Аяна Д-Д рабочая программа 5-9 класс
календарно-тематическое планирование (9 класс) по теме
рабочая программа алтай- тилле и литературала 5-9 класстардын
Скачать:
| Вложение | Размер |
|---|---|
 ayana_d-d_rabochaya_programma_5-9_klass.docx | 155.8 КБ |
Предварительный просмотр:
Муниципал тöс текши ÿредÿлÿ учреждениези
«Тошонтынын тöс текши ÿредÿлÿ школы»
Кöрÿлген Школдын методикалык совединин заседаниезинде Протокол № 1____ от «__ » ___ 2014 j. | Jöптöлгöн директордын УВР аайынча ордынчызы _______/Тайлунова В. М./ от « ___» ___2014 j. | Чокымдайдым: МБОУ « Тошонтынын тöс ÿредÿлÿ школы – нын» директоры___________/ Едильбаев Е. Б./ ы Jакару № от « __» ___2014 j. |
Алтай тиле иштеер программа
Класстар: 5-9
Уредулу jыл: 2014-2015
Тургузаачызы: алтай тилдин ле
литературанын ÿредÿчизи А. Д. – Д. Тайлунова
j.Ташанта, 2014 j.
1
2-чи бӧлӱк
Jартамал бичик
Нормативно -правовой документтер
Алтай тилле иштейтен программа мындый нормативно-правовой документтерге тайанып тургузылган:
Российской Федерации о 29 декабря 2012 г. № 273 «Об образовании в Российской Федерации» приказом Министерства образования Российской Федерации о 5 марта 2004г. № 1089, с изменениями, внесенными приказом Министерства образования и науки Россиской Федерации о 3 июня 2028 г. № 164, о 31 авгуса 2009 г. № 427, о 10 ноября 2001 г. №2643, о 24 января 2012 г. № 39 и о 31 января 2012 г. №69, приказом Министерства образования и науки и молодёжной полиики РА о 12 июля 2013 г. № 966, Усавом МБОУ «Ташанинская ООШ» и положением о рабочей программе.
Н.Б.Тайборина тургускан «Алтай тилдиҥ программалары» V – IX класстар деп бичикке тайанып тургузылган. Программаны Алтай Республиканыҥ ОАО «Горно Алайская типография» деп бичик чыгарузы 2012 jылда Горно-Алтайск калада чыгарган.
Алтай тилле бодоштыра программалар (5-9 класстарга) текши ӱредӱлӱ школдорго Федерал эл-тергеелик ӱредӱ стандарттыҥ некелтелери аайынча тургузылган.
Берилген программалардыҥ амадузы: тöрöл тилин билер ле тил билбес балдарды алтай тилге бир ууламjылу ӱредип, алтай тилле кöнӱ, чын куучындап ла бичип турарына таскадар.
Программалардагы «Темаларла пландаары» деп бöлӱкте берилген грамматиканыҥ бöлӱктерин, темаларын бастыра балдар ӱренер.
Алтай тил билбес балдар программада берилген ончо темаларды ӱренер. Иштерди, jакылталарды ӱредӱчиниҥ талдап алганы аайынча бӱдӱрер. Ого ӱзеери мындый (*) темдекле берилген лексика темаларла иштеп, тилин темиктирер, эрмек-куучынын байыдар, чокымдаар.
Программаларда ла бичиктерде билгири бийик ӱренчиктерге тил билимниҥ тöс оҥдомолдорыла тереҥжиде таныжарына берген иштер, jакылталар мындый (0) темдекле берилген. Олорды тöс материалга ӱзеери бӱдӱрер.
2
«Алтай тил» предметти ӱренип, класстар аайынча ӱренчиктердиҥ тöс билгирлери ле алынатан темигӱлери
5-чи класста ӱренчиктердиҥ тöс билгирлери ле алынатан темигӱлери:
Текстле иштеп билер, эрмек-куучынныҥ ла тексттиҥ бӱдӱмдерин
билер; кандый ла литературала иштеп, оноҥ керектӱ jетирӱлер таап, билгир аларына jӱткиир; санаа-шӱӱлтезин учуры аайынча сöстöрди колбоп, кöну jарт чыгара айдып турар.
Сöстöрди табыш-таныктарыла ылгап; табыштарды бӱдер эп-аргазыла ылгап, сöстö чын айдып ла бичип турар; эрмекте керектӱ сöсти учур согулталу айдып, согулта сöстиҥ учурын солып турганын оҥдоп, тузаланар; * сингармонизм деп оҥдомолды оҥдоп, эрин ӱндӱлерлӱ сöстöрди чын бичип ле айдып турар; сöстиҥ лексический учурын jартап, омонимдерди, синонимдерди, антонимдерди эрмектердеҥ таап, учурын jартап; алтай тилдиҥ сöзликтериле тузаланып; сöстиҥ учурлу бöлӱктерин ле кожулталарын табып, учурын jартап; сöстöрди бӱткен эп-аргазыла бöлип:
1) кожултаныҥ болужыла бӱткен (синтетический), 2) эки сöс биригип (аналитический), 3) биригип бӱткен сöстöрдиҥ бир-бирӱзине кожулта кожулып бӱткен *(аналитико- синтетический) ле кыскарткан колболу сöстöрди; эрмектиҤ грамматика тöзöгöзин чын табып, jартап; сöсколбуда тöс лö камаанду сöстöрди таап, олордыҥ колбошкон эп-аргазын сурактардыҥ болужыла jартап; эрмектерди амадузыла, эчеҥи члендериле ылгаштырып; кыйгылу эрмектерди ӱнле кöргӱзип; укташ члендерлӱ эрмекте токтой тӱжер темдектерди тургузып; айдылар амадузыла башка-башка учурлу эрмектердиҥ учында темдектерин чын тургузып билер.
*Эрмектежип куучындажарына ӱредер иштерди бӱдӱмдериле эптӱ тузаланар: кычырары, угары (аудирование), айдары (говорение), бичиири. Кычырарыныҥ, угарыныҥ, айдарыныҥ ла бичиириниҥ культуразын билип турар.
Кычырып эмезе угуп турган тексттеҥ тöс jетирӱлерди табып турар. Кычырган эмезе уккан текстте не керегинде айдылганын толо (кыскарта) эрмек-куучынныҥ айалгазына келиштире куучындаар. Кöну айткан куучыны 10-12 эрмектеҥ турар. Кыска чӱмдемел нш бичип турар.
6-чы класста ӱренчиктердиҥ тöс билгирлери ле алынатан темигӱлери:
Тексттиҥ марын, бӱдӱмин таап, темазын, тексттиҥ бöлӱктерин, олордыұҥ колбошкон эп-аргаларын jартап; эрмек- куучынныҥ марларын ла аҥылуларын ылгаштырып, jартап; тексттиҥ бӱдӱмдерин ылгаштырып; текстте башка-башка бӱдӱм-кеберлӱ эрмек -куучынла тузаланып; jакылта аайынча керектӱ марла куучын тургузып ( jурук аайынча); башка-башка бӱдӱмдӱ (jурамал, jетирӱ берер, шӱӱген учурлу) тексттер тургузып; бичилген ле оос эрмек-куучынында орфоэпияныҥ ла этикет ээжилерин чын тузаланып билер.
Öс адалгыштарды, кубулткыштыҥ, jӱзӱнниҥ, тооныҥ кожулталарын алынган адалгыштарды чын бичиир, орфограммаларды оҥдоп тузаланар (экиленген туйуктарды, узун ӱндӱлерди, эрин ӱндӱлерди) , орус тилдеҥ кирген адалгыштардыҥ кожулталарын, колболу jарталгыштарды, тегин ле
колболу тооломолордо эрин ӱндӱлерди чын бичиир; колболу ла бириккен тооломолорды ылгаштырар ла чын бичиир; jарты jок ло токтодулу солумаларды тыҥыдар бöлӱгештердиҥ башка бичиирин оҥдоп тузаланар; jартаачы солумаларда jӱзӱнниҥ, тооныҥ, кубулткыштардыҥ кожулталарын тузаланып турар.
3
Алтай тилле кöнӱ куучынданар некелтелерди бӱдӱрер:
Угары, урокто jартамал угуп, оҥдоор. Уккан таныш эмес сöстöрди оҥдоорго ченежер. Куучындаары. Бойыныҥ санаа-шӱӱлтезин, jетирӱзин, укканын, кöргöнин, кычырганын öдӱп турган айалгага келиштире чыгара айдар ла бичиир, эрмек-куучынды jöмöжöр. Jаҥы сöстöрлö тузаланып, 12- 15 эрмектеҥ турган куучын айдар. Кычырары. Чокым, jарт, оҥдоп кычырар. Кычырган тексттиҥ тöс шӱӱлтезин оҥдоп, сурактарга каруу берип турар. Бичиири. Jыл туркунына ӱренген ээжилерге тайанып, диктант, изложение, кыска сочинение бичип турар. Презентация, jетирӱ белетеп ле оны корып турар.
7-чи класста ӱренчиктердиҥ тöс билгирлери ле алынатан темигӱлери:
Морфологияла:
Ӱренген куучын-эрмектиҥ 6öлӱктерин бӱдӱмиле ылгап, эрмекте олордыҥ турган jерин ле учурын jартап турар; колболу кубулбастарды чын бичип; эрмекте сöстиҥ лексика учурын ла грамматика темдектерин jартап турар; кубулбастарды öскö куучын-эрмектиҥ 6öлӱктеринеҥ ылгаштырып турар; глаголдордыҥ башка-башка кеберлерин эрмек-куучынында ла бичимелдеринде чын тузаланар; алтай тилде бастыра глаголдордыҥ баш кебери jакылта учурлу болорын билер; тегин ле jайылган ылганаачыларды, эреҥистерди ылгаштырып, кандый учур бӱдӱрип турганын билер; jайылган ылганаачылу эмезе эреҥисту эрмекти айтканда, ӱнле, бичигенде, запятойло аҥылаар; эрмектеҥ улантыны таап, кандый сöслö колбожорын оҥдоп, тузаланар, учурыла нени кöргузип турганын jартаар; эрмекте куучын-эрмектиҥ болушчы учурлу бöлӱктерин (колбоочыларды, бöлӱгештерди, модаль сöстöрди) таап, учурын jартап билер; кыйгылуларды, öткöниш сöстöрди табып, олордыҥ бӱдӱмин ле учурын jартап; öткöн орфограммаларды, пунктограммаларды чын бичип турар.
* Алтай тилле jастыра jогынаҥ куучындаарга чырмайар. Jетирӱ берер, jурамал, шӱӱген учурлу тексттер тургузар.
Ӱренчиктер 6-чы класста ӱренген грамматиканыҥ материалын эске алынып, ээжилерге тайанып, сöстöрдиҥ учурын оҥдоп, эрмектер, текст тургузып турар. 1500-1600 кире jаҥы сöслö тузаланып турар. Сöстиҥ лексика учурын ла грамматиканыҥ темдектерин, ээжилерин билип, тузаланып турар.
8-чи класста ӱренчиктердиҥ тöс билгирлери ле алынатан темигӱлери:
Сöсколбуда тöс лö камаанду сöстöрди таап, олордыҥ колбошкон эп-аргазын jартап билер; эрмектерди бӱдӱми, амадузы jанынаҤ jартап, керектӱ токтой тӱжер темдектерди тургузып турар.
Эрмектиҥ грамматика тöзöгöзин таап, айдылган эп-аргаларын jартаар; эрмектиҥ эчеҥи члендерин таап, олордыҥ учурын, айдылган эп-аргазын jартап, керектӱ токтой тӱжер темдектерин тургузып билер; бир тöс члендӱ (адалганду) эрмек ле толо эмес эрмектерди ылгаштырып турар; уурладылган эрмектиҥ уурладылган эп-аргазын таап, jартап, керектӱ темдектерин тургузып билер; Кычыру, кириш сöстöрдиҥ, эрмектеги сöстöрдиҥ учурын jартап, бойы ондый эрмектерди тургузып билер.
Санаа-шӱӱлтезин jарт айдарга (бичиирге) эрмекте сöстöрдиҥ турган аайыла, бар jедикпестерди тӱзедер эп-аргаларла тузаланып билер; эрмек-куучынныҥ башка-башка бӱдӱмдериле айалгага келиштире тузаланып, эрмектерди бой-бойыла чын колбоштырып, шӱӱлтезин jарт айдып ла бичип турар.
4
* Алтай тилле кöнӱ куучынданар некелтелерди бӱдӱрер:
Угары, урокто берген jартамалды угуп, оҥдоор. Уккан таныш эмес сöстöрди оҥдоорго ченежер. Куучындаары. Бойыныҥ санаа-шӱӱлтезин, jетирӱзин, укканын, кöргöнин, кычырганын айдар ла бичиир, эрмек-куучынды jöмöжöр. Кычырары. Чокым, jарт, оҥдоп кычырар. Кычырган тексттиҥ тöс шӱӱлтезин оҥдоп, сурактарга каруу берип турар. Билим литературадаҥ керектӱ jетирӱлер табар. Бичиири. Jыл туркунына ӱренген зэжилерге тайанып, изложение, сочинение бичип турар. Презентация, jетирӱлер белетеп ле оны корып турар.
Орус тилле берилген jаан эмес jетирӱни алтай тилге кöчӱрер. Сöзликтерле, кош литературала тузаланып билер.
9-чы класста ӱренчиктердиҥ тöс билгирлери ле алынатан темигӱлери:
Колболу эрмектердиҥ бӱдӱмдерин танып, бӱткен эп-аргазын jартап турар; оос эрмек-куучынында колболу эрмектерди керектӱ ӱнле jарт кычырып, бичигенде, токтой тӱжер темдектерин чын тургузып билер; камаанду колболу эрмектиҥ аналитический, синтетический ле аналитико-синтетический бӱдӱмдерин ылгаштырып, бӱткен эп-аргаларын jартап турар.
Öскö кижиниҥ эрмек-куучынын бичигенде, керектӱ токтой тӱжер темдектерин тургузып; цитатаны келиштире талдап ла бичигенде, керектӱ темдектерин тургузып билер; бичиир иштерде токтой тӱжер темдектерге эткен jастыраларды тӱзедип, шылтагын jартап билер.
Эрмек-куучынныҥ бӱдӱмдериле (jетирӱ берер, jурамал, шӱӱнген учурлу) керектӱ айалгаларда эптӱ тузаланып турар; алтай литературный тилдиҥ
некелтелерин буспай, тöрöл тилиниҥ байлыгыла окылу, билим эмезе тегин эрмек-куучынында эптӱ, келиштире тузаланып; керектӱ учуралда шӱӱлтезин цитаталарла быжулап турар.
Эрмек-куучында колболу эрмектерле чын тузаланып билер. Шиҥжӱ билим иштерле, Интернетле тузаланып, кандый бир тема аайынча керектӱ jетирӱлерди табар, алтай тилле jетирӱ, презентация, проект белетеер. Оны алтай тилле корып турар. Конкурстарда туружар. Орус тилле берилген iаан эмес jетирӱлерди алтай тилге кöчӱрер. Сöзликтерле, болушту литературала тузаланып билер. Алтай тилле дискуссияларда туружып, блааш-тартышту сурактар кöрöр, бойыныҥ санаа-шӱӱлтезин су-алтай тилле чыгара айдарга чырмайар. Алтай тил билери ажыра тӱрк тилдӱ албатыларла куучындажарга белен болорын оҥдоп турар. Öскö албатыларга алтай албатыныҥ тилин, культуразын кöргӱзерге белен болор. Бойыныҥ ижин ле öскö кижиниҥ ижин баалап билер, jастыразын табар, jакшызын темдектеп турар.
5
Ӱренчиктиҥ куучындап айткан каруузына салынган некелтелер ле тургузатан темдектер.
"5" темдек тургузылар: 1) уренген материалды толо айдып, определениелерди ле ээжилерди чын Јарап берзе;
2) материалды оҥдоп турганын коргузип, бойыныҥ шуултезин Јартап, ээжилерди ле определениелерди керекту темдектерле керелеп билерн коргуссе;
3) торол тилиниҥ аҥылу кебер - будумин Јакшы билип турганын ла оско тилдердеҥ нези башка болгонын коргуссе;
4) материалды ээчий - деечийинче Јарап, литературный тилдиҥ кемин буспайкуучындаза.
"4" темдек тугузылар: уренчик каруузын ""5" темдектиҥ некелтелерине келижер, Је 1-2 Јастыра эделе, бойы тузедизине;
ээчий - деечийнче айдарында ла куучын - эрмегинде 1-2 Једикпес болзо.
"3" темдек тургузылар: уренчик теманыҥ тос учурын оҥдоп турганын коргуссе, Је каруузы толо эмес, определениелерде эмезе ээжилерде этсе;
бойыныҥ шуултелерин Јеткилинче толо бойыныҥ темдектериле керелеп болзо;
ээчий - деечийин бузуп айтса, куучын - эрмегинде Јастыралар болзо;
торол тилиниҥ аҥылу учуралдарын коргузип болбой турза.
"2" темдек тургузылар: уренип турган материалдыҥ коп Јаны билбегенин коргуссе, определениелердиҥ ле ээжилердиҥ учурын бузып турган Јастыралар эдип, боыныҥ темдектериле Јартап болбозо;
ээчий - деечий бузып, куучын- деечийин бузып, куучын - эрмегинде Јастыралар блзо;
материалды учту - башту ла будумЈилу эдип айдып болбозо.
"1" темдек тургузылар: уренчик матералды чек билбезин коргуссе. Уренчикти урокто онотийин сурабаза да, Је уроктыҥ туркунына ишти ол теҥ - тай турушса эмезе нокориниҥ учун каруу берип, кожулта ла тузеду этсе, "поурочный балл" тургузар аргалу, Је бу айалгада "2" ле "1" темдек тургуспас. Уроктыҥ туркунына уренчик иштенбей, керексибей, ишке Јомошпой отурган болзо, комой темдек тургуспай, уредучи Јук ле сосло кезедер.
Диктантка бир темдек тургузылар
"5" темдек - Јастыра Јок диктант учун; эмезе пунктуацияла 1 Јаан эмес, эмезе 1 Јаан эмес Јастыра орфография эткен болзо тургузылар.
"4" темдек - 2 офографияла, 2 пунктуация Јастыралу; эмезе 1 орфографила, 3 пунуктуацияла; эмезе орфографияла Јастыра Јок, Јок, Је пунктуацияла 4 Јастыралу ишке тургузылар. Кезик учуралда 3 орфографияла, Је пунктуацияла Јастыра Јок ишке тургузылар. "4" темдек з орфографияла эткен Јастыралу ишке база тургузылар аргалу, Је ол Јатралардыҥ тоозында укташ Јастыралар бар болзо.
"3" темдек - 4 орфографияла, 4 пунктуцияла Јасыралар бар болзо; эмезе 3 орфографияла, 5 пунуктуацияла; эмезе 7 пунуктуациялу, Је орфографияла Јастра Јок болзо тургузылар.
5 класста "3" темдек - 4 орфографияла, 5 пунуктуацияла; эмезе 5 орфографияла, 4 пунуктуацияла Јастыра бар ишке тургузар аргалу.
"3" темдек - 5 орфографияла, 6 пунуктуацияла Јастыра бар ишке база тургузылар, Је олордыҥ тоозында укташ ла Јаан эмес Јастыралар блзо.
"2" темдек - 7 орфографияла, 7 пунуктуацияла; эмезе 6 орфографияла, 8 пунуктуацияла; эмезе 5 орфографяла, 9 пунутуацияла; эмезе 8 орфографяла, 6 пунуктуацияла Јастыралар бар ишке тургузылар.
Јастыралар "2" темдектиҥ Јастыраларыныҥ тоозынаҥ ажыра болзо, ол ишке "1" темдк тургузылар.
Ченемел иш - кожулта Јакылталу диктант болзо (фонеткала, лексикала, орфографияла, грамматикала), эки оценка тургузылар (иштиҥ кажы ла будумине)
Кожулта Јакылталарды будургенин баалап корзо, мындый некелтелерди аЈаруг алар:
"5" темдек тургузылар - уренчик Јакылталарды ончозын чын будурген болзо.
"4" темдек -ЈЈакылталардыҥ уч тортинчи булугин чын будурген ишке.
"3" темдек - Јакылталарды Јарымынаҥ ас эмес чын будурген болзо.
"2" темдек - Јакылталарды Јарымынаҥ ас будурген болзо.
"1" темдек - уренчик бир де Јакылтаны будурбеген болзо.
Толо бичиир изложениениҥ тексттиҥ кеми
5 класста - 95-145 сос;
6 класста - 45-195 сос;
7 класста - 195-245 сос;
8 класста - 245-345 сос;;
9 класста - 345-445 сос;
Класста бичиир сочинениениелердиҥ кеми
5 класста -0,4-0,75стр.
6 класста - 0,75-1,3стр.
7 класста - 1,3- 1,75 стр.
8 класста - 1,76 - 2, 75 стр.
9 класста - 2,75-3,75 стр.
Кажы ла изложениеге ле сочинениеге 2 темдек тургузылар: 1- кы темдекти - учуры ла куучын- эрмеги учун; 2-чи темдект - бичикчизи учун. Олэки темдек экилези тил учун тургузылган болуп бодолр, Је литературала билгирин корор амаду тургузылза, 1 - кы темдект - "учуры ла куучын-эрмеги учун" - литератураныҥ темдеги болуп бодолор. "Учуры ла куучын эрмеги учун" темдек тургусса, мындый некелтелерле башкарынар:
"5" темдек тургузылар -учуры ла куучын - эрмеги учун: темага толо келижип Јат, фактический Јастыралар Јок, учуры ээчий - деечийинче бичилген. Созлиги бай, сосло чике тузалаган. Морфологиянын Јузун - Јуур кебериле, синтаксистин конструкцияларыла тузаланган. Мары ла одуми Јетире. ББуткулинче алза,. иштин учурында бир Једикпес,, бир Јастыра куучын - эрмегинде болзо. Бичикчизи: бир орфографический эмезе пунуктуационный Јастыралу.
"4" темдек - ууры ла куучын - эрмеги учун: иштин тос учурында чике, Је тоолу фактический Једикпестер бар. Бичигени тос учурыла темага келижип Јат. Ээчий - деийинен бир эмеш кыйа барганы бар. Куучын - эрмеги лексика ла грамматика Јанынан Јеткилинче бирлик ле чокым. Буткулинче алза, иштин учурында экиден коп эмес Јастыра ла куучын - эрмегинде учтен коп эмес Јастыра ла куучын - эрмегинде учтен коп эмес Једикпес бар болзо. ББичикчизи учун: 2 орфографический ле 2 пунктуационныйэмезе 1 орфографический ле 3 пунктуационый, эмезе 4 пунуктуационный ла орфографический Јастыра Јок болзо, Је 2 грамматический Јастыра болзо.
