К.Кудажы "Маргылдаа" (6 класс) басня
план-конспект урока по литературе (6 класс)

К. Кудажы « Маргылдаа» ( басня)

Сорулгазы:

Ооредиглиг: басня дугайында билигни катаптаар. Уругларнын ооренип эрткен билиин быжыглап хынаар.

Кижизидилгелиг: чижектер дузазы-биле эптиг-демниг чорукка, ооредилгеге кызымак, сонуургалдыг болурун кижизидер.

Сайзырадыр: аянныг чараш номчулганы чедип алыр. Боттарынын бодалын шын илередип шылаар кылдыр чанчыктырар. Сос курлавырын сайзырадыр. Чаа состерни чугаазынга ажыглап билиринге чанчыктырар.

Кичээлдин дерилгези: состер парлап бижээн саазыннар, ноутбук, медиасабыра, проектор, кичээлге ажыглаарынга таарыштыр Power Point  программага кылган слайдлар презентациязы.

Самбыранын дерилгези: кичээлдин темазын парлааш аскан, улегер домактар бижээн плакаттар.

Кичээлден унер туннел: оореникчилернин басняны номчааш амгы уе-биле холбап тунээрин чедип алыр, куш-ажыл кижини каастаар деп чуулду билиндирер.   Чогаадыкчы чорукту ажылдап чедер.

Ажылдаарынын хевири: болуктеп ажылдаар

Самбырага бижээн состер дерилгези:

Кичээлдин планы:

I. Организастыг кезек

1. Мендилежири

2. Кичээлге белеткелди хынаар

3. Кичээлдин сорулгазы-биле таныштырар

II. Кол кезек

1. Чогаалчы К.Кудажы-биле таныштырылга

2. Басня дугайында билигни катаптаар

3. Баснянын аянныг номчулгазы

4. Баснянын кол бодалын илередип тывар

Словарь-биле ажыл

5. Физминута

III. Командалар аразында моорейлежири

1. «Маргылдаа» басняны рольдап ойнаары

2. Куш-ажыл дугайында улегер домактар тывары

3. Туннел

IV. Онаалга

1. Чуруктар чурууру

2. Баснянын утказынга домейлешкек тварылгалардан сактып бижиир

V. Кичээлдин туннели

1. Уругларнын ажылдаанын унелээр

2. Демдектер салыр

Кичээлдин чорудуу:

I. Организастыг кезек

1. Мендилежири . Оореникчилер-биле мендилежир. Оореникчилернин кичээлге беленин хынаар, ном-дептерин, кыдырааштарын четчелээр

2. Кичээлге белеткелди хынаар

3. Кичээлдин сорулгазы-биле таныштырар

Слайд №1

Башкы: Бис богун, уруглар, кичээливисте Улустун чогаалчызы К.Кудажынгын « Маргылдаа» деп баснязын ооренир бис. Бо кичээлде бис баснянын утказын сайгарып, аянныг номчуп, рольдаргы устуа алгаш басняны база ойнаар бис. Кым кичээлде кончуг эки идепкейлиг ажылдаарыл, ол эки демдекти алыр.

Слайд №2

Мен силерге онаалгага басняны номчуп таныжып, рольдаргы уступ алгаш ойнап алгаш келир силер деп чугаалаан мен. Онаалганы кичэливисте хынаптар бис.

II. Кол кезек

1. Чогаалчы К.Кудажы-биле таныштырылга

Бо чылын Улустын чогаалчызы К.кудажы 80 харлап турар. Ынчангаш мен чилерге чогаалчынын дугайында кыска тайылбырдан чорудайн.

Слайд №3

Тыва Арат Республиканын Улуг-Хем кожуунуну Ийи-Тал сумузунда Чээнек деп черге торуттунген

Слайд №4

Бижик болгумунун киржикчилери улуг улустун кыдыынга олуруп лгаш, дыннап сонуургап тургаш,эртем-билигнин эге чадазын чайлаг школазынга ооренип алган.  Слайд №5

Шагаан-Арыгнын чеди чыл школазын дооскан. Бирги ному « Баштайгы базым» 1958 чылда унген.  Слайд ;6

Бичии уругларга К. Чуковскийнин, Е.Ильинанын чогаалдарын орус дылдан тыва дылче очулдурган.

