ТВОРЧЕСКИЙ СОЮЗ ВСЕХ ИНСТИТУТОВ ВОСПИТАНИЯ – ЗАЛОГ УСПЕХА.
презентация по теме

ӘДӘБИЯТ ДӘРЕСЛӘРЕНДӘ

БӘЙЛӘНЕШЛЕ СӨЙЛӘМ ТЕЛЕН ҮСТЕРҮ

     Балаларны матур, дөрес, төгәл итеп сөйләргә өйрәтү әдәбият дәресләренең төп бурычларыннан санала. Бер яктан, сөйләм аң, фикерләү үсеше белән тыгыз бәйләнгән, сөйләм ярлылыгы фикер үсешен тоткарлый. Икенче яктан, телне яхшы белми торып сүз сәнгате булган әдәбиятны да аңлап, тоеп, кичереп булмый.

      Сөйләм үстерү өлкәсендә татар теле һәм әдәбияты дәресләре бер – берсен тулыландырып эшлиләр. Ләкин әдәбият дәресләрендә үз тойгы – фикерләреңне сүзләр белән белдерергә өйрәтү телнең грамматик төзелешен күрсәтү аша түгел, ә сүз сәнгате закончалыкларын төшендерү аркылы алып барыла.

      Телне өйрәнү аша баланың гомумкультура  дәрәҗәсе күтәрелә, бала эстетик таләпчәнрәк, зәвыклырак була.

      Телдән сөйләм үстерү берничә дәрәҗәдә, төрдә башкарыла. Шуларның беренчесе – бәйләнешле сөйләм өстендә эшләү.

      Бәйләнешле сөйләм үстерүнең төп ысул һәм алымнары иҗади уку, сөйләү, әңгәмәдән гыйбарәт. Ләкин бәйләнешле сөйләм үстерү дәреснең бик кыска, башка максатлары күздә тотып кертелгән өлешләрендә дә игътибар үзәгендә булырга тиеш. Чөнки бәйләнешле сөйләмне камилләштерү эше укытучы сөйләвеннән, укучы җавабыннан ук башлана.

      Укытучы сөйләве – монологик сөйләм үрнәге. Андагы иң мөһиме – эчтәлек, мәгънә. Шуңа күрә төп фикер, укучы исендә калдырырга тиеш өлеш, сүзләр аерым басым белән, сөйләмдә аерып әйтелергә тиеш. Бу, бер яктан, әлеге өлешләргә укучының игътибарын юнәлтеп, истә калдырырга мәҗбүр итсә, икенче яктан, бала үз сөйләмен дә шулай корырга күнегә.

      Укучыны җавап бирергә өйрәтү шулай ук махсус игътибар, вакыт сорый.Укучыны тыңлаучы аңларлык итеп җавап бирергә өйрәтү һәр җавап өстендә эшләүне, төзәтүне, ачыклауны, мактау – дәртләндерүне таләп итә.

      Укучыларның телдән чыгыш – докладларын куллану бәйләнешле сөйләм үстерү юлларыннан санала.  Телдән чыгыш ясауны укытучы тәкъдим иткән планга таянып укучылар язучы биографиясенә,әсәр буенча яңа, алдагы сыйныфларда кабатланмаган өстәмә материаллар әзерлиләр.Чыгышны укучылар әкренләп мөстәкыйль планлаштыра алалар. Аларны башта чыгышның төп фикерен, үзәген билгеләргә, шушы фикерне исбатлау юлларын эзләргә, нәтиҗәләр чыгарып йомгак ясарга өйрәтү кирәк була.

      Рәттән язылган текстта абзацларны бүлү һәм төп фикерне табу алымы да шушы максатка – фикереңне башкаларга җиткерергә өйрәтүгә хезмәт итә. Моның өчен махсус сөйләм үстерү дәресләрендә кызыл юлларсыз текст язылган карточкалар таратырга, магнитофон язмасы тыңларга мөмкин.

      Бәйләнешле сөйләм үстерүдә сәнгатьле укуның әһәмияте зур. Сөйләмнең мәгънәсе сүзләрдә генә түгел, мимика – хәрәкәтләрдә, сөйләүченең йөз – кыяфәтендә, бигрәк тә интонациядә чагыла.

      Сәнгатьле укый белү, автор фикерен аңлап, нәкъ ул теләгәнчә башкаларга җиткерү, аерым сүзләрне билгеләп үтү, басымнарны дөрес кую, ачык һәм төгәл, тиешле тон белән әйтү – болар барысы да сәнгатьле уку вакытында өйрәнелә, шомартыла торган нәрсәләр.

      Бәйләнешле сөйләм үстерү максаты белән сөйләүне төрле төрләре кулланыла. Бу өлкәдә сөйләү – иң нәтиҗәле алымнарның берсе.

      Текстны үзгәртмичә сөйләү, планга карап сөйләү, иң мөһим яки ошаган өлешне аерып сөйләү, әсәрдән өзекләр кушып сөйләү, сөйләүченең затын үзгәртеп сөйләү һ. б. - сөйләүнең мәктәптә кулланыла торган төрләре. Сөйләү  алдан ныклап әзерләнүне: текстны кат–кат уку, план төзү, аерым сүз һәм сүзтезмәләрне истә калдыруны сорый. Мәсәлән, әсәр белән беренчелтанышу вакытында сөйләү укучыны кызыксындырган өлешләрне барлау, әсәрдән алган тәэсирләрен күзәтү өчен кирәк. Анализ вакытында сөйләү төп фикерне аерып алырга, әһәмиятле өлешләрне табарга ярдәм итә. Образ турында сөйләү аның халәтен, холык-фигыль үзенчәлекләрен ачып бирә. Кыскача сөйләү әсәрнең корылышын билгеләү, текстны тулы, бөтен килеш карап чыгу, күздән кичерү ягыннан отышлы. Дәреслектәге мәкаләләрне сөйләү исә төп фикерне аңлау, логик эзлеклелектә сөйләү ягыннан файдалы.

      Сөйләү, шулай ук, рәсемнәр буенча, укыганны бәяләү рәвешендә, шәхси күзәтүләр, караган кино-спектакльләр, мөстәкыйль укыган китап турында фикер әйтү рәвешендә була ала.

      Биремле сөйләү – чагыштырулар, эпитетлар, метафоралар кушып сөйләү исә образлы сөйләргә һәм сөйләшергә өйрәтү ягыннан әһәмиятле. Барыннан да элек, укучы укытучы сүзе – аңлату, шулай ук, биремне төшенергә, сөйләү объекты турында фикер тудырырга ярдәм итә.