"3" темдек- учурыла куучын - эрмеги учун: темадан туура барбаган болзо, тос учурыла иш чын, Је бир кезек фонектиканын Јастыралары бар. Ээчий - деечий бузылган. ССозлиги уйан, Јастыра тузаланган состор учурап Јат. Синтаксистин конструкциялары Јузун - Јуур эмес. Мары бирлик эмес, куучын - эрмеги Јеткилинче чокым - Јарт эмес.
Буткулинче алза, иштин учурына 4 Јеикпес ле куучын - эрмегинде 5 Једикпес бар болзо.
"2" темдек - учуры ла куучын - эрмеги учун: иш темага келишпей турган болзо. Коп фактический Јастыралар бар. Ээчий - деечийи кажы да болигинде бузулуп калган, колбу Јок; иш планга келишпей турган болзо. Созлиги сурекей уйан Јастыра тузаланган состор коп учурап Јат. Эрмектер ортодогы колбу Јарт билдирбей турган болзо. мары бузулуп калган. Буткул иште 6 Једикпес, куучын - эрмегинде 7 Јастыра бар болзо.
Бичикчизи учун: 7 орфографический ле 7 пунуктуационный эмезе 6 орфографический ле 8 пунуктуационный, 5-9 эмезе 8-6 ла 7 грамматический Јастыра бар.
"1" темдек - учурында 6 - дан коп Јастыра ла 7 Јастыра куучын - эрмегинде.
Бичикчизи учун: 7 - ден коп орфографический ле 7 пунуктуационный ла 7 грамматический Јастыралар бар болзо.
1) Сочинениенин кеми 1,5 - 2 катапка кеминен коп эмезе ас болзо, "4" ло "3" темдектин кемЈузине келиштире эмезе бийиктеде, эмезе Јабызада тургузылар. Темдектезе, бичикчизин балаза, "4" темдекти тургузар: 3 орфографический, 2 пунуктуационный, 2 грамматический Јастыра эмезе: 4 орфографический, 4 пунуктуационный, 6 грамматический Јастыра боло.
"3" темдек - 6 орфографический, 4 пунуктуационный, 2 грамматический Јастыра эмезе 4 орфографический, 4 грамматический Јастыра эмезе: 4 орфографический 4 пунктуационный, 6 грамматический Јастыра болзо.
"5" темдекке - коп ло ас бичилгени тоого алынбас.
2) АЈаруга алар: уренчик алдынан бойы бичигенин, анылу шуултезин, бичигенинин композициязы ла куучын - эрмеги Јанынан канайда бичилгенин. Анылу шуулте бар болзо, 1 - кы темдекти бир баллга бийиктедер аргалу.
3) Тема Јарталбаган боло, арткан некелтелер ойинде буткен де болзо, 1 - кы темдек бийик болбос.
4) Изложениениҥ ле сочинениениҥ темдектерине оро айдылган "укташ" ла "Јаан эмес" Јастыралар, уренчиктиҥ тузедулери база тоого алынар. (Диктантыҥ темдектерин кор).
6
«Алтай тил» предметти ӱредериниҥ текши jартамалы
Тöс текши ӱредӱниҥ Федерал эл-тергеелик ӱредӱ стандарты кöгӱс-кöрӱми байлык, билгири чынык ла тереҥ, бастыра jанынаҥ jайалталу, кандый ла ишти бӱдӱрип билер ӱренчик таскадарын некейт. Оноҥ улам текши ӱредӱ амадулар солынат. Билгирди беленинче берери деп кöрӱмнеҥ ырап, ӱренчиктерди таҥынаҥ иштедип, олордыҥ ӱредӱзин башка-башка эп-сӱмелер ле эп-аргаларла ууламjылап, текшиӱредӱ эдилгелерге jединзин деп амадап ӱредер.
Программаларда берилгени аайынча кандый ла предметти, ол тоодо «Алтай тилди», «Алтай литератураны» ӱренгенде, ӱренчик чокым турулталарга jединер учурлу.
Ӱч бӱдӱм турултага jединери кажы ла урокто чокым бӱдӱрилер керек: ӱренчиктиҥ бойыныҥ таҥынаҥ öзӱминде турулталары (личностный), метапредметный, предметти ӱренериниҥ турулталары.
Алтай тилди ӱренгени ӱренчикке öскö дö предметтерди ӱренерге керектӱ билгирлердиҥ тöэöмöлин берер (метапредметный турулта). Ол тöзöмöлдöргö эрмек-куучынныҥ культуразыла тузаланып билери база кирип jат: алтай тил алтай албатыныҥ культуразын jылыйтпай, корып алар арга деп оҥдооры; jастыра jок бичип, кычырып билери ле кычырганыныҥ учурын аайлаары, орток куучында (диалогто) туружары, бойыныҥ шӱӱлтезин айдып билери (монолог); тилдиҥ сöзликтериле тузаланып билери; тилдиҥ единицаларын шиҥдеери, тӱҥдештирӱ ажыра тилдиҥ единицаларыныҥ аҥылуларын табары, тапканын шиҥдеп, бириктире кöрöри (схемалар, таблицалар тургузып); ишти бӱдӱрериниҥ культуразын билери: ишти берилген jартамалы, кöргӱзӱлер ле алгоритмдер аайынча бӱдӱрери; керектӱ jетирӱлерди бедреп билери ле о.ö. Школдо «Алтай тил» деп предмет ӱренчиктиҥ кылык-jаҥын, ич кöрӱмин, кӱӱн-санаазын бастыра jанынаҥ jарандырар, jакшыга ууландырар - личность öскӱрер учурлу.
Тöрöл тили — баланыҥ санаа-сагыжына, кöрӱмине, jайалталарына öзӱм берериниҥ тöзöгöзи; бойыныҥ билерин, jайалталарын толо тузаланар арга. Тöрöл тили jаҥы билгирди, таскамалды таҥынаҥ бойы алып билерине ле ого jединерге болушту ӱредӱлӱ учурлу иштердиҥ керектӱзин талдап билерине таскадар. Тöрöл тили ажыра бала jӱрӱмле таныжар, ого «кирер», албатыныҥ тӱӱкилик культуразыла таныжар, оны оноҥ ары улалтар арга болуп jат. Тил - албатыныҥ тӱӱкизинде болгон ченемелдерди, билгирлерди jылыйтпай, корып алар арга. Мынаҥ улам тил школдо ӱренип турган предметтерле jуук колбулу, оны ӱренчиктер аайлап, кöгӱске алынар ла келер öйдö талдап алган профессиязын чыҥдый билериниҥ тöзöгöзи деп оҥдоор. Бойыныҥ билерин jарт, чокым айдып, куучындашканда, тургускан амадузына jединип билери, jондык jӱрӱмде, иште эрчимдӱ туружып билери — эмдиги тӱрген кубулып турган öйдö бойыныҥ jерин таап аларыныҥ тöзöгöзи. Тöрöл тили балдарга jӱрӱмниҥ башка-башка айалга-ларында бойын тудунарыныҥ (этический) ээжи-некелтелериле таныжар ла ого таскаар арга берет. Jакшы-jаман дегенин ылгаштырарга ла ол керегинде бойыныҥ санааэын чокым-jарт айдып билерине таскадат.
Берилген программалар баштамы класстарда ӱренчиктердиҥ билип алганын оноҥ ары улалтып тереҥжидерин jеткилдейт.
7
Текши ӱредӱлӱ школдо алтай тилди ӱредериниҥ амадулары:
- тöрöл тилин тооп, оны культураныҥ бӱдӱми деп чеберлеер кӱӱн таскадары; тöрöл тили улусла тил алыжар, билгир алар, jӱрӱмниҥ морально-этический ээжилериле таныжар арга деп сезимди ӱренчиктердиҥ öзöгине салары; тöрöл тилиниҥ байлыгыныҥ эстетика учурын аайлаары;
- алтай тил – jӱрӱминде, ӱредӱлик иште куучындажар, тил алыжар арга деп билери; улусла куучындажарга, бой-бойын аайлажарга, кожо иштеерге, jедимдӱ эрмек-куучын öткӱрип билер ле зрмек-куучынын оноҥ артык эдип jарандырарына кӱӱнзедери; таҥынаҥ билгир аларга, билерин тереҥжидерге болушту текши ӱредӱлик билгирлерди (навыки) алынары: иштиҥ амадузын тургузып, оноҥ öдöр аайын темдектеп, бойынын эрмек-куучынын тӱзедип, чокымдап; керектӱ бичиктерди бедреп, тилдиҥ сöзликтеринеҥ ле öскö дö аргаларды тузаланып (газет- журналдарды, Интернетти), керектӱ jетирӱлерди, тексттерди табары ла олорды амадуга келиштире jазап билери;
- тилдиҥ системазы, оныҥ мар байлыктарыныҥ эрмек-куучында туружар аргаларын, алтай литературный тилдиҥ тöс учурлу ээжи-некелтелерин билери; тилдиҥ темдектерин таныыр, шиҥдеер, тӱҥдештирер, бир аайлап бöлиир (классифицировать) ле олордыҥ учурын jартап билери; оос ло бичилген эрмек-куучынныҥ бӱдӱмдерин, башка-башка айалгаларда тилди тузаланар ээжилерин, эрмек-куучынныҥ культуразын, этикет ээжилерин буспай бӱдӱрери; сöзлигин байыдары; эрмек-куучынында тузаланып турган грамматиканыҥ аргаларын элбедери; jастыра jок бичижин, токтой тӱжер темдектерди чын тузаланып билерин, алтай тилдиҥ лексиказын, фразеологиязын тилдиҥ мар некелтелерине келиштире эрмек-куучынында, ӱредӱде керектӱ öскö дö учуралдарда тузаланып билерин тыҥыдары.
Текши ӱредӱлӱ школдо алтай тилдиҥ курсында нени ӱренери, ӱредӱде личностный, метапредметный ла предметти ӱренериниҥ турулталарына jединип, чыҥдый билгир алар амаду тургузылар учурлу. Бу амадуларга jединери компетентностный ууламjыла колбулу. Компетентностный ууламjы ӱренчиктер коммуникатив, лингвистика, культуроведческий компетенциялар алынарын темдектейт.
Коммуникатив компетенция эрмек-куучынныҥ бӱдӱмдериле. оос ло бичилген эрмек-куучынныҥ культуразыла, тилди jӱрӱмде бойыныҥ öзӱмиле колбулу учуралдарда тузаланып билерине керектӱ тöс билгирлер, таскамал берери. Коммуникатив компетенция - ол эрмек-куучынныҥ амадузын (не керектӱ) тургузып билери, эрмек-куучын öдöр айалганы озодоҥ «кöрӱп» билери, куучындажып турган кижиниҥ эрмек-куучыныныҥ аайын (ууламjызын) аjаруга алары, бойыныҥ эрмек-куучынын ого келиштире кубултып (тургузып) билери.
Тил ле лингвистика компетенциялар тил керегинде билгирлерге тайанып iат. Тил керегинде билгирлер: тил - темдектердиҥ системазы, ол jондык учурлу, бойы бӱдӱм-кеберлӱ, öзӱмдӱ ле jӱрӱмде туружып турганы керегинде билери; лингвистика - тил керегинде билим деп ле оныҥ бöлӱктерин, тöс оҥдомолдорын билери; тилди, тилдиҥ темдектерин шиҥдеери, ол керегинде шӱӱлте чыгарары; ӱренчиктердиҥ тилин ле эрмек-куучынын тузаланып турган грамматика эп-аргалары jанынаҥ байыдары; эрмек-куучын ээжи-некелтелерлӱ сöстöрди, бузулбас сöсколбуларды (фразеологизмдерди), грамматика кеберлерди, синтаксис конструкцияларды ол ээжилерле башкарынып тузаланарга таскаары; орфография jанынаҥ jастыра jок бичижин ле токтой тӱжер темдектерди чын тузаланып билерин тыҥыдары; тилдиҥ башка-башка бӱдӱмдӱ сöзликтерин тузаланып билерине таскадары.
Культуроведческий компетенция ӱренчиктер тöрöл тилин албатыныҥ культуразыныҥ бӱдӱми деп оҥдоорыла колбулу, албатыныҥ тили ле тӱӱкизи колбулу, тудуш, алтай тил алтай албатыныҥ культураэыныҥ аҥылузын кöргӱзип турганы, алтай эрмек-куучынныҥ этикет ээжилерин, ук албатылар бойы ортозында куучындажып эрмектежериниҥ культуразын ӱренчик бойына алынары; алтай албатыныҥ культуразыла колбулу сöстöрдиҥ учурын jартап билери.
«Алтай тилдиҥ» курсыныҥ коммуникативно-деятельностный ууламjызы тыҥытканы ла алтай тилди ӱренери метапредметный турулталарга jединер амадулу öдöри кандый ла айалгада бойыныҥ jерин табар ла анда эрчимдӱ туружар кижи белетеер арга берер. Педагогикада мындый билгир функциональная грамотность деп адалат.
Кандый ла айалгада бойыныҥ jерин таап, анда эрчимдӱ туружар арга барыныҥ, öскöртö айтса, функциональный грамотностьтыҥ метапредметный учурлу кöргӱзӱзи — коммуникатив .учурлу текши ӱредӱ эдилгелер (коммуникативные УУД). Коммуникатив учурлу текши ӱредӱ эдилгелер: кандый ла айалгада эрмек-куучынныҥ бар бӱдӱмдериле тузаланып билери,
бойыла кураа балдарла, jаан улусла эрмектежип, куучындажып билер; оос ло бичилген эрмек-куучынды чын аайлаары; тургузылган сурак аайынча бойыныҥ санаа-шӱӱлтезин jарт, чокым айдып (jартап) билери; эрмек-куучынында оныҥ оос ло бичилген бӱдӱмдерине салынган тöс ээжи-некелтелерди ле эрмектежип куучындажарыныҥ этикет ээжилерин бӱдӱрери; билгир алар текшиӱредӱ эдилгелер (поэнавательные УУД): бойына чокым амаду тургузып билери, ол амадуга jедерге иштенери, jартына чыгар суракты тургузып билери, оны jартаарына керектӱ темдектерди табары, суракты шӱӱр аайын темдектеери (керектӱ темдектерди, jетирӱлерди аjарары), тургускан шӱӱлтени jартаар, jарадар эмезе jаратпас темдекти табары; библиография бедреништи öткӱрип билери, башка-башка бичиктердеҥ, газет-журналдардаҥ керектӱ jетирӱлерди таап билери; тöс лö тöс эмес учурлу jетирӱлерди ылгаштырып билери, кычырыштыҥ бӱдӱмдериле эрмек-куучынныҥ амадузына келиштире тузаланып билери; керектӱ jетирӱ бедреп билери, ол тоодо компьютердиҥ, Интернеттиҥ болужыла; jетирӱлерди талдап, бир аайлап (систематизировать) ла башка-башка аргалардыҥ болужыла оны белетеп билери ле о.ö.); бойын башкарынар текши ӱредӱ эдилгелер (регулятивные УУД): бӱдӱрер иштиҥ амадузын тургузып билери, ишти бӱдӱрер аайын темдектеп (пландап) билери ле керектӱ учуралда оны кубултып чокымдаары; бойын бойы шиҥдеп, jедимин баалап, тӱзедип, чокымдап билери. Кандый ла айалгада бойыныҥ jерин табары эрмек-куучынныҥ бӱдӱмдериле jедимдӱ тузаланып билеринеҥ камаанду, оныҥ учун тöрöл тилин ӱреткенде, ӱренчиктиҥ санаа-сагыжын, тилин таскадып jарандырары тöс учурлу; ӱренчиктиҥ бойыныҥ таҥынаҥ öзӱмиле колбулу текши ӱредӱ эдилгелер (личностные УУД): бойыныҥ Тöрöлиле, албатызыла, Россияныҥ тӱӱкизиле оморкоор кӱӱн-санаа таскадары; бойыныҥ албатызын, угын билери, башка-башка укту албатылар барын билип, олорды тооп jӱрери; ороонына, тöрöлине ачык кӱӱндӱ, jакшы ла jаманды ылгап билер кижи таскадары.
Кандый ла айалгада бойыныҥ jерин таап билери (функциональный грамотность), ӱренчиктиҤ эрмек-куучынын jарандырары оныҥ алтай тилдиҥ бӱдӱм-кебери керегинде билерине ле эрмек-куучынында оны айалгага келиштире тузаланар аргалары керегинде билгирлерге тайанат. Ӱредӱни jаҥыс та тилди шиҥдеер ле тил керегинде jетирӱлерди, темдектерди таап билерине ууландырар эмес, оныла коштой эрмек-куучыныныҥ культуразын бийиктедер, кычырыштыҥ бӱдӱмдерин тузаланып билер, тексттерле иштеер, керектӱ jетирӱлерди бедреп табарына ла олорды эрмек-куучынныҥ айалгаларына, литературный тилдиҥ некелтелерине, эрмек-куучынныҥ этика ээжилерине келиштире jетирер аргаларла тузаланып билерине ӱредер.
Текши ӱредӱлӱ школдо алтай тилди ӱренгени кижиниҥ текши культуразын бийиктедер, оноҥ ары башка-башка ӱредӱлӱ учреждениелерде ӱренер аргазын jеткилдеер учурлу деп таскадар.
8
«Алтай тил» курсла бойыныҥ таҥынаҥ öзӱминде турулталары (личностный), метапредметный ла предметти ӱренериниҥ турулталарына jединери
Берилген иштеер программаларда алтай тилди ӱренеринде мындый турулталарга jединери темдектелет:
ӰренчиктиҤ бойыныҤ таҤынаҤ öзӱминде турулталары (личностный):
1. Алтай Республикада алтай тил экинчи эл-тергеелик тил деп, Алтай Республикада jадып, алтай тилди билери керектӱ деп кӱӱнзеп ӱренери.
2. Алтай тилле санаа-шӱӱлтезин кöнӱ, эптӱ колбулу эрмек-куучынла чыгара айдып ла бичип турары (оос ло бичилген эрмек- куучынла).
3. Тöрöл тилин билер ӱренчиктер кажы ла класста алтай тилиниҤ учурын оҤдоп тереҤжиде ӱренери, тöрöл тили кижиниҤ бастыра jӱрӱминде керектӱзин билип, алтай тил — алтай албатыныҤ ӱйедеҤ ӱйеге öзӱп, улалып баратан тили деп оҤдоп, сананып jӱрерине ӱредери, тöрöлчи кӱӱнин бийиктедери.
4. Алтай тилди jӱрӱминде керектӱ деп jилбиркеп ӱренери.
5. Кажы ла класста алтай тилдиҤ грамматиказын ӱренип, тил билимниҤ тöзöгöзин оҤдоп, оос то, бичилген де эрмек-куучында тузаланарына jединери.
«Алтай тил» предметти ӱренеринде метапредметный турулталар:
1. Кажы ла урокто эмезе кандый ла ишти баштаарынаҤ озо бойына амаду тургузарына ӱренчиктерди ӱредер ле таскадар (обучение целеполаганию), ол ишти jетире бӱдӱрбегенче амадуны санаазында тудары. БойынҤ ижин пландап билерине ӱредери.
2. Эрмек-куучынныҤ бастыра бӱдӱмдериле иштенип билери:
- ӱренчиктиҤ оос ло бичилген эрмек-куучыны байлык болгоны: кандый ла источниктердеҤ (билим ле кееркедим бичиктердеҤ) кычырып, телекöрӱлтенеҤ кöрӱп, ИнтернеттеҤ кычырып, jетирӱ алып, оҤдоп, ижинде тузаланары;
- текстле иштеп билери: кычырыштыҤ бастыра бӱдӱмдериле тузаланып билери: текстле таныжып кычырары (ознакомительное), не керегинде айдылганын тӱрген кöрӱп ийери (просмотровое), кандый бир jетирӱ бедреп кычырары (поисковое);
-бойыныҤ санаазын оос ло бичилген эрмек-куучынла jайым, чын чыгара айдынары;
- схемаларла, таблицаларла алгоритм аайынча тузаланып, иштеп турары.
3. Алтай тил ле литератураныҤ урогында алган билгирлерин öскö предметтердиҤ урогында, jӱрӱминде тузаланып билери.
Предметги ӱренериниҤ турулталары:
1. Алтай тилди ӱренип, тереҤ билгирлер аларына jединери:
2. Алтай тилдиҤ билим тöзöгöзин (научная основа), тилдиҤ грамматиказыныҤ ээжилерин билерине jединери.
3. Эрмек-куучынныҤ башка-башка бӱдӱмдериле: оос ло бичилген эрмек-куучын, монолог, диалог, полилог - тузаланары, кандый ла стильдерле, жанрла иштеери, алтай тилле шииҤжӱ ле проект иш тургузып, корулап билери.
9
3- чи болук
Ӱредӱниҥ тöс планында «Алтай тил» предметти ӱредериниҥ jери
Ӱредӱниҥ тöс планында 5-9 класстарда «Алтай тил» предметтн ӱредерине 340 ч. берилет. Класстар сайын: V класс - 102 ч.; VI класс — 68 ч.; VII класс — 68 ч., VIII класс — 68 ч., IX класс — 34 ч.
ӰМК
1.Суразакова Н.Н. Алтай тил (5 класс): учебник / Н.Н.Суразакова - Г.-А.: «Ӱч-Сӱмер», 2001.- 212 с.
2. Амырова Ж.И., Сулукова Н.Г.Алтай тил. 5 класс:учебник – Г.-
А.:2012. -184с.
3.Суразакова Н.Н., Каинчина Э.И., Бидинов К.А. Алтай тил. 6-7 класс: учебник – Г.-А.: «Ӱч-Сӱмер» , 2003. – 206с.
4. Тыбыкова А.Т., Тепуков Н.В., Шокшиланова А.С. Алтай тил. 8-9 класстарга: учебник – Г.-А.:1997. – 248 с.
10
4-чи бӧлӱк.
«Алтай тил» предметле текши тöс ӱредӱ аларыныҥ содержаниези
Школдо алтай тилдиҥ курсы коммуникатив, лингвистика ла тил, культуроведческий компетенцияларды тöзöп таскадарына ууландырылган. Ол программалардыҥ тургузылган аайы структуразынаҥ jарт билдирлӱ. Айдылган компетенцияларды тöзöп таскадарын программаларда тöс учурлу ӱч ууламjы jеткилдейт:
- коммуникатив компетенцияны тöзöп таскадарыныҥ содержаниези;
- лиигнистика ла тил компетенцияларды тöзöп таскадарыныҥ содержаниези;
- культуроведческий компетенцияны тöзöп таскадарыныҥ содержаниези.
