Беседа "Уруглар кижизидилгезинге ог-буле угаадыгларын хандыр оорениринге ада-иенин салдары"
материал

Лекция:

Уруглар  кижизидилгезинге ог-буле угаадыгларын хандыр

оорениринге ада-иенин салдары:

                        Уругнун кижи болуп хевирлеттинеринге =г-буле кижизидилгези улуг-дузалыг.»Хол изин  бут чандыр баспас»-деп, тыва улустун улегер чугаазы бар. Ада-ие кандыг болур, ажы-толу ындыг болур дээны ол.

           Аныяк салгал =г-булеге долгандыр турар болуушкуннар дугайында билиишкинни ап турар, м=зу-шынар талазы-биле хевирлетинер, улузунун дылынга, чанчылдарынга ==ренир, куш-ажылга дадыгар.

           +зуп орар салгалды кижизидеринин нарын бирги харыысалгалыг кезээн тодарадыр кол чуул-=г-буле, школа, ниитилелге кандыг кижини =стуруп бээри.

Ада-ие уругларынын  салым-хуузу дээш чугле  боттарынын мурнунга эвес, харын бугу ниитилелдин бот-боттарын дузалажыры, тус-тузунда кылып турар ажыл-херектерин билчири, хундулежири, аразында найыралы уругларнын кижизидеринин ундезини болур. Уруглар кижизидилгези-нин  нарын айтырыгларын шиитпирлээринге ада-иелерге уругларга ынакшылы, кылып чоруур ажыл-агыйы, эрес-кежээзинден ангыда, тускай педагогиктиг билиглерни чедип алыры чугула.

               Кижизидилгенин бир негелдези – уругларнын аажы-чанында, сагылга-чурумунда, сонуургал-к\зелдеринде эки чуулдерни тып эскерери. Чоннун: «Ада кижи ырак сактыр, ындын бодаар. Ава кижи чоок сактыр, х\нун бодаар» деп чоннун  мерген угаадыы ада кижинин тура-соруун, ие кижинин эриг барыын ынчаан унелээн. Авазынын эрес- кежээ, ажылгыр будужу, чон аразында т=лептиг ат-алдары ажы-т=лунге. чоргаарал, улегер-чижек болур.

              Улуг класстын ==реникчилери адаларын (улуг акызын, даайын ) бодунун чоок эжи, сумелекчизи кылдыр к==р. Уругларынын кайы-бирэээзинге болушкаш, бактажы бээр ада-иелер турар. Бурууну бот-бодунче чууй кагжып, алгыжып-кыржырындан чуу-даа эки чуве унмес. Ада-ие улустун аразында алгыжып-кыржырын ашаа азы кадайы к=рунчук баарынга олуруп алгаш, бодунун д\рзузун к=руп алган оон-биле алгышканынга домейлеп болур. Ашаанын азы кадайынын сеткилин хомудадырга, ол кижинин бодунун сеткили хомудаар. Эр кижи кандыг-даа берге уелерде уругларынын иезин деткип, дузалажып, сагыш-сетилин х==нежип чоруур болза, бойдустан чаяп кааны езулуг =г-б\лени тудуп шыдааны ол болур. Ындыг =г-буленин ажы-т=лунун ==редилгези, кижизидилгези эки, бергелерге торулбас боор. Ынчангаш ада-ие бурузу чангыс сорулгалыг-т=лептиг, кижизидип, эртем-билигге чедип, =глеп-баштап, амыдыралдын делгем оруунче  шуудадыры.

               Ажы-т=лунуё  ызыгуурун,  адын эдилеп, ада-ызыгуурун уламчылаар болганда, ада кижинин эр соруун, ат-алдарын к=дурери  чугула. Ада-ие кижинин шынгыы  кижизиделгези  албан херек. Ада-иенин хайгааралындан унген уруглар  арага-дарыже сундулап, кем-херек уулгедикчилери болу бээр таварылгалар амыдыралда бо-ла таваржып турар.

