Классный час
классный час по краеведению (7 класс)

МБОУ СОШ №2 г. Чадан

Класс шагы

                                 Ооржак А.К.

2021ч

Сорулгалары:

1. Уругларга Шагаа – онзагай чараш байырлал деп билиндирери.
2. Оореникчилерни чаагай чанчылдарга ооредири; тыва чоннун шаанда ойнап чораан оюннарын таныштырары.
3. Оореникчилернин сагынгыр-тывынгыр чоруун, дыл-домаан сайзырадыр.

Арга-методу: тайылбыр, коргузуг.

Класс шагынын чорудуу

1. Организастыг кезээ.

Шагдан тура огбелернин сагылгазы,

Чараш чаагай  чанчылывыс, эртиневис Шагаа ол-дур,

Чаагай сеткил сеткип тургаш чолукшууру,

Чанчыл болган, хундуткелдиг байырлал-дыр

Эрги чылды удеп тура, Чаа- чылды уткуп тура,

Эки сеткил сеткивишаан, бодавышаан,

Тендии эки демдектерлиг болур дээштин

Дыка онза инек  чылын уткуулуннар!

2. Класс шагынын темазын, сорулгазын дамчыдары.

- Уруглар, бо хун бистер класс шагында улуг байырлалывыс Шагааны уткуур бис. Чуу деп чылды уткуур бис? (Оореникчилер харыылаар).

- Шаанда бистин огбелеривис Шагааны чолукшулга-биле эгелээр чораан. Бистер база чолукшулгадан эгелеп, Шагааны уткуулунар (чолукшуур).

- Шагаа келген улуг кижилер онза хүндүткелдиг, оларның-биле чолукшуурда

хар-назыны бичии кижи ийи холлу бурунгаар сунуп, үзеш кылынгаш, улуг кижиниң ийи холунуң адаан дозуп салбышаан, «Амыр-ла!» деп чугаалаар. Бо дээрге шаг-шаандан бээр улуг кижини хүндүлеп, дыңнап, аныяк кижиниң биче-сеткилдиин илередип турар тыва кижиниң ёзулалы, чаңчылы.

3. Шагаа дугайында таныштырылга.

1.Шагаа - Чөөн чүктүң чонунуң байырлалы . Ол эрги чыл-биле чаа чыл

солужулгазының үезинде болур. Ол дээрге 1637 чылдар үезинде-ле астролог

эртемдениң сылдыс чурагайында үндезилеттинген улуг эртем болур. Делегейниң чыл эргилдези 12 чыл болгаш-ла катаптаттынып, солчуп турары-биле, дириг амытаннарның ишдинден тускай шилиттинген 12 дириг амытаннарныңхевирлери кирген . Оларга: күске, инек, пар, тоолай, улу, чылан, аът, хой, мечи, дагаа, ыт, хаван хамааржыр. Ол дириг амытаннарны кииргени утка-шынарлыг. Амытан бүрүзүнүң амыдыралы бир онзагай, кижиже чоокшулаштырып деңнээрге, оларның аажы-чаңында болгаш амыдыралында дөмей чүүлдер бар бооп турар.

Он ийи чылдар чыл санында эр болгаш кыс деп байдалда үнүп кээп турар. Эртип турар  чылда шеригжиткен эр Күске чылы эрткен болгаш, дайын-чаа, эр улуска шылгалдаларлыг, кадыг чыл болуп эртип турарын эскерип тур боор силер.

Дараазында 2021 чыл  –  кыс Инек чылы бодунуң ээлчээнге келир. Ол үнүп кээрде, 6 ак меңгилиг болур. Алды ак меңги дээрге 6 ак бурганнар оранының аас-кежиин артында чүктепкен, КЫС ИНЕК орукта чоруп олурар. Үнүп кээр чыл херээжен чонну шылгаар чыл. Ол дээрге кандыг шылгалда чүвел?

Олутпай, чалгаа, кызымак эвес, сула салдыныычал херээжен кижилерни  шылгап туруп бээр чыл болур. А кызымак, кежээ, чүткүлдүг херээжен улуска оруктар ажыдып, оруунга херелдер чайнап бээр. Ажыл-херек бүдүреринге кайгамчык эки  чыл. Чылдың эки херелдерин чайнадыр дизе: чуртталга ийи орукта чоруп чоруур – ак-кара, эки-багай, өөрүшкү-муңгарал кезээде кады чоруур болганындан кижиниң бодундан кончуг хамааржыр.