Программаларда баштапкы ууламjы «Эрмек-куучын, эрмектежип куучындажары», «Эрмектежип куучындажарына ӱренерге иштеери (речевая деятельность)», «Текст», «Тилди тузаланар аайыныҥ бӱдӱмдери» деп бöлӱктерде берилген. Олордыҥ тöс учуры: эрмектежип куучындажарына ӱредип таскадары.
Экинчи ууламjы «Тил керегинде текши jетирӱлер», «Эрмек-куучынныҥ табыштары ла чын айдары», «Графика», «Морфемика ла сöстиҥ бӱдери», «Лексика ла фразеология», «Морфология», «Синтаксис», «Чын бичиири ле пунктуация» деп бöлӱктер. Олор тилдиҥ турган бӱдӱмиле, оныҥ единицаларын тузаланар аҥылузыла таныштырат.
Ӱчинчи ууламjы: «Тил ле культура» деп бöлӱк тил ле албатыныҥ тӱӱкизиниҥ, культуразыныҥ колбузын билип аларга болужат.
Ӱредӱде ууламjылар (олордыҥ бöлӱктери) бой-бойыла тудуш, колбулу.
Программалардыҥ кажы ла бöлӱгин ӱренгенде, ӱренчиктер билгирлерле танышканыла коштой, эрмектежип куучындажар аргаларын таскадар, ого керектӱ коммуникатив билгирлер алынар, алтай тил алтай албатыныҥ культуразы деп билерин тереҥжидер. Тилди мынайда ӱренгенде, оныҥ системазын аайлаары ла оныла башка-башка учуралдарда келиштире тузаланары бир аай öдöт.
Коммуникатив компетенцияны jеткилдеер содержание
1. Эрмек-куучын, эрмектежип куучындажары
1. Эрмек-куучын ла эрмектежип куучындажары. Эрмек-куучынныҥ айалгазы. Оос ло бичилген эрмек-куучын. Монолог ло орток куучын. Монологтыҥ бӱдӱмдери. Орток куучынныҥ бӱдӱмдери.
2. Оос ло бичилген эрмек-куучынныҥ аҥылузын аайлаары; оос ло бичилген эрмек-куучынды шиҥдеери. Орток ло монолог эрмек-куучынды ылгаштырары. Монолог ло орток куучынныҥ бӱдӱмдерин тузаланып билери. Башка-башка айалгаларда куучындап турган кижиниҥ эрмек-куучыныныҥ амадузын аайлары. Эрмек-куучында этикет эзжилерди тузаланары.
2. Эрмектежип куучындажарына ӱредери (речевая деятельность)
1. Эрмектежип куучындажарына ӱредер иштердиҥ бӱдӱмдери: кычырары, угары (аудирование), айдары (говорение), бичиири.
Кычырарыныныҥ, угарыныҥ, айдарыныҥ ла бичиириниҥ культуразы.
2. Эрмектежип куучындажарына ӱредери.
Кычырып эмезе угуп турган текстте бар тöс лö кош jетирӱлерди табары. Кычырган эмезе уккан текстте не керегинде айдылганын толо эмезе кыскарта эрмек-куучынныҥ айалгазына келиштире куучындап берери. Кычырарыныҥ бӱдӱмдериле текстле таныштыра кычырары (ознакомительное), не керегинде айдылганын тӱрген кöрӱп ийери (просмотровое), кандый бир jетирӱ бедреп, шиҥдеп кычырары (поисковое) - тузаланып билери, бичикле, öскö дö jетирӱ берер аргаларла иштеп билери. Угарыныҥ бӱдӱмдериле тузаланып билери. Уккан, кычырган текстте не керегинде айдылганын толо, кыскарта, талдап куучындаары.
Эрмек-куучынныҥ амадуларына, öдӱп турган айалгазына келиштире оосло, бичип, монолог (анайда ок диалог) тексттер тургузары. Кандый бир темага керектӱ материал jууры, оны бир аайлаары; башка-башка бичиктердеҥ, СМИ-неҥ керектӱ jетирӱни бедреери, таап шиҥдеери, келиштире кубултары.
З. Текст
1. Текст керегинде оҥдомол. Тексттиҥ тöс темдектери (бöлӱктерге бöлинери, шӱӱлтези jанынаҥ бӱткӱл, колбулу болоры). Тексттиҥ темазы, тöс шӱӱлтези. Микротема.
Текстте эрмектердиҥ ле бöлӱктериниҥ колбожор аргалары. Абзац.
11
Эрмек-куучынныҥ функциональный бӱдӱмдери: jурамал, jетирӱ берер, шӱӱген учурлу. Тексттиҥ турар бӱдӱми (структуразы). План, тезистер - текстти бар jетирӱлери аайынча кубултканы.
2. Текстти темазы, тöс шуӱлтези, бӱдӱми jанынаҥ шиҥдеери. Текстти учурлу бöлӱктерге бöлиири, оныҥ планын, тезистерин тургузары. Текстте эрмектердиҤ колбошкон аргаларын jартаары. Тексттиҥ тилиниҥ аҥылуларын шиҥдеери. Эрмектежип куучындажарыныҥ амадузына, темазына, тöс шӱӱлтезине ле öдöр айалгазына келиштире тилдиҥ керектӱ эп- аргаларын талдаары. Жанры, мары, бӱдӱми башка тексттер тургузары. Текстти тургузарыныҥ некелтелерин (бöлӱктери ээчий турары, шӱӱлте колбулу болоры, тема аайынча ла о.ö.) буспай бӱдӱрери. Тургускан текстин бойы тӱзедери (jарандырары).
4. Тилди тузаланары jанынаҥ (функциональный) бӱдӱмдери
1. Тилди тузаланар бӱдӱмдери: эрмектежип куучындажар тил (разговорный), тузаланар (функциональный) марлар: билим, публицистика, окылу-деловой; кееркемел литератураныҥ тили.
Билим мардыҥ жанрлары (доклад, кандый бир иш керегинде бичиири — отзыв, аудиторияныҥ алдына сöс айдары — выступление), публицистика мардыҥ жанрлары (аудиторияныҥ алдына сöс айдары - выступление, интервью), окылу-деловой мар: расписка, бӱдӱмjи бичик -доверенность, сурак-бичик – заявление, эрмектежип куучындажарыныҥ жанрлары (куучындаганы — рассказ, куучындашканы — беседа).
2. Тексттиҥ марын табары. Жанры, мары башка тексттер (тезистер, кандый бир иш керегинде санаазын бичиири — отзыв, самара, расписка, бӱдӱмjи бичик - доверенность, сурак бичик - заявление) тургузары; jетирӱ эдер, jурамал, шӱӱген учурлу тексттер. Jаан эмес докладла, jетирӱле кураа балдардыҥ алдына чыгар.
Лингвистпка ла тил керегинде компетенцияларды jеткилдеер содержание
5. Тил керегинде текши jетирӱлер
1. Алтай тил - алтай албатыныҤ тöрöл тили, Алтай Республиканын экинчи эл-тергеелик тили. Алтай тил эмдиги телекейде.
Алтай литературный тил, диалекттер, тилдиҥ профессионал бöлӱктери, жаргон.
Алтай тил - алтай кееркедим литератураныҥ тили. Алтай тилдиҥ кееркедим эп-аргалары.
Лингвистика - тил керегинде билим. Лингвистиканыҥ тöс бöлӱктери. Ороонныҥ атту-чуулу лингвисттери.
2. Эмдиги öйдö алтай тилле эрмектежип, куучындажып билериниҥ учуры. Эл- тергеениҥ jӱрӱминде, öзöринде алтай тилдиҥ учуры.
Литературный тил ле диалекттерди тегин эрмек куучынныҥ ла ишле
колбулу, жаргон башкаларын билери. Алтай тилдиҥ кееркедим байлыгын, jаражын, чеченин сезери. Кееркемел тексттерде тилдиҥ кееркедим эп-аргаларын тузаланганын шиҥдеери.
6. Эрмек-куучынныҥ табыш-таныктары ла орфоэпия
1. Фонетика - тил билимниҥ (лингвистиканыҥ) бöлӱги.
Табыш - эрмек-куучыннын единицазы. Ӱндӱ табыштар, олордыҥ аҥылу темдектери. Ӱндӱ табыштар бӱдер jериле, бӱдер эп-аргазыла, эриндердиҤ туружарыла бöлинери. Алтай тилде кату ла jымжак табыштардыҥ сöстöрдö турар аҥылузы (сингармонизмниҥ ээжизи).
Ӱндӱ табыштар кыска ла узун болоры. Кыска ла узун ӱндӱлер сöстиҥ учурын кубултары. Узун ӱндӱ табыштардыҥ бӱдери. Элес ӱндӱлер. Экиленген ӱндӱлер.
Туйук табыштар. Туйук табыштар ӱнгӱр ле тунгак туйукка бöлинери. Эжерлӱ ле эжери jок туйук табыштар. Алтай сöстиҥ бажында ла учында турбас туйук табыштар. Тунгак туйуктар бойыныҥ ӱнгӱр эжерине кöчöр учуралдар.
Эрмек-куучында табыштардыҥ кубулары. Транскрипция. Ӱйе. Согулта.
Орфоэпия - лингвистиканыҥ бöлӱги. Чын айдары ла согултаныҥ тöс ээжилери.
Чын айдарынын (орфоэпияныҥ) сöзлиги.
2. Эрин чöйилер ле эрин чöйилбес ӱндӱ табыштарды, ӱнгӱр ле тунгак туйуктарды, jымжак ла кату ӱндӱлерди ылгаштырып билерин тыныдар. Кыска ла узун ӱндӱлер сöстöрдиҥ учурын кубултып турганын билип, бичигенде, билгир тузаланар. Транскрипцияныҥ болужыла сöстöрдиҥ айдылар, чын бичилер аҥылуларын jартаары. Сöсти табыш-таныктары аайынча ылгаары.
Бойыныҥ ла öскö кижиниҥ айтканын орфоэпия jанынаҥ шиҥдеери.
Бойыныҥ эрмек-куучынында табыш-таныктарды чын айдарыныҥ ээжилерин тузаланары.
Орфоэпиялык билгирлерди бойыныҥ эрмек-куучынында тузаланар.
7. Графика
1. Графика - лингвистиканыҥ бöлӱги. Табыш ла таныкты тӱҥдештирери. Алтай тилдиҥ графиказы.
Сöсти табыш-таныктары jанынаҥ тӱҥдештирип билерин тыҥыдары. Сöзликтерле иштегенде, таҥмалыкты билерин тузаланары.
8. Морфемика ла сöстиҥ бӱдери.
1. Морфемика - тил билимниҥ бöлӱги.
Морфема - сöстиҥ эҥ кичинек учурлу бöлӱги. Морфемалардыҥ бӱдӱмдери: тазыл-морфема, кожулта-морфемалар. Сöс бӱдӱрер, сöс кубултар морфема-кожулталар. Кеп бӱдӱрер кожулталар. Сöстöрдиҥ бӱткен эп-аргалары. Кыскарткан колболу сöстöр (аббревиатуралар).
2. Сöстиҥ морфемный бӱдӱмин шиҥдеп билери. Морфемаларды ылгаштырары. Сöстöрдö чын бичиири. Сöстöрдиҥ бӱткен эбин jартап билери, тӱҥдештирери.
9. Лексика ла бузулбас сöсколбулар
1. Лексика - тил билимниҥ бöлӱги. Алтай тилдиҥ лексиказы: су-алтай - jебрен тӱрк тилдеҥ арткан энчи сöстöр; öскö тилдеҥ кирген сöстöр.
Сöстиҥ лексика учуры. Сöстиҥ чике учуры ла кöчӱре учуры. Кöп учурлу ла jаҥыс учурлу сöстöр.
Синонимдер. Антонимдер. Омонимдер.
Алтай тилдиҥ лексиказы текши тузаланар ла текши тузаланбай турган (аҥылу) лексикага бöлинери. Текши тузаланбай турган лексиканыҤ бöлинери.
Бузулбас сöсколбулар (фразеологизмдер). Олордыҥ лексика учуры. Кеп, укаа сöстöрди ле фразеологизмдерди ылгаштырары.
Сöзликтер керегинде jетирӱ (энциклопедия, сöстиҥ учурын jартаган, эки тилле тургузылган ла о.ö). Алтай тилдиҥ сöзликтери: орфография, топонимика, диалект, морфем ле о.ö. Олордыҥ башкалары.
2. Сöстöрдиҥ лексикалык учурын jартаары. Сöстöрди тузаланары jанынаҥ ылгаштырып бöлиири. Сöстö кöчӱре учур бӱткенин билери.
Бойыныҥ эрмек-куучынында кеп ле укаа сöстöр тузаланар, олордыҥ учурын jартаары.
Сöзликтерле тузаланар. Сöзликтердеҥ башка-башка jетирӱлер алып билер.
10. Морфология
1. Сöстöрди куучын-эрмектиҥ бöлӱктерине бöлиир темдектер: лексика учуры, морфология темдектери ле синтаксистеги учуры.
Куучын-эрмектиҥ алдынаҥ учурлу бöлӱктери. Адалгыш - куучын-эрмектин алдынаҥ учурлу бöлӱги, оныҥ лексика учуры, грамматикала темдектери. Jарталгыш - куучын-эрмектиҥ алдынаҥ учурлу бöлӱги. Jарталгыштар учурыла бöлинери. Jарталгыштардыҥ эрмектеги учуры. Тооломо — куучын-эрмектиҥ алдынаҥ учурлу бöлӱги. Тооломолор учурыла бöлинери. Глагол - куучын эрмектиҥ алдынаҥ учурлу бöлӱги. Глаголдыҥ лексика учуры. Глаголдордыҥ тооло, jӱзӱнле, öйлö кубулары. Ылганаачы - глаголдыҥ аҥылу кебери. Эреҥис - глаголдыҥ аҥылу кебери. Кубулбас - куучын-эрмектиҥ алдынаҥ учурлу бöлуги. Оныҥ лексика, грамматика учуры.
Куучын-эрмектиҥ болушчы учурлу бöлӱктери: уланты, колбоочы, бöлӱгеш, *модаль сöстöр, сöстиҥ алдында турар учуры jок (препозитив сöстöр). Кыйгылулар ла öткöниш сöстöр.
2. Алдынаҥ учурлу куучын-эрмектиҥ бöлӱктериниҥ лексико-грамматический разрядтарын jастыра jогынаҥ айдар.
Оос ло бичилген эрмек-куучынында алдынаҥ учурлу ла алдынаҥ учуры
14
jок куучын-эрмектиҥ бöлӱктерин jастыра jогынаҥ тузаланар (эрин ӱндӱлерди адалгандуларда ла глаголдордо, элес ӱндӱлӱ адалгыштарды, бӱтпеген тöэöгöлö адалгыштар биригип бӱткен колболу öс адалгыштардыҥ ла бӱткен тöэöгöлöр биригип бӱткен колболу öс адалгыштарды, орус тилде кöп тоодо айдылар jердиҥ аттарын, öлöҥ-чöпти, аҥ-кушты адаган адалгыштарды). Эрмек-куучынныҥ бöлӱктери керегинде теория сурактарды монолог эрмек-куучын тузаланып jартаар.
Эрмекте кезик сöстöр адалгыш та, jарталгыш та, кубулбас та болорын ылгаштырар.
*Эрмектиҥ экспрессив учурын модаль сöстöр, кыйгылулар тузаланып кöргӱзер.
11. Синтаксис
1. Синтаксис - грамматиканыҥ бöлӱги. Сöсколбу ла эрмек - синтаксистиҥ единицалары.
Сöсколбу - синтаксистиҥ единицазы, сöсколбулардыҥ бӱдӱмдери. Сöсколбуда сöстöрдиҥ колбожор аргалары.
Эрмек. Амадузы, сезимдери jанынаҤ эрмектердиҥ бӱдӱмдери. Суракту эрмектерде сурактыҤ бӱдӱмдери. Jакару эрмектерде jакаруныҤ бӱдӱмдери. ЭрмектиҤ грамматика тöзöгöзи. Тöс лö эчеҤи члендер, олордыҤ айдылар эп-аргалары. АйдылаачыныҤ бӱдӱмдери.
Тегин эрмек, структура бӱдӱмдери. Эки тöс лö бир тöс члендӱ, кеҤиткен ле кеҤитпеген, толо ло толо эмес эрмектер.
Бир тöс члендӱ эрмектердиҤ бӱдӱмдери.
Уурладылган эрмектер. Укташ члендер, аҤыланган члендер, кычыру сöстöр, сöсколбулар, кириш ле кийдире айткан конструкциялар.
Колболу эрмектер, олордыҤ бöлинери. Колболу эрмектерде бöлӱктериниҤ ортозында синтаксис учурларды кöргӱзер эп-аргалар. Колбоочылу табышканду колболу, колбоочызы jок колболу, камаанду колболу эрмектер. Колболу биригӱлер.
Öскö кижиниҤ эрмек-куучынын jетирер аргалар.
2. Башка-башка бӱдӱмдӱ сöсколбуларды, эрмектерди синтаксис jанынаҤ ылгаары. Башка-башка бӱдӱмдӱ синтаксис конструкцияларды ла олорды эрмек-куучында тузаланар ээжилерин шиҤдеери. БойыныҤ ла öскö кижиниҤ эрмек-куучынын синтаксис конструкцияларды чын, келиштире, эптӱ тузаланганы ла кееркедим эп-аргалары jанынаҤ шиҤдеери. Синтаксис аайынча билерин (знание), билгирин (умение) чын бичииринде тузаланары.
12. Чын бичиири ле токтой тӱжер темдектер.
Орфография - чын бичиириниҤ ээжилериниҤ системазы. Орфограмма.
ӰндӱлердиҤ (узун ӱндӱ, элес, эрин чöйилер) ле туйуктардыҤ тунгак туйук ӱнгӱр эжерине кöчöри, тунгак туйуктар экиленери ле о.ö).
СöстöрдиҤ jаба ла башка бичилери. Jаан (кичинек) таныкты тузаланары. Сöсти jолдоҤ jолго кöчӱрери.
ОрфографияныҤ сöзлиги.
Пунктуация - токтой тӱжер темдектерди тургузарыныҤ ээжилериниҤ системазы. Токтой тӱжер темдектер, олордыҤ учуры. JаҤыскан турар ла эжерлежип турар токтой тӱжер темдектер. ЭрмектиҤ учында турар токтой тӱжер темдектер. Тегин уурлатпаган эрмекте токтой тӱжер темдектер. Уурладылган эрмекте токтой тӱжер темдектер. Колболу эрмектердиҤ (табышканду колболу, колбоочызы jок колболу, камаанду колболу) токтой тӱжер темдектери. Колболу биригӱлердиҤ токтой тӱжер темдектери.
Чике эрмек-куучынду эрмекге токтой тӱжер темдектер. Орток куучынду, цитаталу эрмекте токтой тӱжер темдектер.
Бир канча токтой тӱжер темдек кожо турары.
2. СöстиҤ чын бичилерин, токтой тӱжер темдектерди чын тургузарын озодоҤ кöрöргö темигери. Бичикте чын бичиириниҤ, токтой тӱжер темдектерди тургузарыныҤ ээжилерин бӱдӱрери.
Чын бичиирин, токтой тӱжер темдекти тургузарын jартап аларга орфографияныҤ сöзлигин тузаланары.
Сöсти чын бичиирге оныҤ табыш-таныктарын, морфема бӱдӱмин, куучын-эрмектиҤ кандый бöлӱги болгонын аjарары.
Эрмекте токтой тӱжер темдектерди jартаарга оныҤ бӱдӱмин, айдылган ӱнди шиҤдеери.
13. Тил ле культура.
1. АлбатыныҤ тилиниҤ, тӱӱкизиниҤ ле культураэыныҤ колбузы.
Эрмек-куучынныҤ этикет ээжилери.
2. Тӱӱкилик тексттердеҤ, кееркедим литературанаҤ ла фольклор тексттерде албатыныҤ культуразын, jаҤжыгуларын темдектеген учурлу единицаларды табары, олорды шиҤдеери,
учурын jартаары (керектӱ учуралдарда сöзликтерди тузаланып).
БойыныҤ эрмек-куучынында, ӱредӱде алтай эрмек-куучынныҤ этикет ээжилерин бӱдӱрери.
11
Ӱренгенин контрольдооры
Ӱренген билгирин ченелте иштер, бойы алдында иштер, диктанттар, тесттер, изложение, сочинение ажыра контрольдоор. 5-9 класстарда ӱренчиктердиҥ билгирин куучын, бичиир иштер, ылгаштар ажыра шиҥделет (Суразакова Н.Н. «Алтай тилле ӱренчиктердиҥ билгирин, нени эдип билерин ле таскамалын баалап тургузар темдектердиҥ (оценкалардыҥ) кемjӱлери (нормалары)» Г.-А.. 2001j.)
12
Ӱредӱ-тематический план
Алтай тилди ӱренерине 5 класста неделеде 3 час, jылдыҥ туркунына 102 час. 6-8 класстарда неделеде 2 частаҥ, jыл туркунына 68 час. 9 класста неделеде 1 час, jыл туркунына 34 час.
1-кы четверть -9 неделе. 5 класста -27 час, 6-8 класстарда – 18 частаҥ, 9 класста -9 час.
2-чи четверть – 7 неделе. 5 класста -21 час, 6-8 класстарда – 14 частаҥ, 9 класста -7 час.
3-чи четверть -10 неделе. 5 класста -30 час, 6-8 класстарда – 20 частаҥ, 9 класста -10 час.
4-чи четверть -8 неделе. 5 класста -24 час, 6-8 класстарда – 16 частаҥ, 9 класста -8 час.
