Иимэхэн темээр номхон  гараагүй  байжа болоо.  Тиимэһээ сагай  эрхээр   заһабаринууд  дайралдажа  магадгүй.  Багшанар  өөрынгөө  үзэмжөөр  дутуу  дундыень  заһан, бэлэдхэл  мэдээсэдээ  тааруулан,  зүбөөр  хэрэглэжэ  шадаха  бэзэ  гэжэ  найдагдана. Мүн  өөрынгөө  һанамжа   нэмэбэл  һайн  ааб  даа,  асуудал  гарабалнь  харюу  үгэ  бэшэһэн  бэшэгүүдые  хүлеэн  байхаб  гээд  мэдүүлэе. Тиибэшье  хүдэлжэ  ябаһан  багшанарта, һурагшадта  ехэ хүнгэлэлтэ, баяр  асархань  дамжаггүй.Буряад  хэлэеэ  хүгжөөлгэдэ  ехэ  үүргэ  дүүргэжэ  байһан  дунда,  дээдэ  һургуулиин  багшанарта,  оюутадта  энэ   ном  зүбөөр,  үргэнөөр  хэрэглэжэ,  ажалай  амжалта  илалта  хүсэнэб!  

                               Уран  туужа  хэшээлнүүднай

                                     Уулын  сэбэр  аршаан  болон

                                     Υхибүүдтэ  туһатай  байха  болтогой!

                                             Омог  дорюун  бодолнууднай

                                             Ошо  гэрэл  сасаруулан

                                             Одо  заяаемнай мандуулха  болтогой!  

                                     Уужам  энэ  дэлхэй  дээрэ

                                     Ута  наһа  наһалжа,

                                     Удаан  жаргал  эдлэхэ  болтогойбди!

                                             Ууган  буряад  араднай

                                             Урма  баяртай    

                                              Υндэр  арад  гүүлэхэ  болтогой!

                                     Арадаймнай  баатар  хүбүүд

                                     Аша  үрэ  элбэгтэй

                                     Алдар  солоёо  дээшэнь  үргэхэ  болтогой!

                                              Аажам  Ага  нютагнай

                                              Арадаа  ударидагшадаараа  омгорхон

                                              Амгалан  тайбан  һууха  болтогой!                                  

                                                                                                            Цыпелма  Цыренова.  

Дондок   Ульзытуев

«Буряад  хэлэн»

Байгалай  уһандал  арюун   тунгалаг,

Басаганай  миһэрһэндэл  урин  налгай

Буряад  хэлэмнай.

Эртын   манандал  үнжэгэн  сагаан  лэ,

Эхын  альгандал  энэрхы  дулаан  лэ

Буряад  хэлэмнай.

Н. Дамдинов

«Түрэл  хэлэн,  түрэһэн  дайда»  

Түрэл  хэлэн,  түрэһэн  дайда хоёроо

Түби  дээгүүр  хаанаш  яба – мартахагүйш.

Энэ  хэлэн  дээрэ  эжыгээ  нэрлээш  өөрөө,

Энэ   дайдаар  н.сэгэгн  хүлөөрөө   гүйгөөш.ъ

М. Чойбонов

«Буряад  хэлэмнай»

Булагай  тунгалаг  аршаан мэтэ

Бурьялан  байг лэ  буряад  хэлэмнай.

Буурал  эсэгын  мүнхэ  захяадал

Бүхэжэжэ  байг лэ  буряад  хэлэмнай.

Э.Манзаров

«Сахижа  ябая»

Урин  һайхан  буряад  хэлээрээ

        Урин  зөөлэхэнөөр  хэлэжэ  һураял,

                                Уг  изагуураа,  удха  заяагаа

                                Улам  сэгнэжэ   үргэн  ябаял!

Хэрэглэгдэhэн  литература:

1.  Д.Д.Доржиев, Р.Ц.Санжимитыпова «Буряад  хэлэн», 8-9кл.,  

Улаан-Удэ,  1993 он.

2. Д.Д. Доржиев «Мүнөөнэй  буряад  хэлэн»,Синтаксис.

Улаан-Удэ. 2005 он.

3.  Д.Д. Доржиев «Мүнөөнэй  буряад  хэлэн», Морфологи.

Улаан-Удэ. 2004 он.

4.  О.Ш.Цыремпилова , Ц.С. Жанчипова «Буряад  хэлэн», 6-7кл,

Улаан-Удэ. 2007 он.

5. Ц.С. Жанчипова О.Ш.Цыремпилова «Буряад  хэлэн»,  5 кл,

Улаан-Удэ. 2006он.

6. Ц.Ц.Цыдыпов «Буряад  хэлэн»  5-9 кл.. Улаан-Удэ.2006  он.

7. С.М. Бабушкин  «Толи. Буряад-ород.  Ород-буряад.» Улаан-Удэ.2008 он.

8.  М.В.Батуева  «Мэргэжэл  гэгээрэлэй  материалнууд»

г. Агинское , 2008 он.

9.  К.М.Черемисов   «Буряад-ород  словарь», Москва, 1973 он.

10. Б.Б.Батоев «Алтанай  дуһалнууд»,  Улаан-Удэ, 2002 он.

11. Ц.Б.Цыренова , Б.Р.Тудупова «Диктантнууд болон  изложенинууд» 9-11кл.. Улаан-Удэ,  2003 он.

12.Л.Намжилон  «Оюун  түлхюур», Улаан-Удэ,  1993 он.

13. В.Б.Петушкеева, М.Э.Цыренова «Буряад  хэлэн»,8кл., 1995он

14. В.Б.Петушкеева, М.Э.Цыренова «Буряад  хэлэн»,7кл., 1994он

15. Д.Д.Доржиев, Л.З.Лхасаранова, Д.Д.Дугаржабон  «Буряад хэлэн», 7- 8 кл., Улаан-Удэ,  1985 он.

16.М.Ж.Очиров «Краткий  русско-бурятский  словарь  современных  понятий  и  терминов», Улаан-Удэ, 2005 он.

17. «Буряад  хэлэеэ  үзэеэ» - электронно  учебник.

18. Л.З. Лхасаранова, … «Буряад  хэлэн»  6,7 кл.