"Уругларның номчулгага сонуургалын оттурар дизе..."
учебно-методический материал на тему

Секции для педагогов

Роль книги в духовном и нравственном воспитании личности ребенка.

Уругларның номчулгага сонуургалын оттурары.

Автор: Дамбый Алефтина Александровна, тыва дыл болгаш чогаал башкызы.

Өөредилге албан чери: Бай-Тайга кожууннуң Бай-Тал суурнуң Н.С.Конгар аттыг ортумак школазы.

с. Бай-Тал, 2017ч

Киирилде.

        Ном – кижиниң өңнүү деп мерген чугаа бар. Номнуң дузазы-биле бис долгандыр турар  чүүлдер-биле таныжып, кижилерниң иштики сагыш – сеткилин, ажыл – чорудулгазын билип ап турар бис. Амгы массалыг информация чепсектери сайзыраан эртем - депшилгелиг бо үеде ном номчуур, номга сундулуг кижилерниң, аныяк – өскенниң, салгалдарның эвээжеп, чидип турары хомуданчыг болуп турар.

        Уругнуң кижизидилгезинге ном канчаар-даа аажок улуг черни ээлеп турар чүүл  деп чүвени  билбейн турары харааданчыг. Чаш кижи, ортумак, элээди назылыг уруг номну номчуп ора, долгандыр делегей-биле таныжып, кижилерниң ажыл-чорудулгазын, оларның иштики сагыш-сеткилин эки билип, чогаалдарның маадырлары – биле деңге өөрүп – хөглеп, муңгарап олурар. Ол дээрге-ле уругнуң амыдырал дуржулгазы бедип, бодунуң иштики делегейи делгемчип олурары ол. Шак мындыг уругнуң кижизидилгезинге эки салдарны чедирип турар номну номчувайн, номну сонуургавас, номчуксавас апарган бо үеде  уругнуң кижизидилгезинге номну ажыглап, бедик мөзү-шынарлыг, кээргээчел, эптиг-эвилең, сөс-домаа байлак кижи кылдыр кижизидери негеттинип келген.

Шинчилелдиң түңнели.

         Ажылды бижип тура, бис школавыска мындыг шинчилел ажылын чоруткан бис. Шупту 40  кижи киришкен.  9- 11 класстың өөреникчилери.  

1. Ном номчуурунга ынак сен бе?

А) ийе      -    16 кижи

Б) чок      -  14  кижи

В) чүгле, херек апарган таварылгаларда номчуур мен   - 10  кижи

2. Кандыг номнар номчуурунга ынак сен?

А) классиктиг чогаал      -  5  кижи

Б) аян – чорук, янзы-бүрү ужуралдарлыг  - 10 кижи  

В) фантастиктиг  - 9 кижи

Г) детективтер  - 5 кижи

Д) шүлүктер  - 11  кижи

3. Кандыг дылда бижээн ном номчуур- дур силер?

А) тыва - 10

Б) орус – 11

В) тыва, орус-даа дылда – 19 кижи

4. Сөөлгү номчаан номуң адын бижип көрем.  Бо айтырыгга өөреникчилер колдуунда кичэлдерде өөренген чогаалдарының аттарын бижип турар. А номчаан номнарындан К-Э.Кудажының “Уйгу чок Улуг-Хем” (кызыл том), Г.Маспык-оолдуң “Чайзат” “Улуг-Хем” альманагын берип турарлар.  
5. Аваң-ачаң ном номчуур бе? Өөреникчилер бо айтырыгга “ийе” деп харыыны берген. “Чок” деп харыы 3 кижи берген.

Ынчангаш кыска шинчилелден ап көөрге, уруглар номну номчуп-даа турар болза, чамдыктары чүгле херек апарган таварылгада номчуп турары база илерээн. Оон аңгыда оларны канчаар номчуп тур сен деп айтырар болза уругнуң кандыг шынарлыг номчуп турары база илерээр. Чамдыктары анаа-ла кандыг-даа сайгарылга, бодал чок, дүрген номчуп кааптарлар

Уругнуң ном номчуурунга сонуургалын оттурар ажылдар:

         Номну уруг чайгаар – ла тудуп, сонуургай бээр кылдыр башкы кижи кандыг ажылдар кылза экил? Кижи бүрүзү бодунуң чогаадыкчы чоруу-биле кандыг-даа арганы тып ап болур.

1. Библиотекага баргаш, чаа сөөлгү үнген номнуң чуруун тырттырып, ооң авторун, үндүрген чылын бижип эккээр. Ук номнуң кыска  аннотациязын бээр.
2. Чаа парлаттынган номнарның делгелгезин кылып, библиотекаже аян чорук кичээлди эрттирер.
3. Кыска солун кижизидикчи утка – шынарлыг чогаалдарны ушта парлааш, бичии номчугаш кылдыр кылып ап, даштын чараштап кылып болур.
4. Номчукчунуң дневнигин кылдырып болур. Уруг номчаан номунуң адын бижээш, авторун, үндүрген чылын демдеглеп ап турар. Чыл төнчүзүнде  дневнигин эки долдурган уругга тускай шаңналды берип, хей-аът киирер.
5.  Чаа үнген номнуң иштинден бир чогаалды шилээш, ук чогаалдың эң-не солун черинге доктаагаш, боду улаштыр номчуп эккээр онаалга.
6. Уругнуң номчуваан чогаалының болуушкуннарынга чуруктарны чурааш, өөреникчи боду чогаалды номчупкаш, чогаалдың утказын дес-дараалаштыр чурум ёзугаар салыр, схема-биле көргүзер онаалга.
7. Номну уруг сонуургап, номчуп турар апаарга, бир чогаалдың мөзүлүг болгаш мөзү чок маадырларын бөлүктепкеш, шак мындыг маадырлар бо чогаалда кирип турар. Шынап-ла, ындыг бооп турар-дыр бе, тодарадып көрүңерем деп онаалганы берип болур.

Ук ажылдарны кылып тура, уругнуң хар – назынын өөренип көрүп, сонуургалының аайы-биле кылып алыры чугула. Оон аңгыда уруг кандыг-даа албадал чокка боду изиг күзели-биле кылып турар болза дээштиг болур.

Түңнел.

Дыка чараш ханы утка-шынарлыг, кайгамчык чечен – мерген мөзү-шынар темазын чырыдып бижээн номнар тыва литературада, орус литературада кайы көвей. Оларны номчуп, номчуурунга хандыкшылды оттурары башкы кижиниң, ылаңгыя тыва чогаал, литература башкызының ажылының кол сорулгаларының бирээзи. Ада-иези-биле, башкызы-биле үргүлчү номну тудуп, номчуп,  сайгарып турар уругларны ном эвилең –ээлдек чорукка, бодунга бүзүрелдиг болурунга, чечен – мерген, тывынгыр, сагынгыр болурунга, бодун долгандыр турар өртемчейни чарашсынып, таалал алырынга кижизидер. Келир үеде амыдыралдың улуг делгем оруктарынга белеткеп, бурунгаар чүткүлдүг чорукка, тодаргай сорулгалар салып алырынга улуг салдарны чедирер.  

Литература:

1. З. Шожал  Хандыкшылдыг номчукчуну кижизидериниң чамдык аргалары.  Башкы № 4, 2008ч. – а 25-26.
2. Бородина В.А., Бородин С.М. Учимся… читать: Уроки динамического чтения.- Л.: Лениздат,  1985. – 192с.