5класс
№ | Курстыҥ оҥдайы | Час |
1 | Морфология. Катап кӧрӧри | 5 |
2 | Синтаксис ле пунктуация | 22 |
3 | Фонетика, графика, орфография, орфоэпия | 19 |
4 | Лексика | 13 |
5 | Сӧстиҥ бӱдӱми ле ббӱдери | 9 |
6 | Jыл туркунына ӱренгенин катап кӧрӧри | 7 |
7 | Тил темиктирери | 27 |
6 класс
№ | Курстыҥ оҥдайы | Час |
1 | Адалгыш | 19 |
2 | Jарталгыш | 5 |
3 | Тооломо | 7 |
4 | Солума | 10 |
5 | Кубулбас | 6 |
6 | Катап кӧрӧри | 9 |
7 | Тил темиктирери | 12 |
7 класс
№ | Курстыҥ оҥдайы | Час |
1 | Катап кӧрӧри | 5 |
2 | Глагол | 17 |
3 | Эреҥис | 6 |
4 | Ылганаачы | 5 |
5 | Куучын-эрмектиҥ болушчы бӧлӱктери | 1 |
6 | Улантылар | 5 |
7 | Колбоочылар | 5 |
8 | Бӧлӱгеш | 5 |
9 | Кыйгылулар | 4 |
10 | Катап кӧрӧри | 3 |
11 | Тил темиктирери | 11 |
12 | Алтай тил керегинде | 1 |
8 класс
№ | Курстыҥ оҥдайы | Час |
1 | Катап кӧрӧри | 5 |
2 | Синтаксис ле пунктуация | 5 |
3 | Тегин эрмек | 1 |
4 | Эки тӧс члендӱ эрмектер | 15 |
5 | Бир тӧс члендӱ эрмектер | 6 |
6 | Укташ члендер | 4 |
7 | Эрмектиҥ аҥыланган члендери | 7 |
8 | Эрмектиҥ члендериле колболышпай турган сӧстӧр | 4 |
9 | Чике ле косвенный куучын-эрмек | 4 |
10 | Катап кӧрӧри | 4 |
11 | Тил темиктирери | 13 |
9 класс
№ | Курстыҥ оҥдайы | Час |
1 | Катап кӧрӧри | 2 |
2 | Синтаксис ле пунктуация | 2 |
3 | Камаанду колболу эрмек | 17 |
4 | Колбоочызы jок колболу эрмек | 4 |
5 | Тил керегинде текши jетирӱ | 3 |
6 | Тил темиктирери | 6 |
13
5-чи бӧлӱк.
Календарно-тематический план
Бежинчи класс – 102 час
№ |
Кӱн |
КурстыҤ оҤдайы | Час |
ӰренчиктердиҤ бӱдӱретен ижи | Контрольдын будуми |
1 | Эрмек-куучын. Тил ле эрмек-куучын. | 1 | Эрмек-куучынныҤ бӱдӱмдериле таныжар. Эрмек-куучынныҤ башка-башка бӱдӱмдериле тузаланып билер. Санаа-шӱӱлтезин оос ло до, бичип те чыгара айдып билер. | ||
2 | Текст. Текст ле эрмек-куучынныҤ бӱдӱмдери. | 1 | Текст деп оҤдомолло таныжар. ТексттиҤ шӱӱлтези, темазы керегинде билип алган теория материалды практический иштер ажыра кöрöр. ТексттиҤ тöс учурын, тöс учурлу сöстöрин (ключевые слова) табар. Берилген тöс учурлу сöстöрди тузаланып, тексттер тургузар. | ||
3 | Алтай эрмек-куучынныҤ этикет ээжилери. | 1 | Алтай эрмек-куучынныҤ этикет ээжилериле таныжып, алтай албатыда улусты тоогонын кöргӱскен эмезе таныш эмес улуска баштанар сöстöрди билип алар. Алтай тилде jаан улусла, бойыла кураа балдарла jакшылажар сöстöр тузалананарын эске алып, öскö калыкта кандый сöстöр тузаланып турганы керегинде jетирӱлер белетеер. Кандый бир айалгага келиштире этикетти буспай, эрмек-куучын öткӱрер. | ||
4 | «Эрмек. Текст ле тексттиҤ бӱдӱмдери» деп темаларды катап кöрöри. | 1 | Текст деп оҤдомолды оҤдогонын практический иштер ажыра кöрöр. | ||
Морфология | 5 | Баштамы класстарда ӱренгенин катап кöрöри. | |||
5 | Куучын-эрмектиҤ бöлӱктери. Адалгыш. | 1 | Куучын-эрмектиҤ бöлӱктерин баштамы класстарда ӱренгенин эбелтип, билгирин тереҤжидер. АдалгыштардыҤ текши учурын билер. Ӧс лö текши адалгыштарды чын бичип турар. Адалгыштарды кубулткыштарла, jӱзӱндерле кубултып, кожулталарын чын бичип турар. | ||
6 | Jарталгыш. | 1 | ЭрмектеҤ jарталгыштарды jеҤил таап, адалгыш ла jарталгыштаҤ турган сöсколбулардагы сöстöр учуры аайынча бириккенин оҤдоор. JарталгыштардыҤ бӱдер эп-аргазын билер. | ||
7 8 | Тооломо Солума | 1 1 | Тооломолорды чын бичип ле айдып турар. Ӱндӱ табыштардыҤ ээжилерине тайанып, тооломолордыҤ кожулталарын чын тургузар; эрмек-куучынында тооломолорды тузаланып билер ле олорды öскö кижиниҤ куучынынаҤ эмезе тексттеҤ танып турар. Солумаларды бойыныҤ эрмек-куучынында тузаланар ла öскö кижиниҤ куучынынаҤ эмезе тексттеҥ таныыр; Слер, былар деп солумаларла кижини тооп баштанарында, jаан jашту улуска баштанарында тузаланар. | ||
9 | Глагол | 1 | Тургуза, öткöн, келер öйдиҤ глаголдорын эрмек-куучынында чын тузаланып билер ле олорды öскö улустыҤ эрмек-куучынынаҤ таныыр; глаголдыҤ jӱзӱнин эмезе öйин солып куучындаар ла бичиир; алтай тилде бастыра глаголдордыҤ тöс кебери jакылта учурлу болорын билер; сöзликтеҤ глаголдорды бу кебериле турарын оҤдоп алары ла олорды öскö кижиниҤ куучынынаҤ таныыр. | ||
10 | Тил темиктирери.Проект иш: «Тöрöл jеримниҤ jарлу улузы» | 1 | Тöрöл jериниҤ кандый бир jарлу кижизи керегинде 15-20 эрмектеҤ турган текст тургузар. | ||
* | Лексикала иштеер темалар: «Алтай тилим». «Тилим. Албатым. Тöрöлим», «Тöрöл jеримниҥ jарлу улузы» (бичиичилердиҥ чӱмдемел-дери, статьялар, билим иштер) | *Алтай тилим». «Тилим. Албатым. Тöрöлим», «Тöрöл jеримниҥ jарлу улузы» деп темаларла бичиичилердиҥ чӱмдемелдерин, статьялар, билим иштер кычырып, тöс шӱӱлтезин табып, текстке jуук куучындап турар. Тексттеҥ куучын-эрмектиҥ бöлӱктерин табып, олорды бой-бойынаҥ ылгаштырар. | |||
Синтаксис ле пунктуация | 22 | ||||
11 | Синтаксис нени ӱренет | 1 | «Синтаксис» деп тил керегинде билим нени ӱредип турганын билип алары. Пунктуация нени ӱредет деп оҤдоп алары. | ||
12 | Сöсколбу | 1 | Сöстöрди учуры аайынча бириктирип, сöсколбулар тургузып турар. Сöсколбуда сöстöрдиҤ колбузын сурактар тургузып табар. СöсколбулардаҤ эрмектер тургузар. Эрмекте сöстöрдиҤ турар аайын билер. | ||
13 | Сöсколбуны ылгаары | 1 | Сöсколбуны ылгап билери | ||
14 | Эрмек – эрмек-куучынныҤ тöс единицазы. | 1 | Эрмек – синтаксистиҤ тöс единицазы деп билери, эрмек jӱзӱн башка айалгалар керегинде jетирӱ берет. Кижи санаа-шӱӱлтезин чыгара айдарга эрмекле тузаланганын оҤдоп алар. | ||
15 | Jетирӱ, сурак, jакару. Эрмекте олор канайда айдылат? | 1 | Эрмек амадузыла jетирӱ берер, суракту, jакару учурлу болоры деп оҤдооры. Эрмектер кандый болгонан танып турар. Айдылар амадузыла башка-башка бӱдӱмдӱ эрмектер тургузар, кандый ла бӱдӱмдӱ текст бичиир. | ||
16 | Эрмекте кижиниҤ сезимдери кöргӱзилери | 1 | КижиниҤ сезимдерин: сӱӱнгенин, оморкогонын, чочыганын, кородогонын, кунукканын, кöкигенин ле о.ö.кöргӱскен эрмектерди танып,чын бичиири. | ||
17 | Тил темиктирери: В.ОсееваныҤ «Уулдары» деп куучыны аайынча иш | 1 | ӰренчиктердиҤ колбулу куучын-эрмегин темиктирери. КижиниҤ кылык-jаҤы кандый болор учурлу болорын билери. | ||
18 | ЭрмектиҤ грамматический тöзöгöзи | 1 | ЭрмектиҤ тöс члендери – баштаачы ла айдылаачы, олор эрмектиҤ тöзöгöзин бӱдӱрери. ЭрмектиҤ тöзöгöзин (тöс члендерин ) табып тартар. | ||
19 | Баштаачы ла айдылаачы. ОлордыҤ айдылары. | 1 | ЭрмектеҤ баштаачы ла айдылаачыны таап, олор кандый куучые-эрмектиҤ бöлӱгиле айдыларын билер. Баштаачы ла айдылаачыныҤ ортозында тире тургузып билер. | ||
20 | ЭчеҤи члендер ле эрмекте олордыҤ учуры | 1 | Эрмекте эчеҤи член барын оҤдооры, олорды табар, кандый эчеҤи член болгонын чокымдаар. КеҤиткен ле кеҤитпеген эрмектерди таныыр.Текстле иштеп, оноҤ керектӱ эрмектерди табып турар. | ||
21 | Тегин эрмектиҤ синтакси-ческий ылгажы | 1 | Тегин эрмекти ылгап билер. Текстле иштеер. | ||
22 | Толтыраачы. | 1 | Толтыраачыларды эрмектеҤ табар, олорго сурактар тургузар. | ||
23 | Айалга | 1 | Айалгаларды эрмектеҤ табар, олорго сурактар тургузар. | ||
24 | Jартаачы | 1 | Jартаачыларды эрмектеҤ табар, олорго сурактар тургузар. | ||
25 | Диктант | 1 | Ӱренчиктер диктант бичиир | ||
26 | Тил темиктирери: Изложение | 1 | Ӱренчиктер колбулу куучын-эрмегин темиктирер. Jастыра jок бичиир. | ||
27 | Jастыраларла иш | 1 | .Эткен jастыраларды кöрӱп, олор кандый ээжилерле эдилгенин jартаар, олорго тӱҤей сöстöр табар. | ||
2 четверть | |||||
28 | Быжулаар урок | 1 | Эрмектерди члендериле ылгаар. Текстле иштеп, анда кандый эрмектиҤ члендери барын таныыр. | ||
29 | Тил темиктирери: Куучын «Куйруктар не керектӱ?» | 1 | 63бӱкте 99таскадула иштеер. | ||
30 | Укташ члендер | 1 | Укташ члендерди эрмектеҤ табар, олорго сурак тургузар. Укташ члендерлӱ эрмектерди ӱнле аҤылап кычырар. | ||
31 | Укташ члендерлӱ эрмектерде токтой тӱжер темдектер | 1 | Укташ члендерлӱ эрмектерде токтой тӱжер темдектерин тургузар. Укташ члендерлӱ эрмектерде бириктиреечи сöс тургузар. | ||
32 | Тил темиктирери: АлтайдыҤ агаштары керегинде проект | 1 | АлтайдыҤ агаштары керегиде jуруктар табар, jураар, олор керегинде проект иш тургузар. | ||
33 | Кычыру сöс | 1 | ЭрмектеҤ кычыру сöсти табар, керектӱ токтой тӱжер темдектерин тургузар. | ||
34 | Тил темиктирери: Изложение «Койонок» | 1 | 71б. 115т. иштеер. Изложение бичиир. | ||
35 | Чике эрмек –куучын | 1 | Чике куучын-эрмек ле автордыҤ сöстöрин танып турар. Чике эрмек-куучын автордыҤ сöстöриниҤ кийнинде, алдында, ортозында турар аайын билип, токтой тӱжер темдектерин чын тургузар | ||
36 | Колболу эрмек | 1 | Колболу эрмекти таныыр, токтой тӱжер темдектерин тургузар. Колболу эрмектиҤ бöлӱктери нениҤ болужыла бириккенин билер. Колболу эрмектерди ӱнле аҤыларын билер ле öскö кижиниҤ эрмек-куучынынаҤ танып турар. | ||
37 | «Синтаксис ле пунктуация» деп теманы катап кöрöри. | 1 | «Синтаксис ле пунктуация» деп теманы катап кöрöри. | ||
38 | Тил темиктирери: И.И.ОртонуловтыҤ «Кичинек jылкычылар» деп jуругыла чӱмдемел. | 1 | 80 бӱкте И.И.ОртонуловтыҤ «Кичинек jылкычылар» деп jуругыла чӱмдемел иш бичиир. | ||
* | Лексикала иштеер темалар: «Ӱренчик, школ, ӱредӱ» деп темаларла иштер кычырып, jетирӱ алар. Литература: «Тöрöл тилим, jерим» деп темаларла бичилген чӱмдемелдер кычырар. | *Колболу эрмектерди ӱнле аҤыларын билер ле öскö кижиниҤ эрмек-куучынынаҤ танып турар. Тексттерди кычырып, тексттиҤ тöс учурын табып, кыскарта тексттиҤ шӱӱлтези керегинде куучындап берер. Сöзлигин jаантайын jаҤы сöстöрлö байыдып турар. Алтай бичиичилердиҤ чӱмдемелдерин чокым, jарт кычырып, тöс темазын, шӱӱлтезин табып турар.Кыска сочинение бичиир. Айдылган амадузыла башка-башка эрмектер тургузар. | |||
Фонетика, графика, орфография, орфоэпия. | 19 | ||||
39 | Тил темиктирери: Текст. ТексттиҤ бажалыгы. Абзац. Тöс лö кичинек темалар (подтемы). | 1 | Текст керегинде билерин тереҤжидер: тексте бажалык болор, бажалык нени кöргӱзип турганын, текст абзацтардаҤ турарын, текст недеҤ улам абзацтарга бöлинип турганын берилген тексттерди ылгап, практический иштер бӱдӱрип, таскамал алар. | ||
40 | Фонетика, графика, орфография ла орфоэпия | 1 | Фонетика, графика, орфография ла орфоэпия нени темдектеп турганын билип алар. | ||
41 | ТилдиҤ табыштары, олордыҤ бӱдери. | 1 | ТилдиҤ табыштары канайда бӱткенин билип алар. КижиниҤ эрмек-куучынында табыштар кандый учурлу болгонын, табыштарды оосло айдары, бичип jетирери не керектӱ болгонын билеп алар. Табыш солынган сöстиҤ учуры кубуларына таскаду иштер бӱдӱрер. | ||
42 | Ӱндӱ ле туйук табыштар. | 1 | Табыштар кандый болорын билип алар. Ӱндӱ табыштардыҤ бӱдери, туйук табыштардыҤ бӱдери керегинде билери. | ||
43 | Тил темиктирери: АттардыҤ öҤдöри, jажы керегинде jетирӱ | 1 | АттардыҤ öҤдöри, jажы керегинде jетирӱ эдер | ||
44 | Ӳнгӱр ле тунгак туйуктар. | 1 | Туйуктар бӱдер эп-аргазыла кандый болгонын билер, недеҤ бӱдерин оҤдооры. Су-алтай сöстöрдö айдылар ла бичилер туйук табыштар (j, Ҥ), орус тилдеҤ кирген туйук табыштар (в, ф, х, щ, ц) ь,ъ деп баштамы класстарда ӱренгенин эске алар. Таблица тургузар. | ||
45 | Диктант | 1 | Ӱренчиктер диктант бичиир | ||
46 | Jастыраларла иш | 1 | Эткен jастыраларды кöрӱп, олор кандый ээжилерле эдилгенин jартаар, олорго тӱҤей сöстöр табар. | ||
47 | Эжерлӱ ле эжер jок туйуктар | 1 | Туйуктар кандый болгонын билер. Таблица тургузар. Таскадуларла иштеер. Тунгак туйук бойыныҤ ӱнгӱр эжерине кöчöр учуралдарга темдектер табар. Алтай тилде сöстиҤ бажында ла учында турбас туйук табыштарла таныжар. | ||
48 | Тил темиктирери: Г.И.Чорос-ГуркинниҤ jуругыла иш | 1 | 89б. 146т. Балдар тилин темиктирер. Jурукты шиҤдеп, санаа-шӱӱлтелерин куучындаар. | ||
3 четверть | |||||
49 | СöстиҤ тазылы эмезе тöзöгöзи токтогон туйукты чын бичиири | 1 | СöстиҤ тазылы эмезе тöзöгöзи токтогон туйукты чын бичиирин таскадулар ажыра оҤдооры. | ||
50 | Тил темиктирери: Изложение «Амаду Мамадаков» | 1 | 91б. 149т. Изложение бичиир. | ||
51 | Ӱндӱ табыштар | 1 | Ӱндӱ табыштар (бӱдер jериле jымжак ла катуга, бӱдер эп-аргазыла кеҤ ле тапчыга, эриндердиҤ туружарыла эрин чöйилер ле эрин чöйилбеске) бöлинерин сöстöрди ылгаганы ажыра кöгӱске алар. | ||
52 | Ӱндӱ табыштардыҤ бöлинери. | 1 | Теманы быжулаар. Практический иштер бӱдӱрер. Таблица тургузар. | ||
53 | Тил темиктирери: «МениҤ энем (адам)» деп темала чӱмдемел иш | 1 | 94б. 152 таскадула иштеер. БойлорыныҤ энези эмезе адазы керегинде ӱлгер, куучын эмезе самара бичиир. | ||
54 | Эрин ӱндӱлердиҤ чын бичилери | 1 | Эрин ӱндӱлердиҤ чын бичилерин таскдулар ажыра оҤдооры, сöзликле иштеери. | ||
55 | Кату ла jымжак ӱндӱлердиҤ сöстöрдö турар аайы | 1 | Алтай тилде сингармонизмниҤ ээжизиле таныжып, таскаду иштер ажыра кату ла jымжак ӱндӱ табыштардыҤ сöстöрдö турар аҤылузын керелеер. | ||
56 | Тил темиктирери: ТексттиҤ тӦс темазы. | 1 | Наjы керегинде кыска куучын-jурамал бичиири. 164т. 100б. | ||
57 | Элес ӱндӱлердиҤ чын бичилери. | 1 | Элес ӱндӱлӱ сӦстӦрдиҤ чын бичилерине темдек сӦстӦр табар. Таскадуларла иштеер. Толо редукция деп оҤдомолло таныжар. | ||
58 | Узун ӱндӱлер. | 1 | Узун ӱндӱлерлӱ сӦстӦрди чын бичип ӱренери. Таскадуларла иштеери | ||
59 | Тил темиктирери: Текстле иштеери | 1 | 108б. 177т. иштеер: сӦсти бӱдӱмиле ылгаар, табыштарла ылгаар, бойыныҤ энези керегинде кыскарта бичиир | ||
60 | Узун ӱндӱлердиҤ чын бичилери. | 1 | Узун ӱндӱлердиҤ чын бичилерин оҤдоп алары. СӦстинҤ лексический учурын ылгаштырары. | ||
61 | Алтай тилдиҤ таныктары. ТаҤмалык. | 1 | ТаҤмалыкла таныжып, оны билери. ТаҤмалыкты билери jӱрӱмде канайда тузазын jетирип турганын билери. | ||
62 | Тил темиктирери: «Туулу АлтайдыҤ Ӧзӱмдери» | 1 | Туулу АлтайдыҤ Ӧзӱмдериле таныжар, олордыҤ аттарын билер. | ||
63 | Ӱйе.Согулта. | 1 | Ӱйе деген терминле таныжып, кижиниҤ эрмек-куучынында сӦстӦр ӱйелерге бӦлинери, ӱйелер аайынча сӦстӦрди jолдоҤ jолго кӦчӱрери ӱйелери аайынча келишпей турганын практический иштер ажыра билип алар. СӦстӦрди ӱйелерге бӦлип, учы ачык,jабык болуп турганын айдар. Узун ӱндӱ табышту сӦстӦрди ле ортозында [й] табышту сӦстӦрди ӱйелерге бӦлиирин таскадулар ажыра чыҤдыйлаар. Алтай тилде согулта кӦп сабада сӦстиҤ калганчы ӱйезине тӱжерин, jе кезикте сӦстиҤ ортозына да тӱжер учуралдарды практический иштер ажыра чын тургузып ӱренер. | ||
64 | «Фонетика. Графика. Орфография. Орфоэпия» деп бӦлӱктерди катап кӦрӦри. | 1 | «Фонетика. Графика. Орфография. Орфоэпия» деп бӦлӱктерди катап кӦрӦри. Фонетический ылгаш эдип ӱренери. | ||
65 | Тил темиктирери: «Г.И.Чорос-Гуркин – атту-чуулу jурукчы» деп текстле иш. | 1 | «Г.И.Чорос-Гуркин – атту-чуулу jурукчы» деп текстле иштеери. ТексттиҤ jакылталарын бӱдӱрери. | ||
* | Лексикала иштеер темалар: JылдыҤ ӦйлӦри, оныла колбой ар-бӱткендеги болуп турган кубулталар, аҤ-куштардыҤ jӱрӱми бичиичилердиҤ чӱмдемелдеринде бичилгенин кычырары. Бойы тексттер тургузар. | Г-к, j, л, б туйук табыштарды су-алтай сӦстӦрдӦ чын айдарын ла бичиирин билер Э-е табыштардыҤ сӦстӦ турар jери ле олорды чын айдып ла бичип турар. JылдыҤ ӦйлӦри, оныла колбой ар-бӱткендеги болуп турган кубулталар, аҤ-куштардыҤ jӱрӱми бичиичилердиҤ чӱмдемелдеринде бичилгенин кычырар. | |||
66 | Табыштарла ылгаш | 1 | Табыштарла ылгаш эдип ӱренери. | ||
Лексика | 13 | ||||
67 | СӦс. ОныҤ лексический учуры. | 1 | ЛексикакологияныҤ оҤдомолдорыла таныжар. СӦстиҤ лексика учурын билип алары. | ||
68 | Тил темиктирери: Эпиграф. Текстте эпиграфтыҤ учуры. | 1 | Берилген текстке эпиграф табар. ОныҤ учурын jартаар. Берилген эпиграфтардаҤ текстке келижерин талдаар. Эпиграфка келиштире оос эмезе бичилген эрмек-куучынла текст тургузар. | ||
