Донгак Барыкаан- первая писательница Тувы (материал на тувинском языке)
творческая работа учащихся (9 класс) по теме

1. Киирилде
2. Донгак Барыкааннын торээн чери-Хондергей.
3. Ог-булези.
4. Тыва шулуктун «кырган-авазы», хелемечи.
5. Куруне ажылдакчызы.
6. Туннели

Тыва литература 1929 чылга чедир херээженнер билдинмес чораан. Ол болза Тывага 20 вектиң эгезинге чедир херээжен чоннуң эргези эвээш, амыдыралдың кайы-даа адырларынга киржир эргези чок турган. 1911-12 чылдарның соонда, 1921 чылда Тыва Арат Республика тургустунган соонда кыс кижиниң эргезин эр улус-биле дөмейлеп , кижилерниң дең эргезин болдурган. Ону чогаалчы Степан Сарыг-оолдуң «Херээжен» деп шγлγγнде киирген. Барыкаан Донгактың «Марттың сези» 1929 чылдың марттың 30-де парлаттынганы болза  бистиң бижимел чогаалывыстың чырык хγнγ болгаш чылыг чазы бооп бодараан. Амгы γеде херээжен тыва чогаалчылар көвей. Оларга        Е. Танова,С. Комбу, З. Намзырай болгаш оон-даа өскелер хамааржыр. Бистиң суурувуста шγлγк бижип чоруур угбавыс база бар Ондар Н. А.

Тыва чоннуң чечен чогаалының кырган-авазы Барыкаан болза 1898 чылдың сентябрь 23-те Чөөн-Хемчик кожуунуң Хөндергей сумузунда Бедик-Хавак баарынга арат Донгак Хуралбайның өг-булезинге төрγттуγнген. Адазының угу-дөзу черле Хөндергей чурттуг Донгактарның аймаа турган. Авазының алыс чурту болза чыргакыга чурттап чораан Ооржактар болур. Авазынын адын-сывын Ооржак Бора-Хөө дээр.

      Ада-иезиниң   аалы Хөндергейниң улуг оруунуң чанынга хонуп турганы Барыкааның  олаа кавыда болгаш талыгыр черлерде чγγ-чγγ болуп турганын билип алырынга дыка дуза  чедирген.Орус садыгжылар, тараачыннар, дужуметтер болгаш эртемден чорумалдар соңгу Саяннарны ажылдыр бирде Хемчик бажындан, бирде Алаш бажындан, бирде дошталган Улуг-Хемни  өру чоктааш, Хемчик унун кырладып  келир турган. Башкы  Таңдыны ажылдыр Кыдат чуртундан унген чиижен садыгжылар, Төвут болгаш Моол чуртундан улчуккан падарчы  ламалар четкилеп келир турганнар.Хөндергейниң улуг артын ажылдыр чурт кызыгаарын эргээн кыдат чургаанар болгаш улуг эртемниг ламалар база четкилеп келир турганнар. Танды Тывазы Манчы-Кыдаттын хаан тургузуглуг чазаанга чагыртып  турар шагда, Хемчиктин  Даа болгаш Бээзи кожуунунун тыва дγжγметтери Моол чуртунга Улаастай хоорайга олуртуп турган кыдат чанчын сайытка баралгаар дээш, Хөндергейнин улуг оруун ору алзы чоктап турганын ынчан хой кадарып чораан бичии Барыкаан мага хандыр көруп келген.

      Хөндергей, Улуг  Хөндергей, Аныяк Хөндергей кажан шагдан бээр аңчы, малчын, тараачын чоннуң чурту бооп келген.

      Ада-иезиниң аалы Чадаана хемниң оң талазынга хонупкан. Барыкаан он ийи харлап чорда авазы бергедеп божааш чок апарган.Бичии Барыкаан өскγс амыдыралдың кадыг-бергезин коөруп, акыларының оөглерин кезий чурттап чораан. Он γш харлыг Барыкаан улустуң айбызын кылгаш, эктинге кедер хепти, хырнын тоттуруптар чемни боду-ла тыптар апарган. Араалчы демчиниң хоюн, өшкузун, инээн саап, идээлээн алгыларын база эттеп берип турган.Кандыг-даа кижиниң кедер хевин боду оюп быжар, боду даараптар апарган. Барыкааннын чоок төрели Донгак Араалчынынң оглу Балчын болза моол  болгаш төвγт бижикти шыырак билир кижи чораан. Донгак Балчын чээрби чылдар  төнчузунде Чадаана хоорайга сургакчылап келген бир бурят эртемденге хайырлапкан бооп турар. Барыкаан тыва чоннуң бурунгу төөгγзγн γжγк-бижиктиг акызындан билген бооп турар.