Чогаалчынын эн-не билдингир  чогаалы:

тыва литературанын олум чок чогаалдырынын бирээзи – «Уйгу чок Улуг-Хем» Ук чогаал дорт номдан тургустунган. 10-11 дугаар класстарга УК чогаалды допчузу-биле ооренир силер.

ССРЭ-нин чогаалчылар эвилелинин кежигуну, Тыва республиканын Ордени-биле шаннаткан, Тыванын Улустун чогаалчызы.

2. Басня дугайында билигни катаптаар

Кичээливистин эгезиндебис 5 дугаар класска ооренгенивис басня дугайында кайы хире билиринерни хынаар бис.

Айтырыг-харыы: Слайдыларга коргузер  Слайд №8

а) басня деп чуну ынча дээрил?

б) баснянын тургузуу кандыг болурул?

(шулук тургузуглуг)

в) баснянын эгезинге болгаш соолунге оон утказын илереткен чуу турарыл? ( допчу сургаал ооредиглиг одуруглар турар)

г) ооренип эрткенинер кандыг баснялар билир силер? ( «Ном биле Портфель», « Арзылан биле Пар» орус дыл кырында база айтырар))

3. Баснянын аянныг номчулгазы

Ам басняны аянныг номчуптаалнар. Биске басняны Ооржак Дамырак аянныг номчуп бээр-дир

4. Баснянын кол бодалын илередип тывар

Баснянын кол бодалы чуу деп бодаар силер?

Словарь-биле ажыл

Басняны номчуп туранарда билдинмес кандыг состер барыл?

дожу – кызыткан демирни холл-биле согарда адаанга салып алыр аар металл чоленгииш

хорук – хей ундуреринге ажыглаар херексел

Идээргексеп – мактаныр, бодун тогдунар

Кан, шой – эн-не быжыг демир Слайд №9

Басняны овур-хевирлерин тодарадып корээлинер.( Маска, Кыскаш, Дожу, Хорук)

Маска – менээргенир, туразы улуг, мактаныкчы

Дожу – мактанырынга ынак

Кыскаш – кооргеттинер, идээргексээр

Хорук – чуден-даа чыда калбас, мактаныкчы, турааргак, хорээн кооргедир

Холдар – биче сеткилдиг, оожум Слайд №10,11,12,13

Туннели: мактаныкчы, чуве борга-ла улустун ажыл-херээнче киржи берген турар кижилер дугайында чогаалчы бижип турар.

5. Физминута

Маска- холдар-биле шимчээшкиннер

Дожу -  бутар-биле шмчээшкиннер

Кыскаш – холдар-биле шимчээшкиннер

Хорук – окпеден агаарны ундур тынар, мага-ботту суларадыр

6. Улегер домактар-биле ажыл

Состун кучу-кужу кайы хире улуг ужур-уткалыгыл дээрзин улугер домактардан илередип корээлинер. Ынчангаш бимтин дараазында сайгарып коор ажылывыстын ады « Аксын-биле аал кожурбе, дылын-биле дыт ужурба» Слайд №14

Билииргектин били куду

Эки кылган ажыл – элеп читпес алдар

Аксын-биле аал кожурбе, дылын-биле дыт ужурба

Басняга хамаарыштыр кандыг улегер домактар ажыглап болур бис.

( Болбас тенек бодун мактаар, чалгаа кижи бажым дээр, чазый кижи хырным дээ)

III. Командалар аразында моорейлежири

1. «Маргылдаа» басняны рольдап ойнаары

Ам дараазында басняны болуктрге уступ алгаш рольдап ойнаптаалынар

Кайы болуктен эн эки ойнаар эвес коруп корээлинер. ( ийи одуругга уступ алгаш ойнаар)

3. Туннел

IV. Онаалга

1. Чуруктар чурууру

2. Баснянын утказынга домейлешкек тварылгалардан сактып бижиир

V. Кичээлдин туннели

1. Уругларнын ажылдаанын унелээр

2. Демдектер салыр Слайд №16

Тема: Салчак Тока «Тас-Баштыг – маадыр ие»

Сорулгазы:

1. Чогаалды номчуптаныжар. Чогаалчыдугайынбилипалыр.
2. Чогаалда кол овур-хевирлерниңсайгарылгазы, мергежил, күш-ажылдугайындабодалдар
3. Чогаалдамаадырларныңдузазы-биле мѳзу-шынаркижизидилгезинчорудар.