69 | Синонимдер. Синонимический тизӱ. | 1 | Синоним сӦстӦр кандый куучын-эрмектиҤ бӦлӱги болоры jанынаҤ шӱӱлте чыгарар. СӦскӦ синонимдер табар. СӦстӦрдиҤ синонимический тизӱзин тургузар. Текстте тузаланган синонимдерди табып, нениҤ учун оны тузаланганын jартаар. БойыныҤ эрмек-куучынында синоним сӦстӦрди тузаланарына таскадар. | ||
70 | Антонимдер. АнтонимдердиҤ бӱдӱмдери. | 1 | АнтонимдердиҤ теориялык сурактарыла таныжар. Антонимдер кандый куучын-эрмектиҤ бӦлӱктеринде болуп турганына учурлалган таблица тургузар, олор кӦп сабада jарталгыштарда, глаголдордо, кубулбастарда учурап турганы керегинде шӱӱлте чыгарар. Антонимдер тексттеҤ табар, олордыҤ учурын jартаар. | ||
71 | Тил темиктирери: «ОттыҤ чӱм-jаҤы, байы» керегинде чӱмдемел иш. | 1 | 125б. 202 таскадуга тайанып, сочинение бичиир | ||
72 | Омонимдер. Омоформалар. | 1 | Омоним ле омоформа деген оҤдомолдорло таныжар. Бойлоры ондый сӦстӦр табып, кандый куучын-эрмектиҤ бӦлӱги болгонын практика иштер ажыра ылгаштырар. | ||
73 | Чике ле кӦчӱре учурлу сӦстӦр | 1 | Теория материалды кычырып, сӦстӦр чике ле кӦчӱре учурлу болуп турганыла таныжар. | ||
74 | Бузулбас сӦсколбулар (фразеологизмдер) | 1 | Кеп ле укаа сӧстӦрди фразеологизмдердеҤ ылгаштырар. Кееркедим литератураныҤ тексттеринеҤ фразеологизмдер табар. БойыныҤ эрмек-куучынында фразеологизмдер тузаланар. | ||
75 | Диктант | 1 | Диктант бичиир. | ||
76 | Jастыраларла иш | 1 | Эткен jастыраларды кöрӱп, олор кандый ээжилерле эдилгенин jартаар, олорго тӱҤей сöстöр табар. | ||
77 | Тил темиктирери: Фразеологиздерге jуруктар. | 1 | Фразеологиздерге jуруктар jураар. | ||
78 | Текши тузаланар сӦстӦр лӦ аҤылу сӦстӦр. | 1 | Алтай тилдиҤ лексиказы текши тузаланар ла текши тузаланбай турган ( кандый бир профессияла колбулу) сӦстӦргӦ бӦлинери керегинде билип алар. | ||
4-чи четверть | |||||
79 | Диалект лексика | 1 | Диалект лексикага кандый бир jурттыҤ эмезе бир канча jурттыҤ улузы куучындажып турган сӦстӦр кирери керегинде берилген теория материалла таныжар. Диалект лексика фонетика, морфология, лексика аайынча аҤыланарыла таныжып, таскаду иштер ажыра олорды ылгаштырып айдар. | ||
80 | Эскирип калган ла jаҤы сӦстӦр, ӦскӦ тилдердеҤ кирген сӦстӦр | 1 | Эскирип калган ла jаҤы сӦстӦр, ӦскӦ тилдердеҤ кирген сӦстӦр керегинде берилген теория материала таныжар. Таскаду иштер ажыра олорды ылгаштырып турар. | ||
81 | Тил темиктирери: Алтай албатыныҤ айылдары, тудунар-кабынар эдимдери. | 1 | Тил темиктирер. Мар керегинде оҤдомолды тереҤжидер. | ||
82 | СӦзликтер. СӦзликте сӦстӦр | 1 | СӦзликтер керегинде билип алар (энциклопедия, сӦстиҤ учурын jартаган, эки тилле тургузылган ла о.Ӧ. Алтай тилдиҤ сӦзликтери: орфография, топонимика, диалект, морфем ле о.Ӧ | ||
83 | «Лексика» деп теманы катап кӦрӦри | 1 | «Лексика» деп теманы катап кӦрӦри | ||
СӦстиҤ бӱдӱми ле бӱдери | 8 | ||||
84 | СӦстиҤ тазылы. Угы jаҤыс сӦстӦр. | 1 | СӦстиҤ учурлу бӦлӱктери: тазыл ла кожулта; тазыл - сӦстиҤ учурын кӦргӱзер тӦс бӦлӱк болгоныла таныжар. Таскадуларда берилген сӦстӦрдӦҤ тазыл ла угы jаҤыс сӦстӦр табар. | ||
85 | СӦс бӱдӱрер кожулта ла тӦзӦгӦ | 1 | СӦс бӱдӱрер кожулталардыҤ болужыла jаҤы учурлу сӦстӦр бӱдерине таскаду иштер бӱдӱрер. | ||
86 | Тил темиктирери: «Ийт – кижиниҤ нӦкӦри» деп чӱмдемел | Тил темиктирер. Чӱмдемел бичиир. | |||
87 | Кебер бӱдӱрер кожулталар: сӦс кубултар ла кеп бӱдӱрер. СӦс кубултар кожулталар | 1 | Таскаду иштер ажыра сӦстиҤ кеберин бӱдӱрер кожулталар сӦс кубултар ла кеп бӱдӱрер болорын ылгаштырар. СӦс кубултар кожулталарга кубулткыштыҤ, jӱзӱнниҤ, тооныҤ кожулталары кирерин кӦгӱске алынар. | ||
88 | Кеп бӱдӱрер кожулталар. | 1 | Кеп бӱдӱрер кожулталар предметти кичинектедеде, глаголдыҤ Ӧйин, токтоду кеберин кӧргӱзер деп оҤдоп алары. Кеп бӱдӱрер кожулталарды аҤылап, схемалар тузаланып кӦргӱзер | ||
89 | СӦстӦр бӱдер эп-аргалар | 1 | СӦстӧр бӱдер эп-аргазыла бӦлинери: 1) кожултаныҤ болужыла бӱткен (синтетический), эки сӦс биригип, бир сӦс бӱдӱрген (аналитический), сӦстӦр бириккен ле олордыҥ бир-бирӱзине кожулта кожулып бӱткен (аналитико-синтетический) сӧстӧрлӧ, кыскарткан колболу сӧстӧрлӧ (аббревиатураларла) таныжар. | ||
90 | Колболу сӧстӧр | 1 | Колболу сӧстӧрдин чын бичилериле таныжар (jаба, башка, чийӱчек ажыра). Берилген сӧстӧрди эмезе эрмектерде колболу сӧстӧр чыгара бичип, таблица тургузар: jаба бичилер, чийӱчек ажыра бичилер, эки башка бичилер. Тексттердеҥ берилген ээжилерге келижип турган сӧстӧрди табып, олордыҥ чын бичилерин jартаар, сӧстӧрди ылгап ээжизин керелеер. | ||
91 | Тил темиктирери: «Келер ӧйдиҥ калазы» | 1 | Тил темиктирер. | ||
92 | Сӧстиҥ бӱдӱми ле бӱдери (морфемика) деп теманы катап кӧрӧри | 1 | Сӧстиҥ бӱдӱми ле бӱдери (морфемика) деп теманы катап кӧрӧри | ||
93 | Таскадар иш | 1 | Таскадар иш. Сӧстӧрди бӱдӱмиле ылгаар | ||
Катап кӧрӧри | 7 | ||||
94 | Ӱренгенин катап кӧрӧри | 1 | Jыл туркунына ӱренгенин катап кӧрӧри. | ||
95 | Фонетика, графика, орфография, орфоэпия деп бӧлӱкти катап кӧрӧри | 1 | Фонетика, графика, орфография, орфоэпия деп бӧлӱкти катап кӧрӧри | ||
96 | Синтаксисти катап кӧрӧри | 1 | Синтаксисти катап кӧрӧри | ||
97 | Тил темиктирери: Г.И.Чорос-Гуркинниҥ jуругыла чӱмдемел | 1 | Г.И.Чорос-Гуркинниҥ jуругыла чӱмдемел бичиири | ||
98 | Диктант | 1 | Диктант бичиир. | ||
99 | Jастыраларла иш | 1 | Jастыраларла иш бӱдӱрер | ||
100 | Лексиканы катап кӧрӧри | 1 | Лексиканы катап кӧрӧри | ||
101 | Сӧстиҥ бӱдӱмин ле бӱдерин (морфемиканы) катап кӧрӧри | 1 | Сӧстиҥ бӱдӱмин ле бӱдерин (морфемиканы) катап кӧрӧри | ||
102 | Тил темиктирери: Jай. | 1 | Jай керегинде куучын |
Алтай тил- 6 класс - 68 час
№ | Кӱн | Курстыҥ оҥдайы | Час | Ӱренчиктердиҥ бӱдӱретен ижи | |
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 | 1 четверть Тил керегинде билимниҥ тöс бöлÿктери.
Катап кöрöри Катап кöрöри. Фонетика Колбулу куучын-эрмек темиктирери Сочинение «Кÿс» Синтаксис.
Сöстиҥ бÿдÿми. Сöстиҥ бÿдери. Морфология ла орфография Куучын-эрмектиҥ бöлÿктери
Адалгыш Адалгыштыҥ учуры, морфологический темдектери. Ат адаган öс лö текши адалгыштар. Колбулу куучын-эрмек темиктирери Текст. Тексттиҥ аҥылу темдектери. Адалгыштардыҥ jаҥыс ла кöп тоозы. Адалгыштардыҥ кубулткыштарла кубулары. Колбулу куучын-эрмек темиктирери Тексттиҥ мары Адалгыштардыҥ кубулткыштарла кубулары. Орус тилдеҥ кирген адалгыштардыҥ кубулткыштарла кубулары Диктант Jастыраларла иш Мензинер адалгыштар.
2 четверть Орус тилдеҥ кирген адалгыштардыҥ чын бичилери Мензинер адалгыштардыҥ кубулткыштарла кубулары. Мензинер адалгыштардыҥ кубулткыштарла кубулары. Колбулу куучын-эрмек темиктирери Толо бичиир изложение «Ийттер» Адалгыштардыҥ бÿдер эп-аргалары.
Адалгыштардыҥ бÿдер эп-аргалары.. Адалгыш керегинде билип алганын быжулаары Катап кӧрӧри. Адалгыш деп темала тестирование. Ченелте иш. Диктант. Колбулу куучын-эрмек темиктирери Оос сочинение-jурамал «Кыш» Jастыраларла иш *«Адалгыш» деп темала иштеер
Jарталгыш 4-5 класстарда ӱренгенин катап кöрöри. Чындыйын ла недеҥ эдилгенин кöргÿзер jарталгыштар.
3 четверть Jарталгыштардыҥ бÿдери ле чын бичилери. Колбулу куучын-эрмек темиктирери Айылдыҥ ичин jартап бичиири. Не-немениҥ темдегиниҥ бийик кемин кöргÿзер ле тÿҥдештирер учурлу jарталгыштар Колбулу куучын-эрмек темиктирери Кижиниҥ тыш бÿдÿмин бичиири.
Jарталгышты катап кöрöри.
*Лексикала иштеер тема: «Кижи ле ар-бӱткен»
Тооломо Тооломоныҥ учуры ла грамматический темдектери. Тооломолордыҥ учуры. Колбулу куучын-эрмек темиктирери Изложение «Куулар» Ээчий тоозын кöргÿзер тооломолор. Тооломолордыҥ бÿдÿми. Колбулу куучын-эрмек темиктирери Бÿдÿмjилеген бичик (расписка). Автобиография. Тооломолордыҥ кубулткыштарла кубулары. Быжулаар урок. Ченелте иш.Тестирование. Солума Солума керегинде билери. Jÿзÿнниҥ солумалары.
Jартаачы солумалар. Диктант Jастыраларла иш. Кöргÿзер солумалар.
4 четверть Суракту солумалар. Jарты jок солумалар. Токтодулу солумалар. Колбулу куучын-эрмек темиктирери Табылу бÿдÿмдÿ изложение Ченелте иш. Тест.
Кубулбас Кубулбастыҥ учуры ла темдектери. Колбулу куучын-эрмек темиктирери Сочинение «Мениҥ ийдим» Кубулбастардыҥ бÿдери. Колболу кубулбастардыҥ бÿдери ле чын бичилери. Быжулаары. Диктант. Jастыраларла иш. Катап кӧрӧри 6 класста ÿренгенин катап кöрöри. Куучын-эрмектиҥ болӱктери. Катап кöрöри (ылгаштар) Катап кӧрӧри (ылгаштар) | 1 4 1 1 1 1 1 1 19 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 5 1 1 1 1 1 1 1 7 1 1 1 1 1 1 1 1 1 10 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 6 1 1 1 1 1 1 1 4 1 1 1 1 | Алтай тил керегинде билимниҥ тöс бöлÿктерин эске алынар. Грамматика керегинде jетирӱ эдер. Грамматиканыҥ бӧлӱктериле таныжар. Фонетиканы катап кӧрӧр. Сӧстӧрди табыштарла ылгаар. Графиканы катап кӧрӧр. Колбулу куучын-эрмек темиктирер. Кӱс керегинде чӱмдемел иш бичиир. Сӧсколбуларды ла эрмектерди катап кӧрӧр. Эрмектерди члендериле ылгаар. Сӧсти бӱдӱмиле ылгаарын эске алынар. Сöстиҥ бÿдерин jартаар. Текстке бойыныҥ кӱӱн-санаазын кожуп ӱренер. Куучын-эрмектиҥ бöлÿктерин би-лип алар, олор кандый бӧлуктерге кирип турганын оҥдоор. Таблица тургузар. Адалгыштыҥ лексико-грамматиче- ский разрядтарыла таныжар: тынду ла тыны jок адалгыштар (орус тилдиҥ адалгыштарыла тӱҥей-лештирип, алтай тилде олордыҥ аҥылузын (кем? деп суракты jаҥыс ла кижиге тургузарын темдектеер). Ӧс лӧ текши адалгыштар керегинде билерин катап кӧрӱп, кееркедим литературада ла газеттерде, журналдарда jерлердиҥ аттарын канайда бергенин кӧрӱп, бичикте берген ээжиге келижип турганын эмезе келишпей турганы аайынча шӱӱлте чыгарар. Чокым (конкретный — кӧскӧ кӧрӱлип, колго тудулып турган не-немени адаган) ла кебизин (абстрактный) адалгыштар керегинде билип алар. Колбулу куучын-эрмек темиктирери Текст. Тексттиҥ аҥылу темдектерин таныыр. Адалгыштар кӧп лӧ jаҥыс тоодо турарын эске алар. *Кезик ацалгыштар jаантайын jаҥыс тоодо турарына билим иштер тузаланып, jетирӱ белетеер. Адалгыш jаҥыс тоодо ло кӧп тоодо туруп, кубулткыштарла бирлик ээжиле кубуларын билип алала, оос ло бичилген эрмек-куучында чын тузаланар. Колбулу куучын-эрмек темиктирери Тексттиҥ марын ылгаштырар. Кубулткыштыҥ кожулталары адалгыш кандый табышка токтогонынаҥ улам башка-башка бӱдӱмдӱ (варианттарлу) болорына аjару салар. Бнчиир эрмек- куучында [к], [л], [н], [т] табыштарга токтогон адалгыштарды чын тузаланарына таскаду иштер бӱдӱрер. Орус тилдеҥ кирген адалгыштардыҥ, ӱнгӱр [й], [л], [р] ла [м], [н], [ҥ] туйуктарга токтогон, ӱндӱлерге токтогон, тунгак туйуктарга токтогон адалгыштардыҥ кубулткыштарла кубуларына таскаду иштер бӱдӱрип, олордыҥ кожултала- рыныҥ бӱдӱмдерин (варианттарын) билип алар. *Билим ле кееркедим литературада адалгыштарды канайда тузаланып турганын кӧрӧр. Диктант бичиир Jастыраларла иш эдер Адалгыштар jӱзӱнниҥ кожулталарын алыныл кубулары керегинде билерин эске алып, олорды jаныс ла кӧп тоодо кубулткыштарла кубултып, оос ло бичилген эрмек-куучынында чын тузаланарына темигер.
Орус тилдеҥ кирген (дь, рь, ль, сс, ст, сть туйуктарга токтогон) адалгыштарга jӱзӱнниҥ кожулталары кожулар ээжилерле таныжып, олорды бойыныҥ оос ло бичилген эрмек-куучынында чын тузалана-рына таскаду иштер бӱдӱрер. Адалгыштар jӱзӱнниҥ кожултала- рын алыныл кубулары керегинде билерин эске алып, олорды jаныс ла кӧп тоодо кубулткыштарла кубултып, оос ло бичилген эрмек-куучынында чын тузаланарына темигер. Колбулу куучын-эрмек темиктирери Толо изложение бичиир. 43 бӱк 123 таск. Эрмекте берилген адалгыштарды ылгап тура, олордыҥ бӱдер эп-аргаларын кӧрӧр: кандый кожулталардыҥ болужыла, кандый куучын-эрмектиҥ бӧлӱктеринеҥ бӱткенин айдар. Ойындар тургузар.
Эрмектер ылгап, адалгыштар эрмекте тӧс лӧ эчеҥи член болуп турганын билип алар. Jайаандык ла ченелте иштер бӱдӱргенде, кубулткыштьтыҥ кожулталарыныҥ чын бичиири: ӧмӧлӧӧчи кубулткышта (лл), береечи кубулткышта (кк), энчилеечи ле чыгытту кубулткыштарда (нн), энчилеечи, береечи, ле jерлеечи, чыгытту кубулткыштарда (тт).
Элес ӱндӱлӱ адалгыштардыҥ чын бичилерин эске алып, оос ло бичилген эрмек-куучынында jастыра этпей тузаланар. Орус тилдеҥ кирген адалгыштарда кожулталардыҥ чын бичилерине тас- каду иштер бӱдӱрер. Кееркедим ле билим иштерди шиҥдеп, орус тилдеҥ кирген адалгыштардыҥ кожулталары канайда бичилип турганын кӧрӧр. Учуры jуук сӧстӧр биригип бӱткен колболу сӧстӧрдиҥ чын бичилериле таныжып, таскаду иштер бӱдӱрер. Бӱтпеген тӧзӧгӧлӱ адалгыштар би- ригип бӱткен колболу ӧс адалгыш-тардыҥ чын бичилерине, бӱткен тӧзӧгӧлӧр биригип бӱткен колболу ӧс адалгыштардыҥ чын бичилерине берилген ээжилерди кычырып, таскадулар бӱдӱрер, бойыныҥ jуртын айландыра jерлердиҥ аттарына учурлаган сӧзлик тургузар.*Орус тилде кӧп тоодо айдылар jердиҥ аттарыныҥ алтай тилде чын бичилериле таныжар. Ӧлӧҥ-чӧпти, аҥ-кушты адаган адалгыштардыҥ чын бичилериле таныжар. Ого учурлаган jайаандык иш бӱдӱрер.
Ӧткӧн темалар аайынча тесттер бӱдӱрер. Ченелте иш бӱдӱрер. Диктант бичиир.
Колбулу куучын-эрмек темиктирери Оос сочинение-jурамал «Кыш»
Jастыраларла иш эдер. *Сингармонизмниҥ ээжизи: бӱтпеген ле бӱткен тӧзӧгӧлӱ адалгыштарда эрин ӱндӱлердиҥ чын бичилери; бӱткен тӧзӧгӧлӱ адалгыштарда эрин гармония бузула берер учуралдарга таскаду иштер бӱдӱрер. Проект иш: «Алтай калыктыҥ ту- заланган эм-ӧлӧҥдӧри ле jуу ӧйинде курсак болгон ӧзӱмдер, олордыҥ ат-тарыныҥ чын бичилери» деп темала проект иштер тургузар, оны корулаар. Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧни керегинде, оныҥ маанызы, кебедели, гимни, тӧс калазы, оныҥ кереестери, тӱӱкизи деп темаларла тексттер кычырар. Тексттерди тили jанынаҥ шиҥдеер, ӧдӱп турган темала колбоп, эрмек-куучын ӧткӱрер билгирин ченеер. Берилген темаларла презентация, jетирӱ бичиир, проект тургузар.. Jарталгышла таныжып, ол неле де кубулбай, алдынаҥ учурлу куучын- эрмектиҥ бӧлӱги болуп тура, предметтиҥ темдегин кӧргӱзип турганын билип алар. Jарталгыштар учурыла предметтиҥ чыҥдыйын ла недеҥ эдилгенин, неле колбулу болгонын кӧргӱзеери аайынча бӧлинерин таскаду иштер ажыра чыҥдыйлаар. *Синонимдерлӱ jарталгыштарды синонимдериле солыштырып, эрмектиҥ учуры кубулган ба, jок по деп тӱҥейлештирер. Эрмекте берилген jарталгыш-тардаҥ чыҥдыйын кӧргӱзер (качественный) jарталгыштарды табала, учуры аайынча бӧлингенин айдар (не-немениҥ ӧҥин, амтанын, кылык-jаҥын, бӱдӱмин ле ӧскӧ дӧ темдектерин). Чыҥдыйын кӧргӱзер jарталгыштарда чике кем, тӱҥдештирер кем ле бийик кем боло- рын билип алар. *Чике кемин кӧргӱзер jарталгыштар предметтиҥ толо ло толо эмес темдегин кӧргӱзип, чике jарталгыштар болорын jартаар. Берилген сӧстӧрдӧҥ тӱҥдештирер кемге келижип турган jарталгыш-тарды анылап, олор кандый кожултаныҥ болужыла бӱткенин морфемаларга бӧлип кӧргӱзер. Относительный jарталгыштар не-немениҥ ӧйлӧ, jерле колбулу темдектерин, угын кӧргӱзерин билип алар. Олорды ылгаштырарына таскаду иштер бӱдӱрер.
Таскадуларда, кееркедим литературада jарталгыштарды табып, олор кандый эп-арганыҥ болужыла бӱткенин айдар.
Колбулу куучын-эрмек темиктирери Айылдыҥ ичин jартап бичиири. *Билим иштер тузаланып, не- немениҥ ӧҥин кӧргӱскен jарталгыштардыҥ этимологиязы керегинде jетирӱ белетеер. Эрмекте jарталгыштардыҥ учуры: jартаачы ла адылу айдылаачы болорыла таныжып, олорды ылгаштырарына таскаду иштер бӱдӱрер. Эрин ӱндӱлерлӱ jарталгыштарды чын бичиирине башка-башка бӱдӱмдӱ иштер бӱдӱрер. Бийик кемин кӧргӱзер jарталгыштардыҥ чын бичилерине таскаду иштер бӱдӱрер. Таскаду иштерди бӱдӱргенде, угуп бичигенде, тӱҥ-дештирер конструкциялу эрмектердиҥ токтой тӱжер темдектерин чын тургузып, jартаар. Куучын-эрмектиҥ алдынаҥ учурлу бӧлӱтери башка-башка кожулталардыҥ болужыла jарталгыштарга кӧчӧриле таныжар. Эрмекте кезик сӧстӧр адалгыш та, jарталгыш та, кубулбас та болорын кӧрӧр, мындый сӧстӧр эрмекте турган jеринеҥ камаанду болорын билип алар.
