История Архангельского района
статья на тему

      Бе66е8 Архангел районы Баш7ортостанды8 таулы - урманлы зона3ында урынлаш7ан. Архангел ере – экологик ят7ан та6а, т2би42т – климат шарттары буйынса уникаль, 42ж2п матур  т2би42т м0й0ш0.

      Архангел ауылыны8 барлы77а киле1е баш7орт ер62ренд2 ба7ыр ирете1 заводы т0601г2 б2йл2нг2н. 1752 йылды8 1 мартында4ы Ырымбур 0й26е концелярия3ы 2мере буйынса А97ын йыл4а3ы буйы ?умры7-Табын баш7орттары еренд2 И. В. Твердышев мен2н И. С. Мясников7а ба7ыр ирете1 заводы т060рг2 р0хс2т ител2. Заводты т0601 32м ба7ыр  ирете1 хе6м2тен баш7арыу4а Пенза, Тамбов, Сембер 0й662рен2н 3атып алын4ан крепостной кр29ти2нд2р килтер2. Завод т060л2 башлан4анда 125 кр29ти2н бул3а, 1791 йылда  1089 -4а ет2.

      «. З. «сф2нди2ров: «Е6ем баш7орт ауылы була , XVIII быуат урталарында уры9 ауылына 2йл2н2, бында Архангел заводы кр29ти2нд2ре й2ш2й башлай», - тип я6а. Ер62ре завод 7арама4ына 3атыл4ас , а9аба баш7оттар К1рпес – Табын оло9онан Дыуан- Табын оло9она к1сеп ултырып, Я8ы Зилим- ?аран ауылын барлы77а килтерг2нд2р. Заводсылар4а ер62р6е 3ат7ас, Ирны7шы 32м Е6ем йыл4а3ы буйында4ы а9аба баш7орттар бил2м2л2рг2 хо7у7тарынан м2хр1м 7алалар 32м к1сеп китерг2 м2жб1р булалар.

      №у8ынан, 1755 йылды8 2 окт2беренд2 заводсылар И. Б. Твердышов 32м И. С. Мясников Ну4ай дару4а3ы К1рпес- Табын оло9о баш7орттарынан 1662рен2 32м кил2с2к быуынына м28гелекк2 7алдырыу 0с0н ер62р6е 3атып алалар. Улар завод ихтыяждарына был ер62р62 бес2н сабыу, ер эшк2рте1, мал 1рсете1, т960л0ш, утын 32м к1мер 0с0н урман ки9е1 хо7у7тары алалар. Был ер62р6е8 сикт2ре А97ын йыл4а3ынан К1шт2кле тауын буйлатып Инй2р йыл4а3ына тиклем, унан Ба9ыу йыл4а3ы буйлап Оло 32м Кесе ?ур4аш йыл4аларына к1т2релеп, Тир2кле ауылына тиклем, Олотау  буйлап Ма4аш тауы я4ына сы4ып, Е6ем ауылы аръя4ынан алып Ба7рыл ауылына 32м А97ын йыл4в3ына 7ой4ан Сик йыл4а3ына тиклем билд2л2н2. Тир2кле ауылы ул ва7ытта ?атай оло9она 7арай, шул с2б2племе, 3атыу май6анына инм2й 7ала. Телг2 алын4ан Ба7рыл ауылы х26ерге Ирны7шы тип фараз итерг2 була, с0нки 3у84ы3ы Ба7рыл  йыл4а3ы буйында урынлаш7ан.

      Завод 4 мейест2н тор4ан. Икенсе йылына у7 беренсе иретм2 сы4арыла. 1782 йылда 6030, 1800  йылда 3824 бот ба7ыр иретел2. 1762 йылда заводты8 787 кр29ти2не була. 1859 йылды8 и92бе буйынса Архангел заводына эшл21се 1465 кр29ти2н булла, 1897 йылда 435 йортта 1339 ир 32м 1298 7атын- 7ы6 була. Улар завод эшен2н тыш ер эшк2рте1 мен2н д2 ш040лл2г2нд2р. Унан тыш, завод 7арама4ында 462 ир 32м 510  7атын-7ы6 бул4ан Зилим 32м 291 ир 32м 327 7атын-7ы6 бул4ан Ирны7шы ауылы и92пл2г2н.

