Михаил Федоровăн «Арçури» поэма пахалăхĕ, жанр тĕсĕ, тытăмĕ, илемлĕх мелĕсем.
план-конспект урока по литературе (8 класс) на тему

Урок теми: Михаил Федоровăн «Арçури» поэма пахалăхĕ,  жанр тĕсĕ, тытăмĕ, илемлĕх мелĕсем.

Сапăрлăх тĕллевĕ:  чĕлхе илемне туйма халăх культурине хисеплеме  хăнăхтарасси.

Пĕлÿ тĕллевĕ: хайлава тишкерÿ тума, сăнарлă чĕлхене ăнланма хăнăхтарасси; А.С Пушкинăн «Бесы» хайлавĕпе М.Федоровăн «Арçурине» танлаштарасси.

Аталантару тĕллевĕ: ачасен логикăлла  шухăшлавне аталантарасси, хăйсене тĕллĕн ĕçлеме хăнăхтарасси.

Урок мелĕсемпе меслечĕсем: учитель сăмахĕ, литература диктанчĕ, ушкăнпа ĕçлени, ыйту-хурав, коментариллĕ тата илемлĕ вулав, текстпа ĕçлени, словарь ĕçĕ, хĕвеллĕ кластер, пуçватмăш(Эсир ăна пĕлетĕр).

Пуплеве аталантарас хăнăхусем: панă ыйтусене тĕрĕс хуравлама, пуплевпе шухăша тĕрĕс йĕркелеме хăнăхтарасси.

Литература теорийĕ: Поэма – калуллă е лирикăллă, анлă сюжетлă, сăвăласа çырнă пысăк хайлав; унта халăхăн е уйрăм çынсен пурнăçĕ, ĕçĕ-хĕлĕ, шухăш-ĕмĕчĕ, кăмăл-туйăмĕ сăнланать; Поэмăра автор хăй çинчен те каласа пама пултарать (П.Н.Метинăн «Литературăпа халăх сăмахлахĕсен ăнлавĕсем» стр.36).

 Баллада(уйланăш) – çуйлану(лирика) поэзийĕн калуллă жанрĕ. Литература уйланăшĕ – кунта çыравçă сюжета истори событийĕпе, харпăр хăй инкек-синкекĕпе, фантастика пулăмĕпе çыхăнуллăн йĕркеленĕ май, персонажсене лирикăпа эмоци тĕлĕшĕнчен хак парать; çак хайлавра ялан тенĕ пекех пейзажлă пуçламăш тата пейзажлă вĕçлев пулать; унăн никĕсĕнче  - уçă тата вăрттăн диалогсем; литературăра истори; кил-йыш, фантастикăллă тата ытти йышши балладăсем пулаççĕ (П.Н.Метинăн «Литературăпа халăх сăмахлахĕсен ăнлавĕсем» стр.57).

Словарь ĕçĕ

 а) ăнлантаруллă: Тÿр кĕлли – йĕрĕх. (Н.И.Ашмарин «Чăваш сăмахĕсен кĕнеки», Т14 стр. 226 )

Пихампар – çынсене ырă салатакан, вĕсене хÿтĕлекен, авалхи чăвашсен выльăх-чĕрлĕх турри(Н.И.Ашмарин «Чăваш сăмахĕсен кĕнеки», Т15 стр. 226 )

Чуман лаша – кахал лаша.(Н.И.Ашмарин «Чăваш сăмахĕсен кĕнеки», Т9 стр. 252 )

Хуньăм хĕрĕ – арăм(Н.И.Ашмарин «Чăваш сăмахĕсен кĕнеки», Т16 стр. 166).

Усă курмалли хатĕрĕсем: компьютор, проэктор, экран, Н.И.Ашмарин «Чăваш сăмахĕсен кĕнеки», С.И.Ожеговăн «Толковый словарь русского языка», П.Н.Метинăн «Литературăпа халăх сăмахлахĕсен ăнлавĕсем», А.С.Пушкинăн «Бесы» поэма тексчĕ,  дидактика хатĕрĕсем (литература диктанчĕ).