Колбулу куучын-эрмек темиктирери Кижиниҥ тыш бÿдÿмин бичиири. Бӱткен тӧзӧгӧлӱ jарталгыштарда эрин ӱндӱлердиҥ чын бичилериле та- ныжар. Jакылта кеберде тапчы ӱндӱлерге токтогон глаголдордоҥ бӱткен jарталгыштарда эрин ӱндӱ-лердиҥ чын бичилерине таскаду иштер бӱдӱрер. Колболу jарталгыштардыҥ, антоним сӧстӧр биригип бӱткен колболу jарталгыштардыҥ чын бичилерине таскаду иштер бӱдӱрер. Олорды ӧскӧ дӧ бичиир иштер бӱдӱргенде, чын тузаланарына тазыгар.
Тооломоныҥ учуры ла грамматический темдектерин билип алар. Теория материалды кычырып, тоо- ломолор учурыла турган тоозын кӧргӱзер, предметтиҥ ээчий тоозын, бириктирер тооломо, ӱлештирер, ӱлӱ тоозын кӧргӱскен, jарты jок тоозын темдектеген тооломолор болорын билип алала, таскадулар ажыра оны чыҥщыйлаар. Кычырган эрмектерди угуп бичиир ле ӧскӧ дӧ jайаандык иштер ажыра jаҥы ӧткӧн материалды тереҥжидер. Колбулу куучын-эрмек темиктирери Изложение «Куулар» - бичиир. Турган тоозын ла ээчий тоозын кöргÿзер тооломолорды ылгаштырар.
Бичикте берилген таскаду иштерди бӱдӱрип, бӱдӱмиле тооломолор тегин, колболу ла бириккен болорын чыҥдыйлаар. Тегин ле колболу тооломолордо эрин ӱндӱлердиҥ чын бичилерине берилген ээжилерди кӧгӱске алып, практический иштер бӱдӱргенде, олордыҥ чын бичилерин jартаар. Колболу ла бириккен тооло-молордыҥ чын бичилерине таскаду иштердеҥ ӧскӧ, ойындар ла ӧскӧ дӧ jайаандык иштер бӱдӱрер. Ээчий ле бириктирер тоозын кӧргӱзер тооломолордыҥ кожулталарыныҥ чын бичилерине бичикте берилген таскадуларды бӱдӱргениле коштой, чӧрчӧктӧр бойлоры сананып бичиир.
Колбулу куучын-эрмек темиктирери Бÿдÿмjилеген бичик (расписка), автобиография бичип ӱренер.
Турган тоозын кӧргӱзер тооломолорды кубулткыштарла кубултып, олордыҥ чын бичилерин билип алар. Эрмектерди ылгаганы ажыра тоо- ломолордыҥ синтаксистеги учурын билип алар: тӧс лӧ эчеҥи член болоры.
Ӱлештирер ле jарты jок тоозын темдектеген тооломолорлу эрмек-терди кееркедим литературанаҥ чыгара бичип, олордыҥ чын бичилерин jартаар, башка-башка бӱдӱмдӱ ӱредӱлӱ (обучающие) диктанттар бичиир (талдап бичиир, jартамалду, jайым диктант ла о.ӧ.). Эрмектердеҥ бӱдӱмиле, учурыла башка-башка тооломорды чыгара тартып, олорло башка-башка ылгаштар ӧткӱрер. *Билим литературалар тузаланып, тооломолордыҥ тӱӱкизи керегинде jетирӱ белетеер. Ӧткӧн темалар аайынча тесттер ле jайаандык иштер бӱдӱрер. Арт учында контрольный диктант бичип, бойыныҥ билгирин баалаар.
Солума - куучын-эрмектиҥ алдынаҥ учурлу аҥылу бӧлӱги деп бичикте берилген ээжилердеҥ билип алар. Солумалар учурыла jӱзӱнниҥ, кӧргӱзер, суракту, jартаачы, относительный, jарты jок, токтодулу солумаларга бӧлинери керегинде билип алганын таскадуларла чыҥдыйлап, башка-башка jайаандык иш бӱдӱрер: берилген тема аайынча мини сочинениелер, кӧчӱрип бичиир иштер (jӱзӱнин солып, керектӱ токтой тӱжер темдектерин тургузып ла о.ӧ.). *Jӱзӱнниҥ солумалары jебрен тӱрк тилде кандый болгон, алтай тилде ле ӧскӧ турк тилдерде канайда артканы керегинде билип алар. Слер деп солу- маны кандый учуралдарда тузаланып турганы керегинде куучындаар. Солумаларды кубулткыштарла кубултып, кӧп тооныҥ кожултазын канайда алынып турганын jартаар. *Суракту ла относительный солумалардығҥ тӱҥейи ле башказын шиҥдеп, ол аайынча шӱӱлте чыгарар.
Jартаачы солумалар адалгыштарла кожо турганда, кожулта албас учуралдарга эрмектер сананар. Jарты jок солумалардыҥ бӱдер эп-аргаларын таскаду иштер ажыра тереҥжидер (такып айдылган суракту солумалардаҥ, да, де деп тыҥыдар бӧлӱгештер ле бир деп сӧслӧ биригип бӱдер). Диктант бичиир. Jастыраларла иш эдер. Кӧргӱзер солумаларды jӱзӱндерле, тооло, кубулткышла кубултып, олордыҥ кожулталарыныҥ чын бичилерине таҥынаҥ таблица тургузар. Суракту солумаларды куучын-эрмекте чын тузаланары. Токтодулу ла jарты jок солумалардыҥ тӱҥей айдылып турганын эрмектер ажыра тӱҥейлештирип, учурыла башкаланып турганын керелеер. Колбулу куучын-эрмек темиктирери Табылу бÿдÿмдÿ изложение бичиир. Эрмектерди синтаксис аайынча ылгап, солумалар эрмекте баштаачы айдылаачы, толтыраачы, jартаачы ла айалга болуп турганын билип алар Ӧткӧн темалар аайынча тесттер бӱдӱрер. Тыҥыдар бӧлӱгештерлӱ, jарты jок ло токтодулу солумаларлу эрмектерге учурлаган таскадулар бӱдӱрип, олордыҥ чын бичилерин кӧгӱске алар, jартаачы солумаларда jӱзӱнниҥ, тооныҥ, кубулткыш-тардыҥ кожулталары оос ло бичилген эрмекте аҥыланарын билип алар. Кӧп тоодо турган jартаачы солумаларды эрмек-куучында чын тузаланарын шиҥдеп кӧрӧр: орфография ла орфоэпияны бӧлиштирер.
Кубулбастыҥ учуры ла темдектерин билери. Тексттеҥ кубулбастарды табып, оныҥ лексика учурын айдып, кандый кубулбас болгонын ( jерин, ӧйин, аайын, амадузын, шылтагын, кемин кӧргӱзер) jартаар. Колбулу куучын-эрмек темиктирери Сочинение «Мениҥ ийдим» - бичиир. Эрмектерде берилген кубулбастар-ды аҥылап, олордыҥ бӱдӱмин (тегин ле колболу) айдар. Эрмектерде кубулбастарды морфология jанынаҥ ылгап, кандый куучын-эрмектиҥ бӧлӱгинеҥ бӱткенин (адалгыштардаҥ, jарталгыштардаҥ, солума-лардаҥ, глаголдордоҥ) темдектеп кӧргӱзер.
Колболу кубулбастардыҥ чын бичилериниҥ орфограммазын jартаар, ол аайынча таблица тургузар. Бойы эрмек тургузып, бийик кемин кӧргӱзер улантылардыҥ чын бичилерин jартаар.
*Солумалардаҥ бӱткен кубулбастар керегинде ӱзеери jетирӱ алар, олорды тереҥжидерге таскаду иштер бӱдӱрер. Бийик кемин кӧргӱзер кубулбастардыҥ бӱткенин jартаар. Кубулбастарды jарталгыштардаҥ ла ылганаачынаҥ ылгаштырар. Эрмектерде синтаксис ылгаш ӧткӱрип, айалга болуп турганын айдар. Таҥынаҥ бӱдӱрген jайаандык иштеринде кубулбастарды эрчимдӱ тузаланар. Диктант бичиир. Jастыраларла иш эдер. 6 класста ÿренгенин катап кöрöри:тил керегинде билимдер, олор нени ӱредет. 99 бӱкте сурактарга каруу берер, jакылталарды бӱдӱрер. Тексттерде сӧстӧр кандый куучын-эрмектин бӧлӱги болгонын jартаар. Сӧсти табыштарыла ылгаар, эрмекти члендериле ылгаар. Сӧсти бӱдӱмиле ылгаар. Морфологический ылгаштар |
Алтай тил -7класс (68 час)
№ | Кӱн | Қурстыҥ оҥдайы | Час | Ӱренчиктердиҥ бӱдӱретен ижи | |
1 2 3 4 5 6 | 1 четверть Алтай тил керегинде Катап кöрöри Адалгыш Jарталгыш. Тооломо. Солума. Кубулбас. Диктант | 1 5 1 1 1 1 1 | Алтай тил керегинде ӱлгерлерле таныжар. Куучын откӱрер. Адалгышты катап кӧрӧр. Jарталгыш ла тооломоны катап кӧрӧр. Солуманы катап кӧрӧр. Кубулбасты катап кӧрӧр. Диктант бичиир. 108бӱк 11 таск. | ||
7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 | Глагол Глаголды катап кöрöри.
Тегин ле колболу глаголдор. Тил темиктирер: Сочинение «Экскурсияга jÿргени» Колболу глаголдордыҥ чын бичилери. Токтодулу глаголдор. Глаголдордыҥ кеберлери. Öйлÿ кеберлӱ глагол.
Глаголдордыҥ jÿзÿндерле кубулары. Молjу кеберлӱ глагол. Диктант. Jастыраларла иш.
Jöпсинер кеберлӱ глаголдор. Jакылта кеберлӱ глагол. 2 четверть Бойы алдында иш. Глаголдордыҥ бÿдери. Глаголдордоҥ глаголдор бÿдери. Залогтор. Ӳренгенин катап кöрöр. Тил темиктирер:Текст. Ченелте иш.
* Лексикала нштеер темалар: «Ӱредӱ, эмдиги ӧйдиҥ школы, ондогы ӱредӱчиниҥ ле ӱренчиктиҥ ижи-тожы»; «Мениҥ jилбӱлерим». Ч.А.Чунижековтыҥ «Мундузак» деп повезиниҥ ӱзӱгин кычырары. Эреҥис Эреҥис. Эреҥистердиҥ бÿдери ле чын бичилери. Jайылган эреҥис. Диктант. Тил темиктирер Изложение Jастыраларла иш . Jайылган эреҥис.
3 четверть Эреҥистиҥ адалгышка кöчöри. * Лексикала иштеер темалар: «Кыш», Изложение
Ылганаачы Ылганаачыныҥ учуры ла грамматический темдектери. Ылганаачылардыҥ бÿдери. Jайылган ылганаачылар. Jайылган ылганаачылар. Катап кöрöри. Тил темиктирери: И.И.Ортонуловтыҥ «Кӧчӱш» деп jуругыла чӱмдемел Куучын-эрмектиҥ болушчы учурлу бöлÿктери. Куучын-эрмектиҥ болушчы учурлу бöлÿктери керегинде jетирÿ. Улантылар Улантылар керегинде билери. Улантылардыҥ бÿдери Улантылардыҥ бÿдери. Таскадар иш. Катап кöрöри. Колбоочылар Колбоочылар керегинде jетирÿ. Колбоочыларлу эрмекте токтой тÿжер темдектер. Колбоочыларлу эрмекте токтой тÿжер темдектер. Диктант. Тил темиктирери: Изложение бичиирге белетениш Изложение Jастыраларла иш.
4 четверть Табышкан колбоочылар. Камаанду колбоочылар. Бöлугеш Бöлÿгеш керегинде билери. Бöлÿгештердиҥ чын бичилери. Бöлÿгештердиҥ чын бичилери. Быжулаар урок Катап кöрöри. Тил темиктирери: Изложение бичиирге белетениш.
Изложение бичиир Кыйгылулар Кыйгылулар керегинде билери Кыйгылулардыҥ учуры. Диктант. Jастыраларла иш * ӱредӱ ле билгирдиҥ телекейи (библиотека, спорт школ, кеендиктиҥ школы, кӱӱлик школ, о. ӧ.). Тӧрӧл республиказында ла текши ороондо jуртап турган калыктардыҥ тӱӱкизиле ле культуразы Катап кöрöри Катап кöрöри Морфология. Ылгаштарды катап корӧри | 17 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 6 1 1 1 1 1 1 1 1 5 1 1 1 1 1 1 1 5 1 1 1 1 1 5 1 1 1 1 1 1 1 1 1 5 1 1 1 1 1 1 1 4 1 1 1 1 3 1 1 1 | Глагол - куучын-эрмектиҥ алдынаҥ учурлу бӧлӱги керегинде бичикте берилген теория материалла таныжып, глаголдордыҥ лексика учурын jартаар. Эрмектерде глаголдорды аҥылап, синоним глаголдор эрмекте кандый учур берип турганын тӱҥейлештирип кӧрӧр. Кычырган эрмектерди угала бичип, оноҥ глаголдорды аҥылап, бӱдӱмиле олор тегин бе, колболу ба болгонын айдар. Тил темиктирер. Чӱмдемел бичиир.
Колболу глаголдордыҥ чын бичилерин ле айдыларын ылгаштырып, эрмек-куучынында олорды чын тузаланар. Колболу глаголдор ылганаачы ла болушчы глаголдордоҥ бӱдӱп турганын айдар. Эрмектерде глаголдордыҥ лексика учурын jартаганы ажыра болушчы глаголдор эрмекте айдылган эдилге канайда ӧдӱп турганын ылгаштырар. Токтодулу глаголдордыҥ лексика учурын jартап, олордыҥ бӱдер эп-аргаэын jартаар. Эрмекте глаголдордыҥ лексика учурын jартаганыла коштой, олордыҥ тооло, jӱзӱндерле кубуларын, глаголдордо кезик учуралдарда кӧп тооныҥ кожултазы болбос учуралдарды керелеер.
Ӧйлӱ кеберде глагол ӧйлӧрлӧ кубу- ларына башка-башка бӱдӱмдӱ иштер бӱдӱрер. Эрмектердеҥ ӧткӧн ӧйдӧ турган глаголдор эдилге jуукта ӧткӧнин, jарты jок ӧткӧн ӧйди ле ӧткӧни удап калганын кӧргӱзип турганын jартаар. Глаголдордыҥ jÿзÿндерле кубултарын билер. Эрмекте глаголдорды ылгап, молjу кебердиҥ учурын jартаар. Молjу кебер -са/-се, - гажын/-гежин деп кожулталардыҥ болужыла бӱдерин бичип кӧрӧр. Диктант бичиир. Jастыраларла иш эдер. Эрмектерде jӧпсинер кеберде глаголдор -гай-гей деген кожулталардыҥ болужыла бӱдӱп, лексика учурында jӧпсингенин кӧргӱзип турганын jартаар. Jакылта кеберди глаголдордыҥ тӧэӧгӧзиле айдарыла таныжып, эрмек- терде глаголдорды jакылта кеберге тургузар. Jакылта кеберде глаголдорды jӱзӱндерле кубултар. Берилген глаголдорды кеберлериле бӧлип, текши :шӱӱлте чыгарар; морфология ылгаш эдип, глагол кандый кеберде турганын керелеер. Глаголдор глаголдордоҥ бӱдериле таныжып, залогтор керегинде кыска jетирӱ алар: 1) тӧс залог (аҥылу кожулта алынбайт — кир, кӧр, ич); 2) jандырар залог (-ын/-ин,-ун/-ун/-н); З) алдырар (-ыл/-ил, -ул/-ул/-л); 4) ӧмӧ залог (-ыш/-иш, -уш/-уш/-ш); 5) албан залог (-тыр/-тир, -дыр/-дир, -ыр, -гус/-гыс - кур/-кӱр, -т). Глаголдорды бӱдӱми аайынча ылгаштырар. Ылгаштар эдер. Тил темиктирер: текст керегинде билерин тереҥжидер. Ченелте иш бӱдӱрер. * «Ӱредӱ, эмдиги ӧйдӧги школы, ондогы ӱредӱчиниҥ ле ӱренчиктиҥ ижи-тожы»; «Мениҥ jилбӱлерим» деп темаларла иштеп, эрмек-куучынында башка-башка эдилгелер кӧргӱзип турган глаголдорло, jандырар, алдырар, ӧмӧ залогтордо глаголдорло чын тузаланып турар. Текст тургузып, ондо глаголдордыҥ jӱзӱнин эмезе ӧйин чын бичиир. Тургуза ӧйдӧ айдылып турган глаголдор эки бӱдӱмле айдыларын билер (кычырат, кычырып jат). Колболу глаголдорды чын бичиир ле айдар. Орус тилдеҥ алтай тилге кӧчӱрер. Эреҥистерди ылгап, морфология темдектерин ле грамматикалык учуры аайынча ол глаголдыҥ аҥылу кебери, анда jарталгыш ла глаголдыҥ учуры бар болгонын темдектеер.
Эреҥистерди ылгап тура, олор -ган//-ген, -ар//-ер, -атан//-етен, -галак//-гелек, -гандый//-гендий, -гадый//-гедпй, -аачы//-еечи кожулталардыҥ болужыла глаголдоҥ бӱдӱп турганын, эренистиҥ кожулталарында ӧткӧн лӧ келер ӧйдиҥ учуры болорын чыҥдыйлаар.
Эреҥистерле морфология ылгаш ӧткӱрип, олор кандый кожултаныҥ бо- лужыла бӱткенин айдар. Кееркедим литературанаҥ алган узӱктердеҥ jайылган ла jайылбаган эреҥистер табар.
Диктант бичиир Тил темиктирер. Изложение бичиир. Jастыраларла иш бӱдӱрер. Jайылбаган эреҥистӱ эрмектердеҥ jайылган эреҥистерлӱ эрмектер тургузар. Эрмектерде берилген эреҥистерди jартап турган сӧстӧриле кожо аҥылаар. Jакылталар аайынча башка-башка jайаандык иштер бӱдӱрер. Таскаду иштер ажыра эреҥистер кандый учуралдарда адалгышка кӧчӱп турганын кӧрӧр. Адалгышка кӧчкӧн эреҥистерди кубулткыштарла кубултып, эреҥистер кубулткыштарла jаҥыс ла кӧп тоодо турган адалгыштарга тӱҥей кубулары керегинде шуӱулте чыгарар. Эрмектерди синтаксис ылгаш эдип, олордыҥ эрмекте учуры аайынча шӱӱлте чыгарар.Откӧн темалар аайынча тесттер бӱдӱрер Практический иштер ажыра -аачы, -еечи, -оочы -ёёчи, -иичи кожулталу эреҥистердиҥ чын бичилерин чыҥдыйлаар. Jайылбаган эреҥистӱ эрмектердеҥ jайылган эреҥистерлӱ эрмектер тургузып, токтой тӱжер темдектерин тургузар. * Эрмек-куучынында башка-башка бӱдӱмдӱ эреҥистерле тузаланып, эреҥистерди глаголдоҥ ло jарталгыштаҥ ылгаштырып турар, адалгышка кӧчкӧн эреҥистерле чын тузаланар. Л. Кокышевтиҥ чӱмдемелдерин кычырып, кычырганын куучындаар. Тил jанынаҥ ылгамал эдип, эреҥистерлӱ эрмектерле иштеер, олорды чыгара бичип, буткен эп-аргазын jартаар. Jайылган ла jайылбаган эреҥистерди эрмектердеҥ танып турар. Ылганаачы — глаголдыҥ аҥылу кебери. Ылганаачы тӧс эдилгеле коштой, кош эдилгени кӧргузип турганы керегинде билип алар. Ылганаачыны глаголдоҥ ло кубулбастаҥ ылгаштырар.
Эрмекте ылганаачыларды аҥылап, бӱткен эп-аргазын jартаар. Эрмектердеҥ колболу глаголды табып, оныҥ тӧс бӧлӱги -п, -а//-е ле о.ӧ. кожулталу ылганаачыларла айдыларын керелеер. Тегин ле jайылган ылганаачыларлу эрмектер сананар.
Эрмекте тегин ле jайылган ылганаачылардыҥ турар jери ле учуры керегинде монолог куучын тургузар. Эрмектерди синтаксис аайынча ылгап, ылганаачы айдылаачы ла айалга болорын билип алар. Ылганаачыларга токтодулу кожулта кожуп эрмектер тургузар. Ылганаачы керегинде шӱӱлте учурлу куучын тургуэар. Jакылтала берилген материалды система аайынча бӧлиир. Ылганаачылардыҥ кожултазында эрин .ӱндӱлердиҥ чын бичилерине таскадулар бӱдӱрип, олордыҥ орфограммазын айдар. Тегин ле jайыллган ылганаачылар тузаланып, кандый бир немеге (кийим, айак-казан, тудунар-кабынар предметтер) реклама эдип, эрмектеринде токтой тӱжер темдектерди jартаар. Ылганаачылар тузаланып, берилген jурук эмезе тема аайынча сочинение бичиир. Кычырган тексттиҥ содержаниезин кыскарта эмезе тӧкпӧй-чачпай куучындаар.