      Завод т0601сел2р, ба7ыр ирете1сел2р уры9 милл2тен2н булыуы сирк21 т0601 х2ст2рлеген барлы77а килтер2. 1760 йылда сирк21 т0601 0с0н Табын баш7орттарыны8 ере б1лен2. 1786 йылда сирк21 т060л0п б0т2 32м апостол Гавриил Архангел исеме бирел2. Сирк21 т060лг2н ауыл да шул исем мен2н Архангел тип й0р0т0л2 башлай. Совет 7оролошо башлан4ас, ба7ыр ирете1 заводы эшт2н ту7тай, хужалары тарафынан емертел2. Сирк21 с2н42т уса4ына 2йл2ндерел2, 2 бер 0л0ш0 16г2реш3е6 7ала. Б0г0нг0 к0нд2 халы7 7арама4ына тапшырылып, я8ынан сирк21 хе6м2тен 1т2й.

      Завод мен2н бер 1к ва7ытта А97ын йыл4а3ын быуып, та7та ярыу эше баш7арыла.

       Завод т060л01е был йылдар6а й2ш2г2н халы77а 09т2лм2 й2ш21 сы4ана4ы барлы77а килтер2. Кр29ти2нд2р 16 аттары мен2н рудниктар6ан Архангел 32м Француз заводтарына м24д2н ташы4андар. «6ер 7ур4ашты Ырымбур4а, 2 суйынды Инй2р6е8 И6елг2 7оя тор4ан еренд2 урынлаш7ан К2йле пристанен2 тапшыр4андар. Б0т2 кр29ти2нд2р6е8 д2 аттары булмай. Ат3ы66ар бай4а ялланып эшл2г2нд2р. Бай аттары мен2н й0к ташып, улар4а фай6а килтерг2нд2р. Быны8 0с0н бай кешег2 0с ат бирг2н, ике ат мен2н й0к ташыу6ан килг2н килем ат й0р0т01сег2, 2 0с0нс0 аттан килг2не бай4а бул4ан. Ат3ы6 кешел2рг2 4аил23ен 7арар4а килем сы4ана4ы бул3а, бай6ы8 байлы4ы  арт7андан арта бар4ан.

       А9аба халы7 борон- борондан малсылы7 мен2н ш040лл2нг2н. Малды к1п тотоу ар7а3ындак1сеп й0р0рг2 м2жб1р бул4андар, с0нки к1п 3анлы мал4а а6ы7 етештере1 м0мкин булма4ан. XIX быуатты8 беренсе ярты3ында халы7 ултыра7 тормош7а к1се1 башлай. Быны8 с2б2бе к0т01лект2р6е8 к2ме1енд2 була, с0нки ситт2н ба9ып ине1сел2р я7шы ер62р6е тартып ала башлай6ар.

       Т2би42тте8 и8 матур я4ында4ы ер62р к1пт2р6е 7ы6ы73ындыра. Иркен ер62р6е тартып алып, ситт2н киле1се уры9тар4а 32м баш7а милл2т халы7тарына 3атыу башлана. 1832 йылды8 фарманы буйынса, баш7орттар6ы8 ир затынан бул4ан 4аил2 аза3ына 40  десятина 4ына ер бирелерг2 тейеш була. ?ал4ан ер62р тартып алын4ан 32м завод хужаларына, алпауыттар4а бирелг3н. 1851 йылда 135  ме8 баш7орт ер3е6 7ала 23м бай6ар4а бил б0г0рг2 м2жб1р була.

       )ф0 0й26ене8 земский управа р2йесе Дашков 32м сау6аг2р Сафронов 1875 йылда ?умры7- Табын оло9о баш7орттарынан 15 ме8 десятина ер6е 1 – 3ум мен2н ген2 3атып ала. Ул ва7ытта ерг2 ба6ар ха7ы 25-2р 3ум булла. Билд2ле, баш7орттар бы4а риза3ы6лы7 белдер2. «мм2 улар6ы 7ур7ытыу 32м к0сл0к юлы мен2н килешерг2 м2жб1р ит2л2р.

      XIX быуатты8 60- 70  йылдарында баш7орттар6ы8 2 млн. десятина ер62ре тартып алына. Был т2ртипк2 баш7орттар риза3ы6лы7 белдер2л2р, 7аршылы7 кур32т2л2р. Кр29ти2нд2р х2р2к2те 1878 йылды8  8 майы 32м  1888 йылды8 10 июненд2 батша х0к1м2тен «Ер 3атыу6ы к2метерг2»  тиг2н закон сы4арыр4а килтер2. Л2кин ер62р6е к0сл0к мен2н тартып алыу 3аман дауам ит2. Был х2л 7аршылы7тар6ы 7ыр7ыулаштыра бара. 1881 йылды8  23 сент2беренд2 ?умры7- Табын  оло9она инг2н О6ондар ауылы баш7орттары алпауыттар А. Д. Дашков 32м Ф. С. Сафронов 3атып ал4ан 15 ме8 десятина ер62рен б1лдертм29  0с0н 7аршылы7 к1р32и2л2р. ?аршылы7 7улдарына 7орал алыу4а барып ет2.