 Барыкаан он чеди харлап чорааш, бодундан чээрби хар улуг моол кижи-биле таныжып алган. Ол шагда Орган деп черге өөлет  деп улус Бээзи кожуунну чагырып турган.Бир чыл болгаш-ла, чеди кижи Органдан эргип келир. Барыкааның ол  таныжып алган моол кижизи чеди өөлеттиң эштенчизи бооп келген. Ол эштенчи моол Хөндергейге келирин келгеш, салгадап аарый бээрге, кады келгени чеди өөлет оозун черниң черинге каапкаш чоруй барганнар.Бир өскγс тыва уруг, өскуγс моол кижи  чангыс черге чурттаар салым-чолга таваржып, куда безин дγжγрбейн, өгленчип алганнар.

     Монгуш Кенин-Лопсанның сактыышкыны:

1973 чылдың август 7 чаазында Хөндергей суурга чурттап орган кырган-авайнын бажыңынга шайлап олурумда, мынчаар төөгγп орган:

   -Бистин чанывыска шыырак эртемниг Эмчи-Хелин деп моол лама барылгаа бир өг алган.Мээң таныжып алганым  моолдун адын Элбек дээр, Улу чылында төрγттγнген кижи. Моол эжим чаңгыс бези-биле демги барылгаа келген өгну садып алган. Шак-ла ынчаар ол өгге чурттай берген бис.Өнчувус чок турган. Саап ижер чаңгыс өшкγ-даа чок турган бис. Билир-ле чувевис иштенир-даараныр. Кожа-хелбээ чурттап тургулаан байларның айбызын кылып турар апарган бис.Бир байның кадыг идиин улдургаш, угулзалап бээр бис.Бир байнын хураган кежи тонун даарап,аптаразын шокарлап бээр бис. Кылгылаан ажылывыс чажыңынга анай, хураганны база тыртар таакпыны тып аптар апарган бис.Улустуң чувезин кылып берип чорааш, балдырывыс дыңзаан. Кара шай ишпес апарган бис. «Барыкаан биле Элбек Хөндергей сумузунуң чеди дугаар арбанының база бир шыырак өрегези» дирти берген бис.Чалгаанын мурнунда - кочу. Кежээнин мурнунда - хунду.Саар инектиг, мунар аъттыг апарган бис.

       Барыкан кара аныяандан тура тыва болгаш моол дылдарны суг билир турган. Улустуң тывызыктарын, улегер чугааларын, ырларын Барыкаан бирде тывалап, бирде моолдап чугаалаар чораан.Куда душкен черге Барыкаан Донгакты албан чалаар, аңаа чеде бергеш, чап-чаа чангыс  өгге одун салган аныяктарга алгыш-йорээлин алганып ыдар чораан. Уш харлаан уругнуң бажын кыргаан черге  хамыкты мурнай Барыкааны келдиртир. Хамнаан хамны, ламалаан ламаны Барыкаан бичии чажындан тура коруп чораан, дыңнап чораан. От дагаанын, хам ыяш дагаанын, буга бажын дагаанын, оваа дагаанын, Таңды саңы кывысканын Барыкаан көрγп чораан, киржип чораан. Ашакка баар уругнуң ак энчээн Барыкаанга Хөндергей чону албан салдыртып аар чораан.

Хой кыргаан черге, дγк каккан черге, дγк салган черге Барыкаанның алгыш-йөрээли хамыкты мурнай дыңналыр чораан.

1921 чылда Таңды Тыва Арат Республика бодарап догуннаан соонда Барыкаан хөй-ниитиниң ажылынга киржи берген. Хөндергейге азы чоннуң алдаржыдып адааны Ыраажы-Хемге ие кижи албанның ажыл-херээнге идепкейлиг киржирин Барыкаан көргузе берген. Барыкаанның албан ажылын кылып чораан черлери болза Хөндергей сумузу, Чөөн-Хемчик кожууннуң төвγ Чадаана хоорай, Тыва Арат Республиканың найысылалы Кызыл хоорай болгулаар. Барыкаан угбай Хөндергей сумузунга херээженнер дазыын даргалап чораан, пионер вожаатыйлап чораан, дерги садыын садыглап турган, ТАРН-ның Төп Комитединиң чанында бγгγ Тываның херээженнер килдизин даргалап чораан.