Куучын-эрмектиҥ болушчы учурлу бöлÿктери керегинде jетирÿле таныжары Теориялык материалла таныжып, уланты - куучын-эрмектиҥ болушчы учурлу бӧлуги болгонын билип алар. Эрмектерди, сӧсколбуларды ылгап, уланты алдынаҥ учурлу куучын-эрмектиҥ бӧлуктериле кожо кандый бир кубулткышта туруп, олордыҥ учурын быжулап турганы ла анайда ок камаанду колболу эрмектиҥ бӧлӱктерин колбоп турганы керегинде шӱӱлте чыгарар. Эрмектердеҥ аҥылап чыгарган улантыларды бӱткени аайынча бӱткен ле бӱтпеген улантыларга бӧлиир. Бӱткен улантылар куучын-эрмектиҥ башка-башка бӧлӱктеринеҥ бӱдерин jартаар (адалгыштардаҥ, кубулбастардаҥ, солумалардаҥ ла глаголдордоҥ). Берген эрмектерди улантыларыныҥ бӱткени аайынча бӧлиир. Кезнк улантылардыҥ бӱткен тӱӱкизиле ӱзеери jетирӱ алар. Эрмектерди синтаксис jанынаҥ ылгап, улантыларды кубулбастардаҥ ылгаштырар Угуп эмезе кӧчӱре бичиген таскадуларды бӱдӱрип, улантылардыҥ сӧстӧрлӧ кожо чын бичилерин айдып, jартаар. Камаанду колболу эрмектердиҥ бӧликтерин улантылар бириктиргенде, олордыҥ ортозында токтой тӱжер темдектерди тургузар. Ылгаштарды катап кӧрӧри.
Бичикте берилген теория материалдаҥ колбоочы - куучын-эрмектиҥ болушчы учурлу бӧлӱги, бӱдӱмиле колбоочылар тегин ле колболу, учурыла табышканду ла камаанду болуп турган деп билип алар. Табышканду колбоочылар учурыла бириктиреечи, ӱлештиреечи, удурлаштыраачы болуп турганын таскаду иштерди бӱдӱрип тура, чыҥдыйлаар. Эрмекте улантылардыҥ учурын чокымдаар: бириктиреечи колбоочылар укташ члендерди колбоп турганын, ӱлештиреечи ле удурлаштыраачы колбоочылар укташ члендерди ле колболу эрмектердиҥ бӧлӱктерин колбоп турганын. Диктант бичиир. Тил темиктирери: Изложение бичиирге белетенер Изложение бичиир. Jастыраларла иш эдер. Камаанду колбоочыларды ылга- наачылардаҥ ылгаштырарына башка- башка иштер бӱдӱрип, эрмекте олордыҥ учурын jартаар (амадузын ла шылтагын коргӱзер). Тыҥыдар бӧлӱгештерлӱ, колбоочыларлу эрмектерди ылгаштырар. Берилген модельдер аайынча колбоочыларлус эрмектер тургузар. Колбоочыларлу эрмектерде токтой тӱжер темдектердиҥ турар аайын (деп колбоочыныҥ кийнинде запятой турбас учуралдарды), кожо айдылып турган сӧстӧрлӧ колбоочылар башка бичилерин jартаар. Бичикте берилген теория материалдаҥ бӧлӱгеш куучын-эрмектиҥ болушчы бӧлуги болуп турганыла таныжар. Таскаду иштер ажыра бӧлӱгештер суракту, тыҥыдар, токтодулу, тӱҥдештирер болуп турганын билип алар.
Бичикте берилген материалдаҥ куучын-эрмектиҥ алдынаҥ учурлу бӧлӱктери куучын-эрмектиҥ болушчы учурлу бӧлӱгине кӧчӱп турганыла таныжар.
Тыҥыда айдар бӧлӱгештерди кол- боочылардаҥ ла кубулткыштыҥ ко- жулталарынаҥ ылгаштырып jартаар. Эрмекке морфология ылгаш ӧткӱрип, бӧлӱгештердиҥ турар jерин jартаар. *Бӧлӱгештердиҥ модаль учур алынар учуралдарына ла бӧлӱгештиҥ учурын алынган (препозитив) сӧстӧргӧ берилген таскадуларды корӱп, бойы ондый эрмектер сананар. Таскаду иштерди бӱдӱргенде, бӧлӱгештерди кожо айдылып турган сӧстӧрдӧҥ башка бичиирин jартаар. Бӧлӱгештиҥ учурын алынган препозитив сӧстӧр коштой турган сӧстӧрлӧ башка эмезе чийӱчек ажыра бичилерин бичикте берилген таскадулар бӱдӱргени ажыра таскамал алар, кееркедим литературанаҥ препозитив сӧстӧрлӱ эрмектер чыгара бичип тереҥжидер. «Мӧш» деп текстле иштеер. 184 бӱк 225таскаду.
Изложение бичиир
Теория материалдаҥ кыйгылулар кандый да куучын-эрмектик бӧлӱгине кирбес, аҥылу учурлу куучын-эрмектиҥ бӧлӱги болгоныла таныжар. Угуп ла кӧчӱрип бичиген эрмектерди шиҥдеп тура, кыйгылулар учуры аайынча кайкаганын, кородогонын, сӱӱнгенин, коркыганын ла о.ӧ. кижиниҥ психика айалгазын кӧргӱзип турганын билип алар. Кыйгылуларлу сӧстӧрлӱ эрмектерле синтаксис ылгаш эдип, эрмекте олордыҥ учурын айдар. Кыйгылу сӧстӧрлӱ эрмектер бичигенде, токтой тӱжер темдектерин ле ондый сӧстӧрдиҥ чын бичилерин jартаар (кандый учуралда запятой, кый темдек, сурак темдек тургузарын). Диктант бичиир. Jастыраларла иш эдер. * ӱредӱ ле билгирдиҥ телекейи (библиотека, спорт школ, кеендиктиҥ школы, кӱӱлик школ, о. ӧ.). Тӧрӧл республиказында ла текши ороондо jуртап турган калыктардыҥ тӱӱкизиле ле культуразы керегинде тексттер кычырар. Берилген темаларла бойы текст тургузып, модаль сӧстӧрди, кыйгылуларды эрмек-куучынында чын тузаланып билер. Бичигенде, токтой тӱжер темдектерин чын тургузар. Катап кöрöри Морфология. Ылгаштарды катап корӧри |
Алтай тил - 8 класс -68 час
№ | Кӱн | Курстыҥ оҥдайы | Час | Ӱренчиктердиҥ бӱдӱретен ижи | ||
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 | 1 четверть Куучын-эрмек темиктирери Оос сочинение. Алтай тил керегинде. Катап кöрöри Фонетика Лексика. Сöстиҥ бÿдÿми. Морфология Морфология Диктант Синтаксис ле пунктуация Jастыраларла иш. Сöс лö сöсколбу. Сöсколбу бӱдӱрген сöстöрдиҥ колбожор эп-аргалары Сöсколбу ла эрмек. Сöсколбуда ла эрмекте сöстöрдиҥ турар аайы. Учур согулта. Табылу, суракту, jакарган эрмектер. Кыйгылу эрмек. Тегин эрмек Бир тöс члендÿ ле эки тöс члендÿ эрмектер. Кеҥиткен ле кеҥитпеген эрмектер. | 1 5 1 1 1 1 1 5 1 1 1 1 1 1 | Куучын-эрмек темиктирери Алтай тил керегинде оос сочинение Сӧсти табыштарыла ылгаар. Сӧсти бӱдӱмиле ылгаар. Куучын-эрмектиҥ бӧлӱктерин катап кӧрӧр. Куучын-эрмектиҥ бӧлӱктерин катап кӧрӧр. Диктант бичиир. Грамматиканыҥ бӧлӱктерин (морфология ла синтаксис), олордыҥ бой-бойыла колбулузын, кижи сананарында, оны чыгара айдарында синтаксистиҥ учурын аайлаар. 5-7 класстарда синтаксисле танышкан тӧс оҥдомолдорды эске алынар. Ӱренген синтаксис конструкцияларды таныыр, jартаар, модельдерин тургузар, олорды эр- мек-куучынында тузаланар, синоним конструкцияларла солыыр. Эрмектиҥ ичинеҥ сӧсколбуларды таныыр, эрмектеҥ чыгарар; сӧсколбуда тӧс лӧ камаанду сӧстӧрди табар; тӧс сӧзинеҥ улам кандый сӧсколбу (адылу, глагол) — билер; сӧстӧрдиҥ колбошкон эбин учурын_(предметтиҥ аҥылу темдектер эцилгениҥ ууланганын, мензингенин кӧргӱзеери) jартаар.
Камаанду колбуныҥ эп-аргаларын: башкарган, башкарышкан, кожулган таныыр. Сӧсколбуларды бӱдӱмиле (тегин, колболу) ылгаштырар. Глаголдыҥ сӧсколбузында тӧс сӧзи глаголло, глаголдыҥ кеп бӱдӱмиле айдылып, тӧс лӧ камаанду сӧстӧри башкарган ла кожулган эп-аргалардыҥ болужыла колболоры. Башкарган эпле колболор: камаанду сӧзи, энчилеечи кубулткыштаҥ башка, косвенный кубулткышта турганда; кожулган эпле - камаанду сӧзи кубулбасла, ылганаачыла айдылганда. Берилген темдектерле сӧсколбулар тургузар. Тургускан сӧсколбуга учуры jуук (синонимичный) сӧсколбу тургузар, оны эрмек куучынында тузаланар. Тӧс сӧзи jанынаҥ башка-башка сӧсколбулар (адылу, глагол) тургузар, морфология темдегин, сӧстӧрдиҥ колбошкон эбин jартаар. Адылу сӧсколбуда тӧс сӧс адалгышла, jарталгышла айдыларын, тӧс лӧ камаанду сӧстӧри кожулган, башкарган, башкарышкан эп -аргала колболорын билер. Кожулган эпле тӧс сӧзи адалгышла, камаанду сӧзи jарталгышла, тооломоло, эреҥисле айдылган сӧсколбулар колболорын билери; башкарган эпле тӧс сӧзи jарталгышла, камаанду сӧэи кубулткыштыҥ кеберин алынган адалгышла айдылганда колболорын билер. Сöсколбуда ла эрмекте сöстöрдиҥ турар аайын билип алары. Учур согултаныҥ учурын билери. Амадузыла, ӱниле эрмектер кандый болуп турганын быжулаар. Jетирӱ эдер, jакару, суракту ла кыйгылу эрмектерди учуры, айдылган ӱни jанынаҥ шиҥдеер. Бир тöс члендÿ эрмектерди эки тöс члендÿ эрмектердеҥ ылгаштырар. Эки тӧс члендӱ тегин эрмектиҥ структура бӱдӱмин шиҥдеер, jартаар. Кеҥиткен ле кеҥитпеген эрмектерди ылгаштырар.
| |||
13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 | Эки тöс члендÿ эрмектер Эрмектиҥ тöс члендери. Баштаачы. Куучын-эрмек темиктирери Изложение бичиирге белетенери Изложение Диктант Jастыраларла иш Айдылаачы
2 четверть Баштаачы ла айдылаа-чыныҥ ортозында тире. Бойы алдында иш. Толтыраачы Jартаачы Jöмöлтö Jерин ле öйин кöргÿзер айалгалар Куучын-эрмек темиктирери Изложение бичиирге белетенер Изложение бичиир Шылтагын ла амадузын кöргÿзер айалгалар Ӧдöтöн аайын ла кемин кöргÿзер айалгалар. Диктант Куучын-эрмек темиктирери «Амыраар кӱнде» деп сочинение Jастыраларла иш Быжулаар урок 3 четверть Бир тöс члендÿ эрмектер Jарт jÿзÿндÿ бир тöс члендÿ эрмек. Jарты jок jÿзÿндÿ эрмек Jÿзÿни jок эрмектер Адалганду эрмектер Толо ло толо эмес эрмек Быжулаар урок Укташ члендÿ эрмектер Укташ члендер керегинде jетирÿ Укташ ла укташ эмес jартаачылар. Табышканду колбоочылар ажыра бириккен укташ члендер. Укташ члендерди бириктиреечи сöстöр Эрмектиҥ аҥыланган члендери Аҥыланган члендер керегинде jетирÿ Jöмöлтöлöрдиҥ аҥыланары. Толтыраачылардыҥ аҥыланары Чокымдап айдар айалгалардыҥ аҥыланары Быжулаар урок. Куучын-эрмек темиктирери Jар. Автобиография Jартап ла кожулып айдылган члендердиҥ аныланары. Куучын-эрмек темиктирери Изложение бичиирге белетенер Толо бичиир изложение Диктант. Jастыраларла иш 4 четверть Эрмектиҥ члендериле колболышпай турган сöстöр
Кычыру сöс. Кириш сöстöр. Кириш сöсколбулар ла эрмек. Сöс-эрмектер. Куучын-эрмек темиктирери И.И.Ортонуловтыҥ «Тÿймеендÿ тÿн» деп jуругыла сочинение Чике ле косвенный куучын-эрмек Чике куучын-эрмек Кубулталу куучын-эрмек.
Диалог. Цитата. Цитатада туратан темдектер. Катап кöрöри Jыл туркунына ÿренгенин катап кöрöри. Куучын-эрмек темиктир Изложение бичиирге белетенер Изложение бичиир. Диктант. Jастыраларла иш Пунктуация Тест | 15 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 6 1 1 1 1 1 1 4 1 1 1 1 7 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 4 1 1 1 1 1 4 1 1 1 1 5 1 1 1 1 1 1 1 | Эрмектиҥ тӧс лӧ эчеҥи члендерин таныыр. Баштаачыныҥ айдылган эбин jартаар. Куучын-эрмек темиктирери Изложение бичиирге белетенер. Изложение бичиир Диктант бичиир Jастыраларла иш эдер. Айдылаачыныҥ бӱдӱмдерин, айдылган эбин jартаар. Колболу глагол-айдылаачыныҥ болушчы глаголдоры эдилгениҥ тӱрген, узак ӧйгӧ, jаантайын эмезе божоп, учына jеткенин кӧргӱзери. Эрмекте баштаачы ла айдылаачыныҥ колбожорын шиҥдеер, башказын jартаар; эрмек-куучынында баштаачы ла айдылаачыны синоним бӱдӱмдериле солыыр, тузаланар. Баштаачы ла айдылаачыныҥ ортозында тире тургузар учуралдарды шиҥдеп, бичииринде тузаланар. Бойы алдында иш бӱдӱрер. Эчеҥи члендердиҥ айдылган эбин ылгаштырар. Чике ле косвенный толтыраачылардыҥ башказын билер. Jартаачыныҥ айдылар эбин, бӱдӱмдерин билер, jартаар. Jӧмолтӧ. Jӧмӧлтӧлӧр кижиниҥ ижин, угын, jерлердиҥ аттарын оноҥ до ӧскӧ темдектерин кӧргӱзер деп билер. Айалгалардыҥ бӱдӱмдерин, айдылар эбин: эбин билер, jартаар. Куучын-эрмек темиктирери Изложение бичиирге белетенер Изложение бичиир Шылтагын ла амадузын кöргÿзер айалгаларла иштеер. Ӧдöтöн аайын ла кемин кöргÿзер айалгаларла иштеер. Диктант бичиир. «Амыраар кӱнде» деп темага сочинение бичиир. Jастыраларла иш эдер. Эрмектерди члендериле ылгаар.
Бир тӧс члендӱ эрмектерди таныыр; бӱдӱмин, тӧс члендериниҥ айдылган эбин jартаар. Бир тӧс члендӱ эрмектерди учурыла, структура бӱдӱмдериле тӱҥдештирер; бойы тургузар.
Jÿзÿни jок эрмектерди табып, jартаар.
Адалганду эрмектиҥ тӧс члени адалгышла айдыларын (мындый эрмектер ар-бӱткенниҥ айалгазын, ӧйди, эдилгениҥ jерин кӧргӱзерин билер, jартаар. Адалганду эрмектер ле толо эмес эрмектерди тӱҥдештирер, башказын jартаар. Толо эмес эрмектерде божодылган члендер контексттеҥ эмезе куучын ӧдӱп турган айалганаҥ jарталар темдегиле тузаланар. Ӱренгенин быжулаар урок.
Эрмекте члендер укташ болорыныҥ айалгазын оҥдоор. Ӱнниҥ ле колбоочылардыҥ болужыла колбошкон укташ члендерлӱ эрмектерди керектӱ ӱнле кычырып билер. Укташ ла укташ эмес jартаачыларды таныыр, тӱҥдештирер. Укташ члендерлӱ эрмектерди шиҥдеер, jартаар. Башка-башка эпле бириккен укташ члендерлӱ эрмектер тургузар, эрмек-куучынында андый эрмектерди табышканду колбоочыларла бириккен укташ члендерлӱ эрмекти синоним учурлу табышканду колболу эрмекле солыыр.
Укташ члендерди бириктиреечи сöстöрлӱ эрмектердиҥ токтой тӱжер темдектерин тургузар. Аҥыланган ла аҥыланбаган укташ члендерди тӱҥдештирер. Аҥыланган члендерлӱ эрмектер тургузар, олорды эрмек- куучынында тузаланар. Jöмöлтöлöрдиҥ аныланары. Токтой тӱжер темдектерин тургузар. Толтыраачылардыҥ аҥыланары. Токтой тӱжер темдектерин тургузар Чокымдап айдар айалгалардыҥ аҥыланары. Токтой тӱжер темдектерин тургузар. Быжулаар урок. Куучын-эрмек темиктирери: Jар, автобиография бичип ӱренер. Аҥыланган айалгаларлу эрмектер тургузып билер. Аҥыланган члендерлӱ эрмектерди чын тургусканын шиҥдеер, тӱзедер. Куучын-эрмек темиктирери: Изложение бичиирге белетенер Изложение бичиир. Диктант бичиир. Jастыраларла иш эдер.
Кычыру сӧс не керектӱзин билер. Башка-башка айалгаларда (оос эрмек-куучында, окылу эрмек-куучында ла о.ӧ.) тузаланар Кычыру сӧстӧрлу эрмектер тургузар. Ту- заланган кычыру сӧс эрмекте эптӱ бе, jок по (айалгага келижер-келишпес) шиҥдеер. Мары, жанры башка тексттерде кычыру сӧстӧрди канайда, не керектӱ тузаланганын шиҥдеер. Аҥыланган jӧмӧлтӧлӱ, кычыру, кириш сӧстӧрлӱ эрмектерди керектӱ ӱнле кычырар, бичикте токтой тӱжер темдектерин чын тургузар. Кириш конструкцияларды учуры аайынча бӧлиир. Кириш конструкцияларлу эрмектерди оос эрмек-куучында, ӱредӱлӱ-билим, публицистика ла кееркедим чӱмдемелдердиҥ марында тузаланарын шиҥдеер. Сӧс-эрмекти табып, токтой тӱжер темдектерин тургузар. Куучын-эрмек темиктирери: И.И.Ортонуловтыҥ «Тÿймеендÿ тÿн» деп jуругыла сочинение бичиир. Чике куучын-эрмектиҥ токтой тӱжер темдектерин чын тургузар. Кубулталу куучын-эрмектиҥ токтой тӱжер темдектерин чын тургузар. Диалогтыҥ токтой тӱжер темдектерин чын тургузар. Цитатаныҥ токтой тӱжер темдектерин чын тургузар. Катап кöрöри Jыл туркунына ÿренгенин катап кöрöри. Куучын-эрмек темиктирери: Изложение бичиирге белетенер Изложение бичиир. Диктант бичиир. Jастыраларла иш эдер. Пунктуацияны катап кӧрӧр. Тестле иштеер. | |||
9класс – алтай тил - 34 час
№ | Кӱн | Темаларла пландаары | Час | Ӱренчиктердиҥ бӱдӱретен ижи | |
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 | 1 четверть Алтай тил керегинде. Катап кöрöри. Катап кöрöри. Синтаксис ле пунктуация. Колболу эрмек керегинде jетирÿ. Колболу эрмектердиҥ бÿдÿмдери. Табышканду колболу эрмек. Колбоочылу табышканду колболу эрмек. Камаанду колболу эрмек. Камаанду колболу эрмек. Диктант. К.к.-э.т. Изложение Изложение Jастыраларла иш
2 четверть Кош эрмектиҤ бÿдÿмдери Öйин кöргÿзер кош эрмек. Айалгазын кöргÿзер кош эрмек. Jöпсинер кош эрмек. Диктант. К.к.-э.т.: Изложение Изложение Jастыраларла иш
3 четверть Толтыраачы кош эрмектер. Jартаачы кош эрмектер. Амадузын кöргÿзер кош эрмектер. К.к.-э.т.: сочинение «Кем болор керек, кандый болор керек» Шылтагын кöргÿзер кош эрмектер. Шылтузын кöргÿзер кош эрмектер. Бир канча кош эрмектÿ камаанду колболу эрмек. Диктант. К.к.-э.т.: Изложение Jастыраларла иш
4 четверть Колбоочызы jок колболу эрмектер Колбоочызы jок колболу эрмектерде запятой ло запятойлу точка тургузары. Колбоочызы jок колболу эрмектерде эки точка тургузары Колбоочызы jок колболу эрмектерде тире тургузары. Уурладылган колболу эрмектер. Тил керегинде текши jетирÿ Тил - улус куучындажар эп-арга. ТилдердиҤ биле-бöлÿктери. Алтай литературный тил ле диалекттер. Бичимдик тилдиҤ мары ла литератураныҤ мары. Куучын-эрмектиҤ культуразы. Диктант К.к.-э.т. Изложение | 1 1 1 1 16 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 4 1 1 1 1 3 1 1 1 1 | Алтай тил керегинде статья, ӱлгер кычырар Ӱренгенин катап кöрöр.
Тегин ле колболу эрмектерди ылгаштырар, чын кычырар, башказын jартаар. Колболу эрмектердиҥ бӱдӱмдерин (табышканду колболу, камаанду колболу, колбоочызы jок, колболу биригӱлерди) тӱҤдештирер, колбошкон эп-аргаларын табар. Колболу эрмектерди керектӱ темдектери аайынча бöлип билер. Табышканду колболу эрмекдиҤ бöлӱктериниҤ колбошкон эбин таныыр, ортозындагы шӱӱлте колбуларды (отношениелерди) сезер, jартаар, эрмектиҤ схемаларын тургузар. Табышканду колболу эрмектерде керектӱ токтой тӱжер темдектерди тургузып билер, jартаар. Берилген схемага табышканду колболу эрмек тургузар, эрмек-куучында тузаланар. Камаанду колболу эрмектиҤ тöс лö кош бöлӱктерин табар, бой-бойыла колбошкон эбин jартаар, эрмектиҤ схемазын тургузар. Диктант бичиир. Изложение бичиирге белетенер. ТексттиҤ содержаниезин толо бичиир. Jастыраларды тӱзедер, jартаар. Башка-башка кош эрмектерди ылгаштырар, берилген схемага эрмектер тургузар. Камаанду колболу эрмектиҥ токтой тӱжер темдектерин билер, чын тургузар. Айалгазын кöргӱзер ле jöпсинер кош эрмектерди бой-бойынаҤ ылгаштырар. . Jӧпсинер кош эрмекке сурак тургузып, токтой тӱжер темдектерин тургузар. Диктант бичиир. Изложение бичиирге белетенер. ТексттиҤ содержаниезин толо бичиир. Jастыраларды тӱзедер, jартаар. Толтыраачы, jартаачы, амадузын кöргӱзер эрмектерди бой-бойынаҤ ылгаштырар, токтой тӱжер темдектерин чын тургузар. Амадузын кӧргӱзер кош эрмекке сурак тургузып, токтой тӱжер темдектерин тургузар. Тил темиктирер: сочинение бичиир. Шылтагын ла шылтуун кöргӱзер эрмектерди бой-бойынаҤ ылгаштырар, токтой тӱжер темдектерин чын тургузар. Бир канча кош эрмектӱ к.к.э. шиҤдеер, бöлӱктериниҤ ортозында бар учур колбуларды jартаар. Колболу эрмектерди тургусканын шиҤдеер, бар jедикпестерди тӱзедер. К.к.э. токтой тӱжер темдектерин билер, чын тургузар. Диктант бичиир. ТексттиҤ содержаниезин толо бичиир. Jастыраларды тӱзедер, jартаар.
