Открытый урок "Уш чуул эртемниг оол"
методическая разработка (5 класс) по теме

Открытый урок «Уш чуул эртемниг оол».

Тема: «Катаптаашкын».

Сорулгазы:

1. Ооренген темаларны катаптаары, бо ооренген темаларывысты кайы-хире шингээдип алганын хынаары.
2. Шыдыраа оюнунун тоогузун эки билиндирери.
3. Шыдыраа оюнунга уругларнын сонуургалын бедидери.
4. Тыва чаагай чанчылдарга болгаш езулалдарга кижизидери.

Кичээлдин чоруудуу:

1. Организастыг кезээ.
2. Аалчыларга кузээшкин.
3. Тоолдун кыска тайылбыры.
4. Шыдыраанын тоогузу, катаптаары.
5. Оюн, тывызыктар шыдыраа дугайында.
6. Делегейде болгаш тывада чемпионнар аттарын катаптаары.
7. Ноянга мат салырынын аргаларын коргускен.
8. Туннел.

Организастыг кезээ:

Экии уругалр! Олурунар.

Бо хун бистин ажык кичээливисте аалчылар аалдап келген-дир, ынчангаш силерге бо келген башкыларны таныштырыптайн. Келген аалчыларывыска аас-кежикти ажыл – ижинге улуг – улуг чедиишкиннерни кузеп каалынар.

        Бо хун бистин темавыс катаптаашкын ооренген темавыс шыдыраа оюнунун тоогузу оон фигураларынын аттары, коштери мат салыры шыдыраа чемпионнарынын аттары. Ынчангаш бо ооренген темаларывысты катаптавышаан туннел кичээл кылдыр эртирер бис.

- Бо хун бистин кичээливискандыг хевирге эртер – дир уруглар, кончуг дурген тыптаалынарам.

- «Уш чуул эртемниг оол» дээрге тоол-дур.

- Ынчангаш бистин кичээливистин хевири тоол кичээл. «Уш чуул эртемниг оол» - шын-дыр, эрхейлер.

        Шаанда бистин ада – огбелеривис тоолдарны ырлап ыдып чораан. Ынчангаш ада-огбелеривистин тоолдарны ырлап ыдып чораанын. Тоолдарны канчаар ыдып чораанын дыннадынар уруглар.

        Шыянам, эртенгинин эртезинде, бурунгунун мурнунда, Буга – деге мыйызы буступ дужуп, Сут-Хол шалбаа турар шагда, чувен иргин. Кырган адалыг, 30 шаа ошкулуг, 30 шаа инектиг, 30 шаа чылгылыг Оскус-оол чуртап чораан.

        Кырган адазы назылап кырааш, олуп калаган иргин. «Соонда торээн дунмазы чок, мурнунда торээн акызы чок чангыс эр мынча хой малды канчаар мен, оон орнунга уш чузун малым-биле уш чуул эртемге ооренип алыйн» дээш чуге сонгу чукче чоруп каан. Ол-ла чоруп олургаш, сагыш-сеткил сергедир шыдыраа ортээлинге кээп-тир.

        Ында мынча деп каан болган. Шыдыралап ооренип алрынга бо ортээлдерде оолдар, уруглар шыдыраага ооредип каар.

- Оскус-оолду шыдыраалап ооредип каар бис бе? Уруглар.

- Ийе.

1. Шыдыраа оюну каяа тыптып келгенил, каш чылда? (Индияга, 570 чылда).

2. Фигураларнын аттарын адаптаалынар, уруглар? (терге, теве, аът, мерзе, ноян, оолдар).

3. Орустап аттарын адаптаалынар, уруглар? (Ладья, слон, конь, ферзь, король, пешка).

4. Шыдырааны орустап очулдурарга чуу дээр ийик, бис? (Шахмат).

5. Шахмат деп сос кандыг ийи состен тургустунганыл? (Шах и Мат).

        Шах дээрге король (персилернин дылы биле) азы ноян.

        Мат дээрге умер (араб сос биле) азы олген дээни ол.