Курăмлăх  хатĕрĕсем: М.Ф.Федоровпа  А.С.Пушкин сăн ÿкерчĕкĕсем, слайдсем («Арçури» поэма тăрăх хатĕрленĕ литература диктанчĕ, ăнлантаруллă словарь ĕçĕ, А.С.Пушкинăн «Бесы» тата М.Ф.Федоровăн «Арçури» поэмипе ĕçлени, Поэма  эпиграфĕпе ĕçлени, Литература теорийĕ,  «Арçури» поэма сюжечĕ, Киле ĕç).

Урок тĕсĕ: хайлава тишкермелли хутăш урок

Урок юхăмĕ

Класа йĕркелени

I Килти ĕçе тĕрĕслени

1. Михаил Федоровăн «Арçури» поэми тăрăх хатĕрленĕ литература диктанчĕ çырни.

       2) Словарь ĕçĕ

Тÿр кĕлли – йĕрĕх.

Пихампар – çынсене ырă салатакан,вĕсене хÿтĕлекен, авалхи чăвашсен выльăх-чĕрлĕх тури.

Чуман лаша – кахал лаша.

 Хуньăм хĕрĕ – арăм.

3) «Эсир ăна пĕлетĕр» пуçватмăшпа ĕçлени.

II Çĕнĕ темăна ăнлантарни.

1. Хайлава çырнин историйĕпе паллаштарасси.

Чăваш çыравçисем вырăс поэчĕсен хайлавĕсене юратса вуланă, вĕсен ĕçĕсене чăвашла куçарнă, вĕсем евĕрлĕрех хайлавсем çырма тăрăшнă. М.Ф.Федоров та çав çулпах пынă. Ăна уйрăмах А.С.Пушкин хайлавĕсем килĕшнĕ. Çак туртăма пула вăл «Бесы» поэмăна чăвашла куçарма пуçăнать. Ĕç йывăррăн пырать. Вара М.Ф.Федоров чăвашсем хушшинче те арçури çинчен тĕрлĕ халапсем çÿренине  асра тытса хресченĕн йывăр пурнăçĕ çинчен çĕнĕ хайлав çырать.

Поэмăна хăш çул çырни пирки тĕпчевçĕсем тĕрлĕрен шухăшлаççĕ. М.Я.Сироткин ăна 1879 çулта хайланă тесе палăртать. Д.Ф.Филимонов çырнисенче 1884 çула асăнни тĕл пулать. Г.И.Комиссаров шучĕпе вара 1891 çулта çырнă. 1908 çулта Чĕмпĕрте «Чăваш юмахĕсемпе  халапĕсем» кĕнекере пĕрремĕш хут поэма кун çути курнă.

2. Ушкăнсемпе ĕçлени (А.С.Пушкин «Бесы» тата М.Ф.Федоровăн «Арçури» поэма)

-Атьăр-ха А.С.Пушкинăн «Бесы» тата М.Ф.Федоровăн «Арçури» поэмисене танлаштарса пăхар. Мĕнлерех сăнарлаççĕ арçури сăнарне?

-Пур-ши унта пĕрпеклĕхсем?

а) 1 ушкăн.  С.И.Ожеговăн «Толковый словарь русского языка»  тата Н.И.Ашмаринăн «Чăваш сăмахĕсен кĕнекипе» ĕçлени.

2 ушкăн А.С. Пушкин хайлавĕнчи  арçурине(бес)  М. Федоровăн арçурипе танлаштарни.

3 ушкăн. Текстри пĕр пеклĕхсене шырани (А.С.Пушкин «Бесы» поэма, М.Ф.Федоров «Арçури» поэма.

3.  «Тухман çын тухсан тăман тухать тет» поэма  эпиграфĕпе ĕçлени.

а)  - Мĕншĕн-ши хайлав эпиграфне çак йĕркесене илнĕ?

- Хĕветĕр куçне мĕншĕн арçури курăнать?

- Хайлаври тĕп сăнар арçури е Хĕветĕр?

Çут çанталăк пулăмĕсем çынсен ĕçĕ-хĕлĕпе çыхăнман. Тăман тухасси, çил алхасасси, çумăр çăвасси хăйсен йĕркипе пулса пыраççĕ. Поэма эпиграфĕ кунта вулакана чăн пурнăçран тĕшмĕшлĕх тĕнчине куçарма кирлĕ.

ă) Хĕветĕр сăнарĕпе хĕвеллĕ кластер йĕркелени.

б) Синквенй çырни.