Колбоочызы jок колболу эрмектиҤ бöлӱктери шӱӱлтезиле бой-бойы ортозында кандый болгонын jартаар, ӱнле кöргӱзип кычырар, токтой тӱжер темдектерин чын тургузар. Бöлӱктери ортозында башка-башка учурларлу колболу эрмектер тургузар, олорды эрмек-куучынында тузаланар, синоним конструкцияларла солып билер. Колбоочызы jок колболу эрмектерди шиҤдеер, синтаксис jанынаҤ толо jартаар. Уурладылган колболу эрмектердиҥ схемазын тургузар, токтой тӱжер темдектерин чын тургузып билер. . Эмдиги алтай тилдиҤ башка-башка сфераларда туружар аргаларын ылгаштырар. Эрмек-куучынды (литературный тилди, оныҤ диалекттерин, профессияларла колбулу башкаларын) шиҤдеер. Алтай тилдиҤ байлыгын сезер, кееркедим тексттерди шиҤдеер. Диктант бичиир. ТексттиҤ содержаниезин толо бичиир. |
14
6-чи бӧлӱк
«Алтай тил» предметти ӱредеринде тузаланар ӱредӱ методикалык литература:
1.Суразакова Н.Н. Алтай тил (5 класс): учебник / Н.Н.Суразакова - Г.-А.: «Юч-Сюмер», 2001.- 212 с.
2. Амырова Ж.И., Сулукова Н.Г.Алтай тил. 5класс:учебник – Г.-А.:2012. -184с.
3.Суразакова Н.Н., Каинчина Э.И., Бидинов К.А. Алтай тил. 6-7 класс: учебник – Г.-А.: «Ӱч-Сӱмер» , 2003. – 206с.
4. Тыбыкова А.Т., Тепуков Н.В., Шокшиланова А.С. Алтай тил. 8-9 класстарга: учебник – Г.-А.:1997. – 248 с.
5.Суразакова Н.Н. 5 класста алтай тилле иштеер методический jакылталар: метод. пособие/ Н.Н.Суразакова, А.А. Тыбыкова.- Г.-А.: 1975. -124 с.
6. Суразакова Н.Н. Алтай тилле методический кöргÿзилери: метод. пособие / Н.Н.Суразакова. – Г.-А.: 1985. – 32 с.
7. Бидинов К.А. Бежинчи класста алтай тилге ÿредерине болушту шÿÿлтелер: метод. пособие / К.А.Бидинов. – Г.-А. : 1990. – 52 с.
8.Тыбыкова А. Орфографияныҥ таскадуларыныҥ jуунтызы: дидакт. материал / А.Тыбыкова, Р.Садыкова, Е.Тюхтенева. – Г.-А.: 1974. – 148 с.
9. Тепуков Н.В. Алтай тилле диктанттардыҥ jуунтызы: метод пособие / Н.В.Тепуков. – Г.-А.: 1990. – 107 с.
10. Санина Н.Н. Тексттердиҥ jуунтызы. 5-7 класстарга: текст / Н.Н.Санина. – Г.-А.: 1993. – 28 с.
11. Бидинов К.А. Алтай тилле эрмек-куучынды темиктирери. 5-7 класстар.: метод. пособие / К.А.Бидинов.- Г.-А.: 2005. – 104 с.
12. Амырова Ж.И. «Изложенилердиҥ jуунтызы» ( 5-9 класстар) : тексттер / Ж.И. Амырова, Н. Б. Тайборина, А.К. Туймечекова…- Г.-А.: 2005. – 175 с.
13. Тадыкин В.Н. Алтай тилдиҥ орфографический сöзлиги. / В.Н.Тадыкин ле Е.Г.Мултуева. – Г.-А. : 1983. – 143 с.
14. Чумакаев А.Э. Фразеологизмдердиҥ алтай-орус сöзлиги. / А.Э.Чумакаев. – Г.-А.: 2005.- 311 с.
Приложение №1
5 класс
Диктант (1 четверть)
Кеен Алтай.
Алтай. Балдар, слер бу јердиҥ јаражын бойыгар да кӧрӱп тураар ине. Оныҥ бийик кырларын, тӱрген чакпынду сууларын, кејим кептӱ јараш јалаҥдарын, элбек јакшы кобы-јиктерин кем сӱӱбейт! Арка јерлерде они оҥбос мӧш, чиби, карагай ӧзӧт. Мӧҥкӱ бӱрлӱ мӧжинде алтын сайлу кузуктар бӱдет.
Алтай јараш. Оныҥ јаражы керегинде кожоҥдордо, чӧрчӧктӧрдӧ айдылат. Оны ӧскӧ дӧ ороондордыҥ улузы мактаары јолду. Эмди Алтайдыҥ јаражын, аҥ-кужын корулайтан албатыныҥ јӧби чыгарылган. Кеен Алтай, јажына мӧҥкӱлик тур!
Диктант. (2 четверть)
Тӱлкӱ ле турна.
Тӱлкӱ турнала најылажып алала, бойыныҥ айылына кычырды. Тӱлкӱ турнага айылдап келди. Тӱлкӱ манный кашаны кайнадып алала, оны тарелкеге сӱртӱп ийеле, турнаны кӱндӱлеп турды. Турна тарелкени токылдатты-токылдатты, оозына бир де неме кирбеди. Тӱлкӱ кашаны јалап-јалап, ончозын јип алды.
Экинчи кӱнде турна тӱлкӱни бойыныҥ аайылына кычырды. Ол курсакты белетейле, чичке осту јыракыга уруп, айылчызын кӱндӱлеп турды.
Тӱлкӱ јыракыны эбиреде базып турды, нениҥ учун дезе бажы јыракыга батпады. Турна дезе тумчугыла чокып-чокып, ончозын јип алды. Ол ло ӧйдӧҥ ала тӱлкӱ лет урна нӧкӧрлӧшпӧй барды.
Диктант (3 четверть)
Эки нӧкӧр.
Агаш аразыла эки нӧкӧр баратты. Олордыҥ бирӱзи мылтыкту болгон. Кенетийин олорго удура айу чыгып келди. Мылтыкту нӧкӧри туура јӱгӱрип барала, агашка чыгып алды. Экинчизи јолдо тура калды. Нени эдер? Айу ӧлгӧн кижиге тийбейтен деп, оныҥ сагыжына кирип келди. Ол јолго ӧлгӧн кижи болуп јада берди. Айу оныҥ јанына базып келерде, ол тынбай да јада берди. Айу оны јытап-јытап, јӱре берди.
Айу кӧрӱнбей каларда, мылтыкту најызы агаштаҥ тӱжӱп алала, каткырып сурады: «Је, карындаш, айу сениҥ кулагыҥа недеп шымыранды?» Экинчизи ого айтты: «Тӱбекте нӧкӧрин таштап ийеле, качып барган кижи сӱреен коомой кижи деди».
Диктант (4 четверть) Јай.
Изӱ јай болды. Айас кӱндер турган. Садта яблонялар, грушалар ла сливалар ээлип турат. Јалаҥда јӱзӱн-јӱӱр чечектер јайылат. Чечектердиҥ ӱстиле кӧбӧлӧктӧр, адарулар учкулайт. Бийик, койу ӧлӧҥди чабар ӧй келди. Јалаҥда арыш, буудай, сула, арба јайканыжып туру. Удабас аш јуунадар ӧй келер. Бороҥот, кызылгат бышкан, удабас агаш јиилек быжар. Агаш аразында јӱзӱн-јӱӱр мешкелер ӧзӱп калган. Айландыра куштардыҥ кожоҥы угулат. Јайгыда кандый јакшы, кандый сӱӱнчилӱ1
Приложение №2
6 класс
Диктант (1 четверть) Нӧкӧрлӧримниҥ болужы.
Бис энемле экӱ јуртаганыс. Ол тюль эдер фабрикада иштенген, мен дезе бежинчи класста ӱренгем. Энем ижинде колын шыркалап аларда, оны больницага салып койдылар. Мен айылда јаҥыскан артып, нени эдерин билбей турдым. Иш дезе кӧп, огородтыҥ ажы да јуунадылбаган. Бистиҥ класстыҥ балдары мениҥ тӱбегимди билип ийдилер. Уроктордыҥ кийининде олор бистиҥ айылга темир кӱректӱ келдилер. Эҥирге јетире бис огородтыҥ ажын јуунаттыс.
Эртезинде больницага барарымда, мени энеме туштаттылар. Огородтыҥ ажын нӧкӧрлӧримле кожо јуунатканымды куучындап береримде, энем сӱреен сӱӱнди.
Диктант (2 четверть) Отык таш.
Карагай јурттагы интерната јадып турган балдар јаскы каникулда айылына јанып барадала, агаш аразында аскан. Олор отык таштыН болужыла от кӱйдӱрип аларга узак ченешкендер.
Митя шла Юра бой-бойлорына одош отурала, талдап алган таштарын јерде јаткан таштарына соккылайт. Је отты кӱйдӱрип болбой турдылар. Арт-учында Митяш ачына берди. Ол бар-јок кӱчин салып сокты. Анайып ол бир апагаш ташты јӱк арайдаҥ оодып алды. Јерге байдастанып отурган ӱч уул отык таштарына кууныҥ ордына вата салала, томырактарыла чаккылай бердилер.
Кичинек таштардыҥ кырынаҥ ӧрӧ чачылып турган оогош алтын јылдыстар јалтырап, балдардыҥ јӱстерин кезек ӧйгӧ јарыдып турды.
Учы-учында балдар амадузына једип алдылар.
Диктант (3 четверть) Бистиҥ кырлар.
Бистиҥ кырлар бийик, каскак. Олордыҥ кезиги jабыс. Jе бу кырларда jÿрÿп билер керек. Мында jÿрерге сÿрекей сÿÿнчилÿ. Кышкыда ак кар jалаҥдарды ла кырларды бÿркеп салат. Jас келзе, ак кар кайылып баштайт. Ол боромтык суучактар болуп, суакталып агат. Каранты jерлердеҥ баштапкы сары чечектер кöрÿнер. Jайгыда бистиҥ туулар jап-jажыл. Кÿскиде кöрзöҥ, олор сап-сары. Саҥ öрö кöр, чике ле ÿстиҥде чаҥкыр теҥери. Кей ару. Бу öйдö тышкары ла jÿрер кÿÿниҥ келер. Эбире туулар бийик-бийик. Бу бистиҥ агаш-ташту тöрöл тууларыс. Олорды бис jаштаҥ ала сÿÿп, кайкап jÿредис.
Диктант ( 4 четверть) Шÿлÿзин.
Шÿлÿзин – Алтайдыҥ тырмакту аҥдарыныҥ бирÿзи. Бу туулу jеристиҥ казыр аҥы Алтайдыҥ ончо талаларында учурайт. Шÿлÿзинниҥ кулактары jап-jараш сыргаларлу, ол бап-барбак сагалду. Оныҥ кыскылтым - боро «тонында» кара-кара темдектер бар. Ол бойыныҥ курсагын аҥдап-куштап табат.
Шÿлÿзин – байлу аҥ. Бистиҥ öбöкöлöрибис оны байлап öлтÿрбейт. Оныҥ байлу ады – чокондой.
Ол кандый да канзырак аҥ болзо, оны öлтÿрерге jарабас. Ол бистий ле ар-бÿткенниҥ балазы. Бу астап бараткан аҥды кичеегер!
Приложение№3
7 класс.
Диктант (1 четверть)
Чымалы ла Кӱӱле.
Бир катап Чымалыныҥ суу ичер кӱӱни келди. Агын сууныҥ јарадына ол тӱрген јетти. Агыны тӱрген јердеҥ суу ичип отурган Чымалыны толку агызып апаратты.
Јуугында агашта Кӱӱле отурган. Ол ончозын кӧрӱп, Чымалыга киледи. Агаштыҥ будагынаҥ ол бир јалбырак ӱзеле, сууга чачты. Чымалы дезе ол јалбыракка отурала, јаратка чыгып алды.
Бир канча кӱндер ӧткӧн кийнинде, Кӱӱле ойто ло ол агашка келди. Куш тудаачы кижи Кӱӱлени тударга шӱӱнин тудунып ӧҥӧлӧп келди. Кӱӱле дезе јеткерди сеспей, будакта амыр отурган.
Бу ла тушта Чымалы јуугында болгон. Кушка јеткер болорго турганын ол билип ийди. Куш тудаачы кижиге јорголоп келеле, оны будынаҥ тыҥ тиштеди. Ол кижи арай ла багырбай, колы-будын чабынды. Кӱуле оны кӧрӱп ийеле уча берди.
Диктант (2 четверть)
Јайлуга кӧчкӧни.
Адыјоктыҥ ада-энези ончозыныҥ кийининеҥ кӧчӱп атанган. Адазы ла энези улустыҥ кийининеҥ кӧчӱп баратканына бир де эмеш комыдап тургандары кӧрӱнбейт. Олордыҥ меҥдеп те турганы билдирбейт. Адыјоктын адазы уйларын ла койлорын айдап алган алдынаҥ браатты. Узун кыштыҥ соогына ӧзӧгинеҥ соктырып койгон уйлар эмеш ле тыҥ салкын соксо, тура јыгылгадый бараткылады. Је олор ӧзӱп келген кӧкти тӱрмӱлӱ тилиле јалмай тартып тургылады.
Эбиреде агаштарда кушкаштар келип јаткан јайды ончолоры бойлорыныҥ тилиле уткып кожоҥдожот. Ол куштардыҥ ортодо јаҥыс ла баарчыктардыҥ ӱни комыдалду, чочыҥкай угулып тургандый билдирет. Олор ачап каргааны кӧргилеп ийеле, бойлорыныҥ балдарын корыгылап јат.
Диктант (3 четверть)
Јас.
Кыш билдирбезинеҥ ӧдӱп, јас ойто ло једип келди. Кобы-јиктерди тӧмӧн коркырап аккан суучактардыҥ тоозы кӧптӧп турды. Јалаҥдарда кыраларга тӧккӧн ӧтӧктӧр бајырайып кӧрӱнет. Каранты јерлер кӱнниҥ јылу чогына терлеп, буулап јаткылайт. Кузницаныҥ јанында масканыҥ јыҥкылдаганы, тракторлордыҥ кӱркӱрегени угулат.
Јер текши эрий берзе, ӧзӧктӧр тал-табышка ойгонып, уйкузын таштап ийер. Јасла кожо кеткин куштар Алтайга ойто јанып келер. Олор бойлорыныҥ кожоҥдорында Алтайдыҥ кеен јаражын, чакпынду агын сууларын чӱмдеп кожоҥдоор. Јас – јылдыҥ эҥ ле иженчилӱ ле сӱӱнчилӱ ӧйи.
Приложение №4
8 класс
Диктант (1 четверть)
Карганак.
Балдар школго барар тушта туразыны эжигинде бир карган ӧбӧгӧн кӧстӧрин шуурып алган нени де сананып отурат. Озогы јӱрӱмин эске алынып отуратан болбой кайтсын. Карганактыҥ алакандары шаршак, оныҥ учун тайагы алаканга, шил ошкош, килейип калтыр.
Карган ӧбӧгӧн јиит тужында кӧп иштеген. Эмди ол карый берген, оныҥ јӱзин ума јок чырыштар кезип салган. Ӧбӧгӧнгӧ тӧрӧли улай ла болужып, оны кичееп јат. Бу карган ӧбӧгӧн јаркынду јылу кӱндерди ле јаҥы ӧйдиҥ табыжын сӱӱйт.
Школго келеткен балдардыҥ кӱзӱҥидий шыҥырашкан ӱни ого недеҥ де баалу. Балдар ӧдӱп јадала, ӧбӧгӧннӧҥ јакшы сураганда, ол сӱреен сӱӱнет. Оныҥ сын-арказы серий берет, нениҥ учун дезе карганак јаш ӱйениҥ ырысту ӱнин уккан, оҥыҥ учун ол эрте ойгонып, балдар школго барарын кӱнӱҥ сайын сакыйт.
Диктант (2четверть)
Буланныҥ табарузы.
Эбире тымык тӱн турды. Јолдыҥ эки јанында јыш агашту тайга болгон.
Машинаныҥ оды карга бӱркелип калган чибилердиҥ ле јойгондордыҥ бӱрлерин јарыдып браатты. Јолды јакшы билер шофёр машиназын иженчилӱ, токыналу маҥтадат.
Кенетийин јолдыҥ ичине булан чыга маҥтап келди. Ол бир эмеш кыймыктабай турала, машинага удура чурап келди. Буланныҥ удура келерин сакыбаган шофёр нени эдерин билбей, алаатый берди. Машинала ӱркинчек, кортык тынду согужар деп, кем бодогон!
Шофёр сигнал береле, машиназын токтодорго капшай ла тормозына баскан. Је тӱрген келеткен машинаны канайып тӱрген токтодотон! Машина араайлап ла јӱрерде, булан маҥтаганча келеле, радиаторго јырс ла сӱсти! Шофёр машиназынан чыгала, кӧрӧр болзо, машиназыныҥ алдында ӧлӱп калган булан јатты. Бу машинаныҥ кийининеҥ база эки машина келеле, токтой берди. Шофёр ло агаш салатан ишчилер јуулыжып келеле, буланныҥ мындый казыр болгонын какажып, куучындажып турдылар. Булан машинала нениҥ учун согушканын олор билип болбодылар.
Приложение №5
9 класс
Диктант №1
Најылык.
Јуугындагы тӧҥниҥ ӱстине чыгып келеле, кӧрзӧбис, ичкери кандый да сарызымак неме маҥтап баратты. Оныҥ арказында боро тосток не де бар. Јазап кӧрӱп турала, бу саҥ башка тындуны танып ийдис. Ол ӧркӧни минип алган койчы деп кушкаш болгон. Койчы јаҥыс ла ӧркӧни эмес, је койды, уйды, эчкини минип јӱрер кушкаш. Бу кушкажак малдыҥ арказынаҥ, тӱги ортозынаҥ салја айса окыра терип јип јӱретенин бис малчылардыҥ сӧзинеҥ билетенис.
Койчы дезе ӧркӧни минип алала, бистеҥ качып баратканын сезип, јерге јада тӱштис. Оркӧ ичегениниҥ јанына једерде ле, койчы јер јаар секирип тӱшти. Кушкаш бир эмеш токынап, јилбилӱ ойын баштады. Койчы кыйын јадып алган ӧркӧни айландыра јӱгӱрип, оны чокыжыла анаҥ-мынаҥ чебер чокып, ӧчӧштирип турат. Бир кӧрзӧбис, ӧркӧ оны ойто ло арказына отургызып алган ары-бери маҥтап турар.
Диктант №2
Кербалык.
Кербалык сууда јӱрет, је ол балык эмес. Балыктар санадыла тынат. Кербалык дезе, аҥ ошкош, ӧкпӧлӱ. Бажындагы аҥылу тежиктери ажыра кейди бойына тартынып ла чыгара тынып турат. Кербалыкта тумчук јок, је оныҥ теҥмегинде. Сыраҥай ла тӧбӧзинде, эки тежик кӧрӱнет. Бу тындуныҥ узуны одус метрге једет,је ол оноҥ до узун болуп јат. Кербалыктыҥ терезинде тӱк јок, кайзырыгы база јок.
Терезиниҥ алдында калыҥ јуу бар, бу јуу дезе оны јылыдып турат. Кербалыктыҥ бажы бастыра сыныныҥ ӱчинчи ӱлӱзи кире болуп јат. Оозы сӱреен јаан: ого кеме де бадар. Кӧзи тыҥ јаан эмес : уйдыҥ кӧзинеҥ эмеш ле јаан. Кербалыктыҥ јуузыла, эдиле, сагалыла улус тузаланат, эдинеҥ дезе консервалар эткилейт, оныҥ буурынаҥ витамин эдип јат. Кербалыкты улус сӱрекей јилбиркеп аҥдайт, је олор эмди кӧп талайларда торт учурабайт. Бистиҥ тӧрӧлистиҥ тӱндӱк талайларында башка-башка укту кербалыктар бар.
По теме: методические разработки, презентации и конспекты
Аяна Д-Д рабочая программа 5-9 класс
рабочая программа алтай- тилле и литературала 5-9 класстардын...
Рабочая программа по английскому языку (7 класс) на тему: Рабочая программа для 7 класса по ФГОС НОО по английскому языку к УМК под редакцией Биболетовой М.З.
1. Пояснительная запискаОбщая характеристика учебного предмета. Иностранный язык (в том числе английский) входит в общеобразовательную область «Филология». Язык является важнейшим средством общен...
рабочая программа русский язык 11 класс, рабочая программа литература 11 класс
рабочая программа русский язык 11 класс, рабочая программа литература 11 класс...
Рабочая программа для 10 класса ( 2 часа в неделю), Рабочая программа для 10 класса ( 5 часов в неделю)
Пояснительная запискаРабочая программа по физике на 2022/23 учебный год для обучающихся 10 классов МБОУ «СШ№ 25» разработана в соответствии с требованиями:• Федерального закона ...
Рабочая программа для 11 класса ( 2 часа в неделю) , Рабочая программа для 11 класса ( 5 часов в неделю)
Пояснительная записка Рабочая программа по физике на 2022/23 учебный год для обучающихся 11 классов МБОУ «СШ№ 25» разработана в соответствии с требованиями:&bull...
Рабочие программы 1-4 классы. Г.С. Ригина, Л.В. Школяр, В.О.Усачёва. Рабочие программы 5-8 классы. Е.Д. Критская, Г.П.Сергеева.
Рабочие программы 1-8 классы...
Рабочая программа Spotlight, 5 класс (конструктор рабочих программ).
Рабочая программа. Создана с помощью конструктора рабочих программ....