1925 чылын Барыкаан Донгакты  найысылал хоорайдыва келдирти берген. Хөндергейдйн аъттыг γнгеш, Кызылга чедип келген. 250 ажыг километр черни чγгγгγк аъттың маңы-биле халдып эрткен. Барыкаан угбайның сактып чугаалааны болза Кызыл хоорайга чедип келгеш, Тываның Араттың Революстуг Намының Төп хораазының херээженнер килдизин даргалай берген. Ол уениң хуралдарының доктаалын моол дылга бижип турган, ынчангаш Барыкаанның удуртукчу ажылга ажылдап турганын документ ёзугаар бадыткап болур. 1925 чылдың 8 айның 7-де болган хувискаалчы намның Υстγкγ чөвулелиниң хуралынга ам болур намның съездизинге Төп Комитет кежигγннеринге кирер улустарның кандидаттарын төлевилээн.Ол документиде Чөөн-Хемчик кожуунундан аттары кирген кижилер болза Содунам, Дондук, Санчай, Буян-Бадыргы, Маңнай-Байыр, Нарамандыгы, Шыырап, Сандык болгаш херээжен эш Барыкаан олар бооп турар. Ынчаарга Тес-Хемден аттары кирген кижилер болза Токуй-Кадай, Саңмаа олар болур. Хувискаалчы намның Төп Комитединиң кежигγннеринге γш угбайны депшиткенни болза тыва херээженнерниң эр кижилер-биле бир дең эргелиин бадыткап турар. Чγс-чγс чылдарда өгден унмейн чораан херээженнер ам кγрγнениң ажыл-херээн башкарып турар апарган.

1925 чылдың октябрь 14-тен 19-ка чедир ТАРН-ның IV съездизи болуп эрткен, аңаа Коминтернниң төлээзи база олурушкан. Ол съезд намның чаа Программазын болгаш Дγрγмγн хγлээп алган, херээженнер ортузунга чорудар ажылдың чугула айтырыын чугаалашкан болгаш тыва бижикти чогаадып кылыры албан херек деп көрген.

Барыкаанның амыдыралында бир онзагай болуушкун болза 1929 чылдың март 30-де моол дыл кырынга γнγп турган «Тываның шыны» солунга «Марттың сези» деп шγлγγнγң парлаттынганы болур. «Тываның шыны» деп адап турган солун болза, амгы γеде бистиң бир кол солунувус «Шын» олдур. Тываның шокар-γжγγн сомалап чогаадырынга болгаш бижимел чогаалды делгередип сайзырадырынга ийи солун дыка ужур-дузалыг болган. Олар болза 1924 чылдың  июль 24-те баштайгы дугаары γнген «Красный пахарь», болза «Тувинская правда» солун болгаш 1925 чылдың август 31-де баштайгы дугаары моол дылга унген «Эрхе чөлөөей бγх Тува», очулдурарга «Эрге-шөлээлиг бγгγ Тыва» азы амгы «Шын» солун болгулаар.

Тыва шγлγктγң кырган-авазы Барыкаан Донгактың «Марттың сези» 1929 чылдың марттың 30-де парлаттынганы болза бистиң бижимел чогаалывыстың чырык хγнγ болгаш чылыг чаазы бооп бодараан.

Орлан-эвес болгаш  угаан-сарыылдыг оолдар, кыстарны тыва чуртундан орус чуртундува – Москва, Ленинград, Улан-Уде,Барнаулче болгаш Моолдуң Улан-Баадыр азы Улан-Батор хоорайларже сургуулдадып чоруткулаан. 1921-1928 чылдарда ТАР Чаазының база ТАРН ТК-ның удуртукчу баштыңнары келир γеде даргалар болгаш эртемниг болур кижилерни баш бурунгаар белеткеп дурган. Оларның аразындан Таня Камова найысылал Москвага дээди сургуул дооскаш, Тывага чедип келген, Барыкаан угбайның орнунга ажылдай берген. Барыкааның кады-кожа чурттап чорааны Саттар уктуг аңчы Базыр-оолдуң оглу Сат Лопсң биле Таня Камова өг-бγле тутканнар, бир оолдуг-даа болганнар. Барыкаан угбайның орнунга Тыва херээженнер удуртукчу даргазы турган Таня Камованы «Контр идегеттиң кадайы» дээш ажылындан γндγрген, бактың багын көре берген. Ада-өгбе бурун чурту Ыраажы-Хемниң чалы, чараш болгаш эртемниг оглу Сат Лопсаңны актыг черге Боолап кааны шγлγкчγ Барыкаанның сагыш-сеткилинге коргунчуг балыг бооп арткан.

Хөндергейге школа, садыг, клуб, эмнелге бажыңнарын туттурарынга Барыкаан хоор чонну эвилелдеп турган. Хөндергей «Кызыл тараачын» колхозту тургузарынга болгаш чечектелип сайзырадырынга Барыкаан эң идекпейлиг киришкен. Хөндергейге бир-ле дугаар тургустунган хаван фермазының эргелекчизи Барыкаан угбай болган, ол чылдардан эгелээш, Ыраажы-хемниң чону хаван азыраар апарган. Хөндергейге Картыышка болгаш капыыс тарып өстγрерин саналдап γндγрген кижи база Барыкаан болур.