1. Хĕветĕр
2. ĕçчен, тĕшмĕшлĕ  
3. хăрать, таврăнать, талпăнать.
4. Ĕçчен, тĕшмĕшлĕ  Хĕветĕр пурăнма малалла талпăнать.
5. аптраман чăваш.

4. Хайлав жанрĕпе ĕçлени.

1. Вĕрентекен сăмахĕ.

Михаил Федорович Федоров «Арçури» жанрне палăртман. Тĕпчевçĕсем XX ĕмĕрĕн 30-мĕш çулĕсенче ку хайлава баллада теме пуçланă.

- Хайлав жанрĕ поэма е баллада?

2. Литература теорийĕ

а)1 ушкăн С.И.Ожеговăн «Толковый словарь русского языка» словарĕпе баллада термина ăнлантарать.

ă)2 ушкăн С.И.Ожеговăн «Толковый словарь русского языка» словарĕпе Поэма термина ăнлантарать.

б) 3 ушкăн   П.Н.Метинăн «Литературăпа халăх сăмахлахĕсен ăнлавĕсем» словарьпе уйланăш, термина ăнлантарать.

 в) Учитель хушса калани.

Поэма – Поэма – калуллă е лирикăллă, анлă сюжетлă, сăвăласа çырнă пысăк хайлав; унта халăхăн е уйрăм çынсен пурнăçĕ, ĕçĕ-хĕлĕ, шухăш-ĕмĕчĕ, кăмăл-туйăмĕ сăнланать; Поэмăра автор хăй çинчен те каласа пама пултарать. Лирикăллă тата лиро-эпикăллă поэмăсен тĕсĕсем пулаççĕ. Поэмăра пулни-иртни эпикăлла каласа панин никĕсĕ пулса тăрать, вăл халăх шухăш-ĕмĕтне кăтартать.

III Ачасен ăнланăвĕсемпе хăнăхăвĕсене çирĕплетни

1. «Арçури» поэма сюжечĕпе ĕçлени.

- Мĕн-ши вăл хайлав сюжечĕ?

- Мĕнле пайсенчен тăрать?

- «Арçури» поэмăра вăл мĕнлерех йĕркеленнĕ?

а)  Ачасем хăйсем тунă сюжетлă ÿкрчĕксене ăнлантарса пани.

ă)  «Арçури» поэмăн çул çÿрев талккăшĕ çинче  хайлав тытăмне ÿкерни.

Умсăмах – Хĕветĕр вăрмана мĕншĕн пĕччен кайнине калани.

Ĕç пуçламăшĕ – каç пулсан Хĕветĕр пĕчченех вăрмана хăрăк турат пуçтарма кайни.

Ĕç аталанăвĕ – çанталăк пăсăлни.

Ĕçĕн чи хĕрÿ саманчĕ – тĕттĕм вăрманта Хĕветĕре арçури курăнни.

Ĕç вĕçленни – Хĕветĕр вăрмантан тухса Чиперуя çитсен лăпланни.

Хыççăн калани - арçури мĕнрен пулни çинчен тата пурнăç пирки те шухăшлани.

2.  Илемлĕх мелĕсемпе ĕçлени.

1. Ушкăнсемпе  ĕçлени

 1 ушкăн Поэмăра ваттисен сăмахĕсемпе каларăшсем, сăнавсем, туптармăшсем тупать.

2 ушкăн  Поэмăра ассонанс, аллитерации, тата малти састаш тĕслĕхĕсем шырать

3 ушкăн Поэмăра эпитет, метафора, танлаштару, сăпатлантару  шырать.

      III. Урокра вĕреннине аса илсе çирĕплетесси.

- Сире урок килĕшрĕ-и?

- Урокра мĕн çĕннине пĕлтĕр? Хăвăр кăмăлăра палăртса сĕтел çинче выртакан чăваш тĕррисене хаçат çине çыпăçтарăр. Хĕрлĕ – килĕшрĕ, кăвак – аван, симĕс – ытлашшиех мар, сарă – çук.

   Киле ĕç: 1) «Лапка-лапка юр çăвать..»  сыпăка е хăвра килĕшнĕ ытти вырăнсене пăхмасăр калама вĕренме.  

2. «Манăн пурнăçри шиклĕ самант» ятлă сăвă е калав çырма.
3. Габдула Тукайăн «Шурале» хайлавне тупса вулама.
4. Арçури  хайлав тăрăх тест хатĕрлеме.