Ам үнүп келир 2021 чыл –  алды ак меңгилиг, кыс, демир олуттуг, ак өңнүг  Инек чылы. Чөөн чүк календары-биле февраль 11-ден 12-же дүне чаларап кирер. Ай чаазы-биле алырга, февраль 3-тен 4-че чаларап келир деп турар. Алдан чылдар иштинде Инек чылы 37 дугаар чыл болуп үнүп кээр.

Алды ак меңги дээрге демир олудунуң чурагайы, кончуг онзагай чыл. 12 чылдарның башкылыы болуп турар. Бо чылдың дугайында кысказы-биле чугаалаарга, шыдамык чүткүлдүг кижилерниң чедиишкиннери хөй болур.

Чеже-даа Инек оожум амытан болза, херек кырында Инек чылында сайзырал дыка улуг болур.  Ынчангаш кижи боду чүткүлдүг болуп, планнап алган ажыл-херээн бедик тура-соруктуг, кичээнгейлиг, дидим кылдыр кылып алыр болза, эки талаже өскерлиишкиннер  улуг болур чыл.

Ынчангаш Шагаа дээрге-улуг болгаш бичии уругларның байырлалы. Аңаа баш удур белеткенир, мал семис тупда-ла кончуг иртти дөгергеш, өреме, саржаан, чодураалыг, үүргенелиг чөкпээн, үүже-хырбачазын белеткеп алыр.

Шагаа үези чоокшулап олурда, аал чоогунуң, өг иштиниң, бажың

балгатың соңга-хаалгазын – шупту эт-херекселде эрги чылдың хир-чамын аштап, арыглангаш, кижи бодунуң сагыш-сеткилин боданып, арыглап кылган ижин сайгарып боданыр. Ол дээрге үнген чаа чылдан эгелеп кижи бодунуң чурталгазын эки талаже углап-баштап, ачазының, акызының, дуңмазының эки эжи, дузалакчызы, чөлеңгиижи болуп, төрел чонунга харыысалгалыг болуру-дур.

Чаа чылды уткуурда саң салыр савага делгеп белеткеп алган ажы-чеминиң дээжизин алгаш, хүн үнер чүкче углай салгаш, чемниң дээжизин өртедир. Ол чүнү илередип турарыл дээрге, чаа үнүп орар чылды чалап, уткуп ап турарывыс ол.

Сан салыр ёзулал
Уе дүптен тура бурун өгбелеривис оран делегейге, бойдуска чүдүүр чораан. Сан салыры дээрге бойдусту болгаш ооң ээлерин кыйгырып, оларга чолукшууру. Саң - ёзулалдың оду,  кургаг, чымчак ыяштан белеткээр. Ооң иштинче чем дээжизин салгаш өртедир. Ол дээрге эът аймаа ( кудурук чаа, тоштун чаглыг эди, ээгилер). Саңче төш бажындан өске сөөк каап болбас). Тыва далган, хаарган далган болгаш ак чем дээжизи, чигир- чимис аймаа кирип турар. Оларнын кырынче артышты база салгаш өртедир. Саңга аъш-чем салырда кижи бодунуң холу-биле салыр. Чүге дээрге оран-чер ээлери кым чемгерип турарын кижиниң холунуң чыдындан билип каар, ынчангаш арбай далганын-даа саржаг биле холдап туткаш салыры ужурлуг. Аъш-чем элбек турарының демдээ тодуг-догаа, байлак болур. Кижиниң сагыш-сеткилинден чүдүп тейлеп сүзүглээринден кол хамааржыр! Шын сеткилинден тейлеп чүдүп диленип чалбарып турар кижиге чер ээлери буян кежиин сөңнээр болур. Саң салып тургаш алгап йөрээри чугула. Саңны төрел бөлуктуң эн улуг назылыг эр кижизи салыр. Саң салыр ёзулалды эртенги хуннуң херели аалдан коданынга дээй бээри-биле эгелеп турган. Амгы үеде болза Хүннүң херели саңга дээй бээри-биле саңны кыпсыр! Шагаада саңны эртежик хүн үнмээнде салып болбас!, чүге дизе аза-шулбустар үезинде салырга, кара күштерге тавартып болур.

