Тоонто нютагай поэтесса
творческая работа учащихся по краеведению (8 класс)

Тоонто   нютагай   поэтесса

Хүн   гээчэ   эжы  аваасаа  юумэндэ  суража,  насаныгаа   ямарч  цагта  жаргаж,   баярлаж,   зовожо,   ядарча , тоонто  нютагтаа  үтэлжэ, үри  бэеэ  үндылгэжэ   явхадаа,  сэдьхэлдээ   дуулажа, олон  юумэ   бодожо,  эхэ  эцэгыгээ  үндэр  настай   болотороо  санажа,  дотороо  аваад  явадаг. Тэдэны   дундаас  бүхы  санал  бодолоо  шүлэгөөр  хэлэхэ  хүнүүд  олон  байдаг.  Залуу   насанаасаа   шүлэг   зохеогоод,  тэрээнээ   хайшанч    эльдеэнгүй,  нюудагаар  бэчээд,  хадагалаад   явадаг  хүнүүд  олон.  Тэдэны  нэгэн  Ванжилова  Гарма-Ханда Болотовна   болоно.  Тоонто   нютагы    поэтесса  тухай   хөөрэхэ   дура   хүрэнэ.

Гарма –Ханда   Болотовна   Ванжилова     1937  ондо   Зэдын   аймагы   Гэгэтэй   нютагта  олон   хүүхэдтэй   малчан    айлда  түрөө   юм.   Дүрвэтэй   байхадань   Эцэгэ  ороноо   хамгаалгын   Агууехэ   дайн   эхилээ.  1945   ондо  сургуулида   1   класста  ороо.  1  класс   дүүргэхэдэнь,   гэртэхинь    Цагатай  нютаг   буугаа.   Гарма –Ханда   Болотовна   сургуулидаа  сайнаар   сураа,   түргэн  юумэ   ойлгохо,  ухаансар   хүүхэн   байгаа  юм.  Дүрбэн   жэл  нюдэ   цабчаха   зуура   үнгэрөө.   Ехэл   хүндэ      байгаа,  эдихэ   юумэ,   хубтас   хомор      цаг .  Саашань    сургууляа   үргэлжэлүүлхэ   чадал   байгаагүй. Тэрэ   үеын   малчады    хүүхэд  хара   ажалда   суранхай,   Гарма –Ханда  Болотовнагы   бага    балчар    нас   урданы   үгытэй   буряад   айлы     хүүхэдээс   юугээрч    илгаагүйгөөр    үнгэрсэн    байна.    Бага  насанаасаа   эхэ   эцэгынгээ   ажалда    ябахада,  ажалдань   туслалцаад    яваа.  Эрхын    чэнээн    бэетэй ,   чанга   хонгор дуутай эдир  хүүхэн    хурса   сонор ухаанаараа,    сахилгаан   түргэн   бодолоороо  үетэн   нүхэдөөсөө   илгардаг    байгаа.  Хара    багаасаа    уншаха    дуратай   байжа,  олон    ород    болон хари   гүрэнүүды    зохёолчоды    бүтээлнүүдтэй    танилсажа,    уран   зохёолдо   ехэ    дуратай   болосон    байна . Хажуугарань   шүлэг   бэчэжэ  эхилээ.

Тyрэл   дайдадаа,   буряад    сэбэр    талынгаа    басагадта,    гоё   сайхан    байгаалидаа    дуратай    байсанаа,    үшөө   олон   ондоо   бодолнуудаа шүлэгүүдтээ     харуулаа.

Мүнөө  цагта   Гарма – Ханда  Болотовна  Дэрэстэй   нютагта   Роза   Болотовна   хүүхэныдээ  олон  ача, гуча, зээнэртэй,   амгалан  мэндэ,  сайн,   шүлэгөө   бэчэсэн  зандаа  ажасуудаг.

              Үчөөтэймни

Аалим    жэмэсээр    хангалтаһан

Алтан     таряагаа    долгилуулһан

Арад    зононь    суутай   юм

Алтан    хүрьһэтэ    Үчөөтэймни

Бурин   хаанай   баруун   урда

Баян    нютаг   оршодог   лэ

Буряадай   эрдэмтын    нютаг   юм

Баян    түүхэтэй   Үчөөтэймни

Эдир   залуу   хүбүүд    басагаднай

Эрын    гурбан    нааданда    мүрысэн

Эрхимлэн     хододоо    түрүүлдэг    лэ

Элдин    хүрьһэтэ     Учөөтэймни

Оюун   бэлигтэй   хүбүүд     басагадтай

Огсом     дорюунаар     дуулан     хатардаг

Одод     боложо     ялархал    даа

Омогорхохоор     суутай    Үчөөтэймни

Закааминһаа   эхитэй    Зэдын  гол зэрэлгээтэнэ

Зурын    сэнхирлэгшэ     Гунзан     уула   хилэтэй    юм

Зэндэмнитэ       тунгалаг    устай    нютаг      юм

Зэдэ     голни – Буряад    оромни.

***

Ая    гангаар     хангалтаһан    талашни

Аалихан   һэбшээндэ    найган    шэрбэнэ

Амтатай    аша   гушынгаа    бэлигээр

Арбан    хэшэгтэй    Борьео    нютаг.

***

Нахид   намин  губээ   талануудтай

Нангин    дээжын   аршаан    булагуудтай

Нагаса   абын    нютаг   юм

Намжар    гое    Цагаатайн  гол.

************************************************************

Гал   улаан  хулгана   жэл

Роза хүүхэндээ  зорюулнаб

Мэхэтэй   мэргэн  хулгана   жэлби

Мэрээшын   муухай   мэрээшэ   нэрэтэйб

Мэшээг  туламуудые  мэрэн  нүхэлдэг   гээд

Миисгэйгээ   табижа   намнуулдаг   намайе.

Шуран  солбоноор   шуран  ородог  гээд,

Шуудай   мэшээгүүдые  солон  нүхэлдэг  гээд,

Шодон   һүүлтэй  шолмо   амитан   гээд

Шоодбори   муухайгаар   нэрэлдэг  лэ  намайе.

Хото  хореон   соогуураа   шагаан  ородог   гээд

Хоолос   таряа   хулуун  нөөсэлдэг   гээд

Хоолойгооо   тэжээн  амидардаг   гээд

Хоротон   муухай   хорлогшо   гэдэг   лэ   намайе.

Айлай   амбаарта   мүлхижэ   ородог   гээд

Арбай  таряа   талха   зөөдэг   гээд

Адха   шэмхээр   суглуулан   хадагалдаг   гээд

Анхай   бузар  арьяатан   гэдэг  лэ  намай.

Аргагүй  тиимэ   нэрэтэйш   болобол

Амбан   томо  атан   тэмээе   мэхэлжэ

Арбан   хоер   жэлэй   яһа   түрүү

Ама   саган   хулгана   жэл   болоолби.

Аман   үгын   абдарһаа   абтаһан

Арадай  сэсэн   үгэһөө   хэлэгдэһэн

Арадай  түүхэтэ  нэбтэрэн   ороолби

Алтан  үзэгөөр   бэшэгдэн   мүнхэрөөлби.