               Уруглар ада-иенин оларже кичээнгей салбазындан, чассыдыышкын, эргеледиг четпейн турарындан часкаанзырап, боттарын октаттырган  кижи-дир мен деп бодай бээрлер. Оон ужурундан чизинчиг, берге кижизидилгелиг улуг уругларга, оолдарга качып, к=г\тчуп алгаш, арагалап, оон кедерезе, кем-херек \\лгедип эгелээр. Ол  бугунун туннелинде =зуп келгеш, кандыг  кижи унерин даап бодаары берге эвес. Арагалаашкын айтырыы, ада-иелер бирги аняктар ортузунда улуг дувурелди болдуруп турар. Ол база ада-иенин багай улегеринин салдары-дыр. Орус улустун  мындыг угаадыы бар: «Ч\н\ тарып алган сен, ону ажаап алыр сен». Ада-иенин уруглары кижизидилгезинге багай салдар чедирип турар талаларын к=руп к=рээлинер: ада-иелер боттары уругдарыынын мурнуншга  багай аажы-чанын  к=ргузери, арагалаар, алгыш-кырыш, шош-содаа ундурери; дыка х=й ада-иелернин уруглар кижизиделгезинин дугайында  номнар номчувазы; =г-буленин дузалал ажыл-агый  чогу: тоомча чок чорук….

Бугу-ла ада-иелер уруг-дарыынын кижизидилгези дээш кызып чурттаар чуве болза, эки-ле чуве-дир иин. Чуге дээрге, уруглар-бистин келир уевис боглай. Бис оларга  кандыг кижизидилгени бээр бис, оларнын келир уези база ындыг болур. Ажы-т=лге чуу херегил? Оларга-ада-иенин изиг ынакшылы, чассыдыышкыны бирги кечээнгейге.

Ажы-т=луё бода ачай.

                                              Даш-оол Монгуш.

Ажылдаар дээш эртен унгеш,

Ачам кежээ келбейн барган.

Аъш-чем сооду-ла дээш,

Авам манап, сагышсыраан.

                                                                   Удаткан чок эжик соктаан,

                                                                    Ужа-тура ачам келгеш.

                                                                    Караёгыда оруун часпайн.

                                                                    Канчап чедип келген дээр сен?

Аёдаштанып,ужуп каапкан.

Арны-бажы малгаш, хир-чам.

+ж\ эдип, харыксыраан,

+рээлинче чедип киирдим.

                                                                     Хирлиг хевин ужулбайн-даа

                                                                     Кирген олчаан ойта д\шт\.

                                                                     Оожургап удувас-даа,

                                                                     Орайга дээр шуугап келди.

Уйгум сергеп, аёдаштанып,

Удуп чадап шаг-ла болдум.

Эртенинде кичээлге кээп,

Эзеп-херлип, шаг чок ор мен.

                                                                      Башкывыстыё тайылбырын

                                                                      Бажым арааш, билбейн бардым.

                                                                      +=ренген темавысты

                                                                       +=р\м соонда айтып берди.

+=редилгем кошкаай берген,

+=рлерим кайгап турлар.

Ажы-т=л\ё келир =й\н

Ачавыс чоп бодавас чоор?

                                                                     Д\ште чанып келиримге,

                                                                     Д\не  хонгаш ачам чок боор,

                                                                     Багай авам  аштап-чуп каан,

                                                                     Бажыё ишти кылаё-тас боор.

Ажылдаар дээш эртен \нгеш,

Арагалап туруп алган.

Ажыг суксун эрттир ишкеш,

Амыр-дыжын уттуп алган.

                                                                    Ада-ие соон салган,

                                                                    Ада-=гбе чурттун туткаш,

                                                                    Оолдар, кыстыё ада кижи

                                                                    Орталан м=ё, бодан ачай.