       Х26ерге Архангел районы латыштарыны8 й2ш2г2н ауылдары 1893- 94 йылдар6а барлы77а килг2н. Улар6ы, 150 4аил2не Удель ведомство3ы 7ортомсо итеп Балтиканан са7ырып ала. Был ва7ытта Удель ведомство3ы графиня Коссаковскаянан бик 6ур урман бил2м23е ала. Ошо бид2м2не8 урман байлы4ын эшк2рте1 0с0н 7ортомсолар 4аил23е 385 – к2 ет2.

      XIX быуатты8 60- 70 –се йылдарында Р2с2ц6е8  33 губерна3ында латыштар колония3ы барлы77а кил2. )ф0 губерна3ында 385 латыш утары бул4ан улар6а 3875 кеше й2ш2г2н.

       Коссаковскаянан алын4ан бил2м2не8 к1п 0л0ш0 урмандан тора. Был 7алын 32м  кеше ая4ы ба9ма4ан урман Ма4аш тауынан башланып Инй2р йыл4а3ына тиклем 3у6ыла. Удель ведомство3ы ошо урманда эш башлай. Т060л0ш 0с0н а4ас 7ыр7ыу, 7абы7 т0ш0р01 ( й1к2, им2н, тал 7абы4ы  ) , к1мер яндырыу 32м я4ыулы77а 2р62н2 ки9е1 эшт2ре т21ге йылдар6а у7 ал4а кит2. Тир2 – я7 кр29ти2нд2рен2 й2ш21 сы4ана4ы барлы77а кил2. «р62н2 тиг2не мейеск2 я4ырлы7 итеп 7ы97а 0л0шт2рг2 ки9елг2н утын. Баш7орттар 2р62н2 ки9е16е   «к1р2н ки9е1»  тиг2нд2р. Ул 316 уры9са «корень» тиг2н 31662н алын4андыр. А4асты т0пт2н, тамыр эрг23ен2н ки9е16е а8лат7андыр, к1р23е8. К1рг2н ки9е1 к1п йылдар4а 3у6ыл4ан. Игенселек мен2н ш040лл2нерлек яландар барлы77а килг2н. Б2йес ауылы мен2н Архангел быуа3ына а4ып т0шк2н №у7аяш йыол4а3ы ара3ында4ы урман б0г0нг0 к0нд2 л2 «Удель урманы» тип й0р0т0л2.

       Латыш утар6ары Архангел ауылы тир2л2й 40 са7рымлап алы9лы7та урынлаш7ан булла. Латыштар6ы8 ауыл берл2шм23е барлы77а кил2. №2р утар6ы8 3айланып 7уйыл4ан ышаныслы кешел2ре а6наны8 ба6ар к0н0нд2 Архангел ауылында сход7а йыйыла тор4ан бул4андар. Был йылдар6а Ба7алды ауылында 220  йортта1225 латыш й2ш2г2н. Латыш кр29ти2нд2ре игенселек, малсылы7, 7ортсоло7 32м 7абы7 эшк2рте1 мен2н ш040лл2нг2нд2р. ?абы7 етештере1 32м эшк2рте1 Луб хе6м2те тип атал4ан. №у84а табан Луб артеле барлы77а килг2н. Икенсе т0рл0 Дуб артеле,  тип т2 ата4андар. Был им2н 7аба4ы етештере1 32м эшк2рте1 эше бул4ан.  

      Унан тыш, баш7орт ер62ренд2 бы4аса с2селм2г2н картуф 19тер2л2р. Картуф алыр 0с0н баш7орттар улар4а ялланып эшл2г2нд2р 32м уны 19терег2 0йр2нг2нд2р. Латыштар бик эшс2н бул4андар, ти6 байы77андар. Йорт – 7уралары б0т0н, йорт тир2л2й 19терелг2н емеш а4астары й2м биреп тор4ан. 1937 йылда кулак итеп байлы7тарын тартып алып 3ат7андар, ер62рен колхоз4а ал4андар, 1662рен Себерг2 о6ат7андар. Ултыр4ан урындарыны8 исемд2ре ген2 тороп 7ал4ан. Калнит, Карклин, Тейхман ба7саларында 19к2н емеш а4астары 2ле л2 у8ыш килтер2.