Дерилгези: презентация, аваларчуруу. Иван Салчактыӊ «Ава» депчуруу

Планы

1. Оргкезээ. Мендилежири
2. Чогаалдыңтемазынтодарадырчуруктар-биле ажыл. Теманытодарадыры
3. Кичээлдиңсорулгазы. (ѳѳреникчилерниңкичээлдесалгансорулгазы,)
4. Салчак Токадугайындатаныштырылга.
5. Онаалгахыналдазы.
6. Самбырадаасканчогаалдыңкезектеринномдантывар.
7. Чогаалдың кол бодалы
8. Словарь-биле ажыл
9. Физминутка
10. Овур-хевирлерсайгарылгазы
11. Кижизидилгелигкиирилде
12.  Аас чогаалындакандыгүлегердомактарныаваларгахамаарыштырчугаалапболуру
13. Маадыр-иедепмедальдытургузупүндүрери
14. Медальдардугайындамедээ
15. Тас-Баштыгмаадырлыгиедепчүүлдүтодарадыры
16. ОнаалгаМаадыриелердугайындабижипэккээр.
17.  Рефлексия: кичээлденажыктыгчүнүбилипалганынтодарадыр. 5 болбасдепоюн
18. Түңнел: а) кичээлдедолдурган карточка-арыннытүңнепчугаалажыр

Б) притча

В) демдектер

Кичээлдиңчорудуу.

1. Организастыгкезек.   Уруглар-биле мендилежири.

Кичээлдивекоӊгаэткен

Кичээливисэгелээли.

Шуптудеңгетурупкелгеш,

Аравыстамендилежиил!

Хулумзуругарнывыстанчитпесболзун!

Хунден-хунчеөөрүшкүчайнаптурзун!

Башкы: Экии, уруглар. Олуруңар. Кичээливисэгелээли.

2)        Чогаалдыңтемазынтодарадырчуруктар-биле ажыл. Теманытодарадыры

Слайдылар-биле ажыл. Башкыслайдыга Иван Салчактыӊ «Ава» депчуруу-биле таныштырар.

Ава дугайындачогаал-биле таныжар бис.

Ынчангашбѳгүнкичээливис база литература делегейинчекирип, кончугсолунчогаал –биле таныжар бис, онусайгарыпчугаалажыр бис.

3).Кичээлдиңсорулгазы. (ѳѳреникчилерниңкичээлдесалгансорулгазы, )

Ынчааргакичээлүезиндекылыражылыңар-биле таныштырыптайн, уруглар.

4. Салчак Токадугайындатаныштырылга.(Уругларолүедесаазыннарынгадемдеглепалыр)

Салчак Тока –

Тывыкы

«Араттыӊсөзү» депушномнугроманныбижээн.

Мергенхем

Тас-Баштыг

Хөректураскаалы

Тыва  литературанынундезилекчилерининбирээзи, ТыванынУлустунчогаалчызы С К.Тока 1 901чылдын декабрь 15-те Каа-ХемнинМергендепчергеядыы арат Тас-Баштыгнынхойуругларынынхеймерибоопторуттунген.

5)        Онаалгахыналдазы.

Силерге мен бажыңгакандыгонаалгаберипкааштурганийик мен? (Чогаалды номчупэккээр)

Амонухынаптаалыңар.

6)        Самбырадаасканчогаалдыңкезектеринномдантывар.

Чогаалдыңутказынгадүүшкенайтырыгларныэгедентывар:

1. Тас-Баштыгдепаттыӊтыптыпкелгени
2. Авазыныӊдаштыкыовур-хевири
3. Мергенхемниӊкыдыынгакөжүпкелгешчүнүкылыпалганыл?
4. Данила Потылицындепкымыл?
5. «Бирэвес даӊаткалактурдаоттупкелбээнболзувусса, холчокартарчасты!...» депкымгахамаарыштырчугаалаптурарыл?
6. Чай-даакелир…

Түңнели: чогаалдыутказыншынтодарадыптары

7)        Чогаалдың кол бодалы

Чогаалдың кол бодалысилерчүүдепбодаарсилер, уруглар?