6. Ам фигураларнын коштерин Оскус-оолга ооредип каалынар, уругалр?

а ) Терге канчаар кожер? (Дорт)

б ) Аът канчаар кожер? (азы «Г» деп ужук ышкаш)

в ) Теве канчаар кожер? (Теве кыдыынче, азы орустап чугаалаарга диоганаль линияга халыыр)

г ) Мерзе канчаар кожер? (терге ышкаш дорт, теве ышкаш кыдыынче кожер).

- Ноян чангыс хана карактап кылаштаар.

- Оолдар канчаар кылаштаарыл?

Чуг-ле мурнунче, чиирде кыдыынче чиир. Артынче кошпес. Арткан фигуралар артынче, дедир кожуп болур. Оолдар оон оске кандыг кош кылырыл?

- Оон оске кандыг коштер барыл?

Рокировка деп кош бар. Коргузуптер. (Азы тывалаарга солуй салытынары).

Короткая рокировка. (азы кыска рокировка)

Длинная рокировка (азы узун рокировка).

- Оолдар шолдун бир ужундан бир ужунга чеде бээрге кандыг фигура апаарыл?

- Мерзе, терге, теве, аът.

- Чуг-ле кандыг фигура апарбазыл?

- Ноян.

7. Шыдыраа оюнунун кол утказы чул?

- Ноянны (хааны) матка олуртуру.

Кым мурнай маты олуртуптар болдур, ол Кижи уткан болур.

8. Шыдыраа шолу кандыг хевирлиг-дир, уруглар? (Дорбелчин, квадрат)
9. Шыдыраанын сагыыр дурумнерин база катаптаалынар.

1. Туткан фигуразын кожер.
2. Ойнаарынын мурнунда холл тутчур, он соонда база.
3. Шыдыраазын аайлап салыр.
4. Уттуруп алгаш хорадавас.

Оскус-оол шыдыраага ооренип алгаш, малынын кандыг кезиин берипкенил? Бо тывызыктан тывынарам, уруглар?

Мыйыстыг ан эвес

Салдыг ашак эвес

Сыргалыг кадай эвес

Кудуруктуг аът эвес

Адыр дуюглуг инек эвес. (ошку).

        Оскус-оол-даа 30 ошкузун бергеш, 30 шаа инээн, 30 шаа чылгызын суруп алгаш орун уламчылап чоруп каап-тыр.

        Сагыш-сеткил сергедир шыдырааортээлинден «Тывынгырлар» ортээлинге чедип келир.

1. Тывызыктар:

а ) Ак кара чузуннуг

Алдан дорт хонаштыг

Алыр, бээр аргалыг

Алды янзы шолалыг?  (Шыдыраа).

б ) Улуг хову чытса-даа

Оъду сигени чок

Улуг чаа турза-даа

Ханы чини чок? (Шыдыраа шолу)

в ) Кандыг хаан

Чугааланып билбезил?

(Шыдыраа ханы)

г ) Кандыг шолде

Чуу-даа оспейн турарыл? (Шыдыраа шолунде)

2. Кижи бе? Дээрге Кижи эвес,

Ан бе? Дээрге ан эвес,

Шак бе? Дээрге шак эвес,

Ол хирезинде кылаштанып турар. (Шыдыраа фигуралары).

3. Уруглар, силер кандыг тывызыктар билир силер, Оскус-оолга ооредип каалынар че, уруглар!

- Кым тывызыкты тыптырыптарыл?

Оскус-оол илби-шидиге ооренип алгаш малынын кандыг кезиин берипкенил, бо тывызыкты тып корунерем.

                Самдыр эвес хирезинде

                Чамашкызы ковей. (Шокар инек).

        Оскус-оол-даа 30 шаа инээн узуп берипкеш, 30 шаа чылгызын суруп алгаш орун уламчылап чоруп каап-тыр эвеспе.

        Оскус-оол «Тывынгырлар» ортээлинден «Эртем билигже орук» ортээлинге келир. Бо ортээлге Оскус-оол чемпионнар аттарын билип алыры-биле ооредир бис.