Даң аткан, хүн херелдери-биле Шагаа байырлалы эгелээр.

(Шагаа дугайында презентация коргузер.)

4. Моорейлер.

Шагаа хүнү мөөрейлиг

Адыш – чарыш маргылдаалыг

Уш кезек үстүп алгаш

Оюн - хөгже кирээлинер!

1 Шулук моорейи

2.Айтырыглар барды, харыыланар уруглар!

1.Сээн чылын чул? Ол дириг амытанны оттунуп корем.

2.Дириг амытаннарнын кайызы чыл санаашкынынче кирбээнил? (Теве кирбээн.)

3.Ол дириг амытаннарнын кайызы Тывада чогул? (пар, улу, мечи)

4.Кайызы соястаарлар аймаанга хамааржырып? (чылан)

5.Чылда кирген дириг амытаннарнын аттары-биле холбашкан унуштерни аданар. (Ыт-кады, чылан-сыртыы, инек-караа.)

6.Оларнын кайызы чалгынныгыл?(Улу, дагаа.)

7..Кайызы черге, сугга-даа чоруур, дээрге-даа ужарыл?(Улу.)

8.Чыланны ойзу аданар? (Узун-курт, кулбураар, чылбыраар, соястаар.)

9. Чуу деп чылда кирген амытаннарны азырап турар бис? (инек, ыт, аът, хой, дагаа, хаван)

10.  чылда кирген чуургалаар дириг амытаннар? (дагаа, чылан)

11. Мечини оон оске адаарын тывар (сарбашкын, кижи-бурус)

12. Судун саап ижер амытаннар (инек, аът , хой).

        3.Үлегер- домактар,

Чанчыл ындыг, ужур ындыг, чалыы салгал уламчылаал! Аалдарга устун алгап, адаан-моорей кылыылынар! Кайы аалдын уруглары аас чогаалынга кончуг эвес корээлинер, уруглар.

Башкы: Силернин мурнунарда 3 карточка бар. Берге чуул чул дээрге – олар шупту холужа берген. Чамдыктары эгезин тончузу-биле солуп алган, оскелери состерде ужуктерин солуштуруп алган. Хой улегер домактарны эвээш уе иштинде тывар ужурлуг силер. Ону утпанар.

(8 минутадан ковудевес.)

Карточка 1.

1. Алдын тоогузу ада, (Ада тоогузу – алдын,

Монгун тоогузу ие. Иетоогузу – монгун.)

2. Сеткилге ак херек, (Сеткилге ак херек,

Ажылга раныш херек. (Ажылга шынар херек.)

3. Генуроо ожээргеп болбас, (Оорунге ожээргеп болбас),

геноо окпээргеп болбас. (Оонге окпээргеп болбас.)

Карточка 2.

1. Дужер сутке ектус куске далашкан. (Далашкан куске сутке дужер.)

2. Динкилсет бичези херек, (Сеткилдин бичези херек,

Нинтемэр улуу херек. ( Эртемнин улуу херек.)

3. Ыглагангайба, (Ыглаган багай,

Ыраажы рашча. (Ыраажы чараш.)

Карточка 3

1. Мактаар бодун тенек болбас, (Болбас тенек бодун мактаар,

Мактаар аъдын тенек артык. (Артык тенек адын мактаар.)

2. Ак меч хоолулуг, (Ак чем хоолулуг,

Ава узос унелиг.( Ава созуунелиг.)

3. Динкилсет бичези херек, (Сеткилдин бичези херек,

Нинтемэр улуу херек. ( Эртемнин улуу херек.)

2.Дурген чугаа моорейи.

Сагынгырлар, аваангырлар,

Саат чокка бадырыптар,

Таваар, оожум чугаалавас

Дурген чугаа, чараш чугаа.

3«Тывызыым дытта, тоолум дошта» - тывынарам. Тывызыктар моорейи.