(Уругларныңхарыызы.)

8)        Словарь-биле ажыл

Ооргазыбүшкүк – ооргазыыргак ,синонимикүдүгүр.

Чуруктарызырынгылаан – ойбаксамдарчериналгыкескиндилери-биле чамапалган

Алажы – чадырныӊ кол өзээнтудуптурарулугыяштар

Сүге – диалект сөсбалды

9)        Физминутка

- Уруглар, кичээливистеажылдап, дыңнап, сонуургаполургашшылайбергенбоорсилер. Ынчангаштуруп, сула-шимчээшкиннерденкылакааптаалыңар. (Уругларслайдыдабижиттингеншүлүктүномчувушаан, шимчээшкиннернибашкы-биле деңгекылыр.

10)        Овур-хевирлерсайгарылгазы

Кандыг-даачогаалдарныномчуптурувустакымнар бар боорийик? (Маадырлар)

Бочеченчугааның кол маадырыкымыл?

Тас-Баштыг

Мээӊавам (авадугайындаырысалыр)

Боттарыныӊаваларыныӊдугайындабижээнинномчудар

12. Аас чогаалындакандыгүлегердомактарныаваларгахамаарыштырчугаалапболурул?

Иесөзүнижипболбас, ада сөзүнажырыпболбас

Булутаразынданхүнкараачырык,

Улус аразынданавакараачымчак

Ада сөзүнажырыпболбас, иесөзүнижипболбас

Родных много, а мать роднее всего

Птица рада весне, а младенец – матери

13) Маадыриедепмедальдытургузупүндүрери. Самбырагаажыл:

СамбырадабижиттингенсөстерденТас-Баштыггахамаарышкансөстерниуштур

Албанчы, Каӊгый, Шомуктай, Бежендей, Тывыкы

Медаль ышкашчыыптар

14.Медальдар дугайындамедээ.

Тас-Баштыгкандыгмедальгатөлептигил?

«Иениӊалдары» депмедальгатөлептиг

15. Тас-Баштыгмаадырлыгиедепчүүлдүтодарадыпкөрээлиӊер

Тосчадырныӊчуруункөргүзер

Тосчадыргачурттааргакандыгайыыл-халапболурул? Ном-биле ажыл

Тосчадырныӊчуруундолгандырайыыл-халаптарныбижиир: хат, чаъс, кыш, от, байлар, хар

Бобүгүнүажыпэртипчораанкижинимаадыркижидепсанапболур

Силероонөскекандыгмаадыр азы ат-сураглыгиелернибилирсилер?

(Вера Байлак, АжыкмааРушева…

16. ОнаалгаМаадыриелердугайындабижипэккээр.

17. Рефлексия: кичээлденажыктыгчүнүбилипалдыӊар?

5 болбасдепоюн

1. Авазынкижикажан-даа … болбас
2. Улуг улус-биле …болбас
3. Алгыш, кырыш … болбас
4. Башкылары-биле … болбас
5. Бодун өскелерден … болбас.

Демдектерсалырыпритча.

Мергенугаанныгбилиглигкижиоруккакылаштапчораашүшкижигетаваржыберген. Оларкончугизигхүнадаандатудугкылыры-биле даштарчүдүрүпалганчораан. Мергенугаанныгкижиоларныңкижибүрүзүнгеайтырыгсалган. Бирдугаарындан «Сен бѳгүнхүнзедирчүнүкылдың?-депайтырган. Оозу: «Мен хүнзедирбохинчектигдаштарнысѳѳртүпхүнзедим» - дээн. Ийидугааркижи : «Мен ажылымныаксеткилдиим-биле кылдым» дээн. Үшдугааркижиѳѳрүшкүлүү-биле: «Мен тудугкылырынгаүлүг-хүүмнукиириптурдум» депхарыылаан.

 В) демдектер. Кичээлдеэкихарыылаануругларгадемдектерсалыр

Түӊнел :

Аргалыг-ла болзаиекижисеткилинхомудатпасужурлугчүве-дир, иезиниӊийикарааныӊсуунтөп, авазыныӊ ала карааныӊчажынтөпчорууртөлөөделигчүвекөрбес. Ынчангашаваларыӊарныкезээдеөөртүп,  оларныхүндүлепчоруӊар.