- Оскус-оолга дузалажыр бис бе?

- Ийе.

Кроссворту тыптаалынар, уруглар.

Доора дургаар:

1. Тыванын бир дугаар чемпион ады.

Узун дургаар:

1. Делегейде бир дугаар чемпион Ады.
2. Делегейде 4 дугаар чемпион Ады.
3. Делегейде 6 дугаар чемпон Ады.
4. Делегейде 12 дугаар чемпион фамилиязы

Харыызы: Доора дургаар.

1. Владимир Шожулааевич Сат

Узун дургаар:

1. Вильгельм Стейниц
2. Александр Алехин
3. Михаил Ботвинник
4. Анатолий карпов.

Наташа Кол, Тожудан.

        Оскус-оол эртемге ооренип алгаш, малынын кандыг кезиин берипкенил, тывынарам, оолдар.

Ыракты ырак дивес

Ылап чоруктуг

Берт черни

Берт межел дивес

Бедик мербегейлиг. (Аът).

        Оскус-оол-даа уш чузун малы-биле 3 чуул эртемчедип алган.

- Кандыг эртем чедип алганыл?

- Шыдыраа, илби-шиди, чемпионнары билип алган.

        Ам Оскус-оол 3 чуул эртемни кайы-хире шингээдип алганыл?

- Хынап корээлинер.

1. Детский маты коргузер (Детский мат дээрге-ле мерзе-биле тевенин дузазы-биле 4 кошкеш маты олуртуру, азы орустап чугаалаарга быстрый мат с помощью ферзем и слоном).

2. Мерзе-биле маты олуртуру, азы орустап чугаалаарга мат с ферзем.

3. Чангыс терге-биле маты олуртуру, азы орустап чугаалаарга мат с ладьей.

4. Ийи терге-биле маты олуртуру.

5. Аът-биле, теве-биле маты олуртуру.

6. Ийи теве биле маты олуртуру.

        Оскус-оол 3 чуул эртемниг  кончуг эки шингээдип алган-дыр, силер база идепкейлиг дузалаштынар, уруглар.

Оскус-оолду Караты хаанын чарлаан моорейинге чорудуп боор-дур бис бе?

- Ийе.

Оскус-оол моорейже киржир дээш чорупкан. Караты хаанын аалынга баргаш бааралгап-тыр.

- Кайын келдин, чуге чор сен? – деп хаан айтырган.

- Хаан шыдыраа моорейи чарлаан дээрге – келдим – деп-тир.

- Чоруп оргаш, арт кырынга чуну кордун?

- Тозан тос кижинин бажы тур. Силерни удар болзумза силерни- биле чус болзун, мени удар болзунарза мээни-биле чус болзун-дээш келдим.

- Хаан-даа чуулдуг-дур дээш шыдыраазын белеткей-ле Берген. Уш салыг ойнаар болган.

Оол-даа ханы удуп каан. Оскус-оол хаан орнунга торени тудуп, оюн оя, чигин чире чурттай берип-тир оо.

        Силер, уруглар оскус-оолышкаш эртем билигже чуткулдуг, шыдыраа оюнунга ынак болуп, сонуургалынар чидирбейн, тоолдарны номчуп, тывызык, улегер домактарны сактып ап, шыдыраа дугайында номнарны, журналдарны номчуп угаанныг, тывынгыр, болурунарны кузедим уруглар.

Шыдыраа оюну кижининугаан-медерелин ажылдадып, сайзырадып турар. Эн эки харыылаан дээш 5 деп демдек салыр бис, эки харыылаан дээш 4, ортумак демдек 3, багай 2.

        Кичээливисте эн идепкейлиг кириштинер, уруглар.

Ынчангаш бистин аалдап келген башкыларывыска бистин бо тоол кичээливиске келгенинге четтиргенивисти илередип каалынар, уруглар.

Бажынга онаалгы чок. Келир кичээлде экскурсия баар бис.

Байырлыг, урогувус моон – биле тонду.