ОКТАРГАЙ, БОЙДУС

1.Когей сыннап келдим, Хортук кырлап келдим, Тайга сыннап келдим, Даш кырлап келдим (ай, хун).ар21

2.Азып каар дээрге, Аскыыжы чок, Дужап каар дээрге, Дуюу чок (туман, булут).ар 27

КИЖИ ДУГАЙЫНДА

1.Хербистерни дуглаан Кедек чернин пожу дег сеглен. Ооргазын дуглаан Ооругнун пожу дег саглан (чаш, кежеге).ар 42

2.Ийи шилгини мунгаш, Ийи кымчыны кымчыланган (кижинин кылаштаары).ар 57.

ООРЕДИЛГЕ, ЭРТЕМ, БИЖИК ДУГАЙЫНДА

2.Отрядтын соолунде мен, Орустаарым кежээ-ле мен («Я» деп ужук) ар.79

АЗЫРАЛ ДИРИГ - АМЫТАННАР

12.Алажындан унуптерге, Аалче корнур, Тайгадан чаныптарга, Тайгаже корнур (иви, чарыннын соо, кижинин чушкуузу). ар. 99

ЧЕРЛИК ДИРИГ – АМЫТАННАР

1.Ырактан коорге, ак, Чеде бергеш коорге, ошку ышкаш, Сегирип алгаш коорге, киш дег Озепкеш коорге, аът-ла (кодан). ар102

2.Казыра дег боттуг, Калчаа далай ыыттыг, Чуксук дег боттуг, Чузун баазын ыыттыг (адыг, ары). ар 103

ОГ ХЕРЕКСЕЛДЕРИ

1.Сен дуу хемнеп бат, Мен дуу хемнеп бадайн, Ийилээ чалыы хемге ужуражыыл (ог куру) ар.176

2.Кырда кыргындылыг анай кылаштап чор (кидис) ар.183

ЭТ-ХЕРЕКСЕЛДЕР

1.Дун-хун чок Дувурээзинниг, Амы-тын чок Алгы-кышкылыг (радио, телевизор). ар 190

2.Оглу оглаа сарыг, Иези имиреш кара, Адазы адыр кара (согааш, бала, тараа) ар 200

ПАШ – САВА АЙМАА

1.Хая кырында Кара эзир, Хамык куштун караа ында (паш). ар207

2.Ак-кок инээм

КААСТАЛГА ХЕРЕКСЕЛДЕРИ

1.Шынгыр-шынгыр бажында Шылба кара дозунде (чавага, боошкун) ар.209

2.Эът кырында эртине чугуре берди (билзек) ар.209

ХОГЖУМ ХЕРЕКСЕЛДЕРИ

1.Кулажылай баскылаар Хунан кара аъттыг мен, Мунган кижи шыдаар болза, Мун чоруу дески аъдым (баян). ар 212

2.Уш угбашкынын ортуну ыраажы (демир-хомус). ар 212

Йорээлдер моорейи

Тевек моорейи

Башкы:Билбези чок эрестиг-ле болдунар, уруглар. Чоннун аас чогаалын эки билирин коргустунер. Ам «Тывынгырлар мөөрейин» эгелээр бис бе?

Капитаннарга айтырыглар:

1. Алгыдан кылыр бичии идик? (Бопук.)

2. Ак сагыштыг мал? (Иви.)

3. Мал кадарар чер? (Кадат.)

1. Чеди чүзүн мал? (Аът, инек, хой, өшкү, теве, иви, сарлык.)

2. Малга базар демдек? (Им.)

3. Сарлыктың төлү? (Бызаа.)

Харыылавас уругларга мөөрейлер:

1. Бир базым баскаш-ла 12 чылдың адын адаар.

2. Узун-тыныш моорейи.

1. Кожамыкка кончуг-ла мен, кожа тырткаш салыр ла мен! Кожамыктар моорейи.

Кичээлдин туннели.

Чаа чылда Тывавыска

Чазык-чаагай чурттаалынар!

Чаргы-чаалы кылбаалынар,

Чазый-чилби болбаалынар!

Башкы: Уткуп турар чылывыс,

Ууттунмас кежиктиг,

Ууттунмас буянныг болзун деп,

Чаагай чолду ажы– төлге,

Ада-ие,башкыларга кузедивис.

Курай! Курай!

- Чаа чылды эки уткуп, чаа-чаа чедиишкиннерлиг, чугле дорт-бештерге оорениринерни кузедим! Кузеливис бутсун, курай-курай!

1-5 деп саннын иштинге салыр демдээн

.