1959 чыл Барыкаан угбайның допчу намдарынга эң-не багай чыл бооп арткан. Хөндергей чонун куду көрγп дорамчылааш,оларның санал-оналын айтырбайн тургаш, чедиишкинниг хөгжγп орган «Кызыл тараачын» колхозту ол γениң дγжγметсиг даргалары «шыдал-быразы чегей колхозтарны дγжγргеш, орулгалыг аажылдаңар» дээн Москваның айтыышкынындан эртпейн, кγш-биле дγжγрген.

Чуртталгазының сөөлгγ чылдарын Барыкаан Бонгак хоозураан суур Хөндергейге чурттап эрткен. Аныяк ыраажыларның бөлγγн эвилелдеп алгаш, эрги клубка чыглып келген кижилерге бараалгадыр турган. Моолдан аалчылар келирге, Хөндергей суурнуң артып калган чурттакчылары клубка чыглып келир, Барыкаан хелемечилеп бээр турган, улуг концерттиң тγңнели кылдыр тывалап, моолдап ырлар ырлагылап бараалгаар турган. Чыылган кижилерни хөгледир дээш, даап чогаатканы каттырынчыг чугааларны төөгγп бээр турган.

Тыва чоннуң чечен чогаалының кырган-авазы Барыкаан Хуралбаевна Донгак азы Доңгак Хуралбай уруу Барыкаан 1975 чылдың июль 12-де Хөндергей суурга чок апарган. Ооң мага-бодун Кургаг-Адырның эрги чевээнде хөөржγдγп каан. Тыва шγлγктγң эрте чазының баштайгы шγлγγн чогааткан Барыкаан угбайның сөөлгγ чыдынынче ыдыктыг Чингирлээн кажан кезээде харап көрγп олурар.

Ыраажы-Хемге ыраажы угбай чурттап чораан болгаш аныяк салгалга бодунуң кайгамчыктыг ырларын арттырып хайырлаан.

Барыкаанның дугайында бижитинген  тускай чγγлдер болгаш ажылдар парлаттынмаан. Ону таныыр кырганнар кызыл-дустап чоруткулаан. Ооң ырлаан ырларын,  чугаалаан чугааларын база сактыышкыннарын башкылар, журналистер болгаш Тыва республиканың чурт шинчилээр Алдан-Маадыр аттыг музейиниң эртем ажылдакчылары бичии-бичиилеп бижигилээн,оларны чаңгыс черге эңмелеп чыгбаан, ооң янзы-бγрγ жанрлыг чогаалдарын тускай ном кылдыр амдыгаа чедир парлаваан. Барыкаандан дыңнап бижигилээн ажылдарны черзилеп көөрге, тыва чонуң тывызыктары, улегер чугаалары, ырлары болгаш кыска-кыска чечен чугаалар колдап турар.

Алдан-Маадыр аттыг музейниң 2008 чылда γндγрген «Летопись Тувы-2008» деп төөгγлγг төрээн чурт шинчилелдиг альманахта Тываның алдарлыг кижилериниң дугайында киирген. Оларның аразында Донгак Барыкаан Хуралбай уруу база бар. Ол дээрге-ле ооң чуртувустуң төөгγзγнге, сайзыраылынга балаттынмас, ажыктыг γлγг-хуузу деп чγγл бадыткаттынып турар.

      Моол дыл кырынга унуп турган чогаалдар.

Донгак Барыкаан

                         Марттың сези.

Марттың сези магалыг хун,

Марттың сези уттундурбас.

Туманга дуглаткан херээженнер

Даарта хунну билбейн чораанывысты

Маадыр чорукче кирип турда,

База катап сактып көрээл.

Эрги шагның эдилелинге

Элегдеп чораан херээженнер

Эрчимниг хувискаал чарлыы-биле

Эрге-шолээвис мөңгередир

Эгиир шагда чыргап чуртаал.

Бγргег караңгаа дуй туттургаш,

Бγдγγлγк чораан хережээннер

Бγрγн эргени тып алдывыс.

Улус төрениң херээнге

Бγрγн киржип турарывыс

Ужурлуг-дур, магалыг-дыр.

Октябрьның ачызында,

 Октябрьның кγжγ-биле

Бγрγн эрге тыпканывыс

Бузурелдиг хөгжγдээли.

Чөөн чγктγң херээженнери

Чөвγн угаап таныштыраал.

Каргыс холга аспактаткаш,

Караңгыда чораан бистер,

Куду хөөкγй ава бистер

Хувискаалдың чырыы-биле

Базымчадан чарылдывыс –

Магалыг-дыр, өөрγнчγг-дγр.

1929 чылдың март 1 чаазы.

Ажыглаан литература:

1)М. Б. Кенин-Лопсан. Тыва улустуң ёзу-чаңчылдары.

2)Улуг-Хем.

3)Тыва чогаал 9 класс.

4)Сайт Република Тыва.

5) overtone.ru

6)tuvamuseum.ru

7)plusinform.ru