      ?азан губерна3ыны8 т0рл0 0й2662рен2н килг2н татар6ар Казарма береклеген т060й62р 32м ер бил21се баш7орттар6ан ер 3атып алып, урынында т0пл2неп 7алалар. Казарма, Шишм2, С24ит ауылдары шулар6ан барлы77а килг2ндер, мо4айын. Кесебей , Михайловка 32м баш7а уры9  ауылдары ла шул заманда барлы77а килг2ндер, тип фекер й0р0т0рг2 була.

      1919 – 1929 йылдар6а район ауылдары Архангел оло9о )ф0 кантонына 7ара4ан. 1920 – 24 йылдар6а оло9 162ге Тир2клел2 эшл2й. 1920 йылды8 август, сентябрь ай6арында алын4ан и92п алыу6аТабын кантоны Тир2кле оло9о тип я6ыла. Оло9то8 р2йесе А6ау ауылы Зариф Сади7 улы Сади7ов, с2рк2тибе «б7адиров Абдулла, комсомол ячейка3ы ет2ксе3е Фазылов ?2й1м, т2ртип 3а7сылары Сатра ауылы егете М2326иев Ислам, О6онлар егете Я7шымб2тев С2хиулла була.

      1930 йылды8  20 авгусында ВЦИК Президиумы 7арары мен2н Архангел районы барлы77а кил2. Районды8 162ге Архангел ауылында урынлаша.

      Архангел районы барлы77а киле1ен2 80 йыл 1тте, бик к1п 3ыу6ар а7ты. Ер62 и92п3е6 - хисап3ы6 16г2решт2р булды. Б0г0нг0 к0нд2 районда 75 ауыл и92пл2н2 , шуны8 егерме д1рте баш7орт ауылдары. Районда 21 ме8г2 я7ын т0рл0 милл2т кешел2ре ду9 32м бер62м й2ш2й62р. Улар6ы8 7улдары мен2н иген 19терел2, йорттар т060л2, газ индерел2, юлдар 3алына.

      Район ет2кселеге халы7ты8 тормошон я7шыртыу 0с0н бик к1п эшт2р баш7ара. Район тарихында беренсе тап7ыр 16 районыбы6 егете В2сил Х2лимй2н улы Кинй24олов 1997 йылды8 февраль айында хакими2т башлы4ы итеп т242йенл2н2, шул у7 йылды8 май айында у4а район Советы р2йесе  вазифа3ы тапшырыла. Район хал7ы 6ур ышаныс ба4лап, 1997 йылды8 октябренд2 Баш7ортостан Республика3ы ?оролтай В2к2л2тт2ре депутаты итеп т2 3айланы.

       В2сил Х2лимй2н улы хе6м2тен беренсе к0н0н2н у7 район хал7ыны8 тормошон я7шыртыу4а арнаны. Ул ауыл хужалы4ын 19терте1, халы7ты8 тормош  ким2лен к1т2ре1, эш3е6лекте к2мете1, м262ни2т, м24ариф, 3аулы7 3а7лау м2сь2л2л2рен х2л  ите1, 3у4ыш 32м хе6м2т ветерандарына, к1п балалы 2с2л2рг2 матди яр6ам к1р32те1г2 6ур 0л0ш индер2. Агроферма 32м фермерлы7 хужалы7тарыны8 эш барышын да к1662н ыс7ындырмай.  Уны8 тырышлы4ы ар7а3ында республикала беренсе булып    «Ш2ф72тлелек» муниципаль предприятие3ы асылды. А6 4ына ва7ыт арауы4ында З2йет, С24ит, Тир2кле ауылдарында я8ы м2кт2пт2р т060лд0, Архангел, Аб6ан, Липов7а м2кт2пт2ре 16г2ртеп т060кл2ндерелде. Липов7а ауылы янында4ы та6а 3ыу сы4ана4ына 7оролмалар етештерелде. Район 162генд2 я7шы м262ни2т 3арайы 19еп сы7ты. Район баш7орттарыны8 к1пт2нге хыялы тормош7а ашты – баш7орт теленд2

« Инй2р» г2зите сы4арыла. Был м2сь2л2не х2л ите162 урында4ы 7оролтай комитеты а4заларыны8, ырыу6ар х2р2к2те 162гене8 эшм2к2рлеге л2 ба3алап б0тк0306.

      Ауылдарыбы66ы т060кл2ндере1, м262ни уса7тар, м2сетт2р асыу й2шт2рг2 рухи т2рби2 бире1г2 ниге6 булып тора. Онотол4ан йолалар6ы я8ыртыу, ауыл байрамдарын 1тк2рте1 м2сь2л2л2ре л2 район хикими2те  тарафынан 6ур я7лау таба.