hурагшадай амжалтанууд
проект по краеведению (5, 6 класс)

 БуряадРеспубликын һуралсалай болон эрдэм ухаанай министерство

Захааминай аймагай Сахирай  уран һайханай шэглэлтэй интернат һургуули

Түсэл

«Захааминай замбаагай нюуса»

                                                                                                    Түсэл бэелүүлхэ: 3-дахи анги

                                                                                                    Проект согсолон бүридхэгшэ:

Цыренжапова С.Б.

Сахир

2017-2018 он

Проектын шухала (актуальность) тухай зүбшэхэ бодолнууд: Буряад Республикын аймаг бүхэнэй арад зон хөөрэлдэхэдөө, «Захааминай   замбаа» гээд хэлэдэг юм. Энэшье дэмы бэшэ юм. Ушар юуб гэхэдэ, энэ хоол Захааминда тон ехэ дэлгэрэнхэй байдаг. Замбаа  гээшэ гансал захааминайхидай хоол бэшэ юм, урда сагта бүхы буряад  арадай хоол байһан гээд баримтанууд гэршэлнэ.

Замбаа гээшэ тон үлэтэй, бэлэн хоол байха. Хүдөөгэй мал ажаллаха хүнэй саг хаража эдеэлхэ гээшэ хүшэрхэн бэзэ. Али нэгэн ажалда ябахадаа гү, али ангуурида гараад, үбһэндөө, бэеэ амаруулха газарта ябахадаа замбаа эгээл хэрэгтэй садхалан хоол болодог. Газарта үглөөгүүр нэгэ һайн замбаалаал һаа, үдэшэ болотор үлдэхэ гээшые мэдэнгүй ябагдадаг юм. Захааминай зарим нютагуудаар мүнөөшье хүрэтэр замбаагаа хэһэн зандаал. Манай аймагта замбаа хоердохи хоол гээд тоологдодог.

Замбаа соо ямар бэендэ хэрэгтэй зүйлнүүд бииб? Сагай уларил ба буряад хүнэй ажабайдалда мяхан, һүн  ба ургамал эдихэ хоолдо яһала нүлөө оруулһан байна.19-дэхи зуун жэлдэ буряад арад эдихэ хоолдоо орооһото ургамалнуудые оруулһан байна: хара таряан, шэниисэ, ешмээн. Ешмээнэй сагаанда бэендэ хэрэгтэй бүхы аминокислотонууд байдаг. Энэ аминокислотын бэендэ бага  байгаа һаань, хүн үлдэнэ.

Аагаһа һайнаар хадагалаад байгаа һаа, удаан саг соо муудахагүй. Замбаа ондоо хоолнуудта ороходоо ехэ бэендэ хэрэгтэй элбэг  калоринуудаараа илгардаг. Манай наһатайшуулай хэлэгшээр, замбаа хүнэй хото сэбэрлэжэ, бэенһээ муу шлагуудые ба токсинонуудые гаргадаг. Нэгэ дахин замбаа эдиһэн хүн, дахин ходо эдихэ дуратай болохо.

Түсэлэй зорилго:

а)Һурагшадта замбаа хоолой шанарые мэдүүлхэ, бэлэдхэлэй ажалые харуулха, һургаха.

б)шэнжэлхэ шэглэлтэй хүдэлмэридэ дадалтай болгохо; hанамжаяа хэлэхэ, ɵɵрын темын удха дээрэ бодомжолхо, ɵɵрын тобшолол гаргаха  шадабаринуудые хүгжөөлгэ; уран гоёор уншалга, аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хүгжөөлгэ ухаан бодолыень хурсадхаха.

в) Үхибүүдые өөрынгөө бодолоо, сэдьхэлээ баяжуулжа ябахые зоригжуулха, харилсажа ћургаха, бэе бэедээ  тућалхые хүмүүжүүлхэ. Һурагшадые буряад арадайнгаа ёһо заншалнуудта, соёл болбосоролдо һургаха.

Түсэлэй үнэмшэлгэ: Замбаа – буряад арадай ажабайдалда ямар үүргэ дүүргэнэб?

Шэнжэлэлгын юумэн: Хүмүүжүүлгын ажалай онол арганууд.

Шэнжэлгын гипотеза: Замбагай нюуса

Түсэлэй масштаб: Энэ түсэл 3-дахи ангиин һурагшадта хараалагдана. Түсэл бэелүүлхэдэ ехэ мүнгэн хэрэглэгдэхэгүй.

Нэгэ бага түүхэһээ. Замбаа гээшэмнай мянган жэлэй саада тээ бии болоһон түүхэтэй. Түбэд орондо энэ хоол үеһөө үе дамжан хододоо бурхадай нангин хоол гэжэ тооологдодог. Мүнөөшье хүрэтэр түбэд ламанарта дээдын хоол болодог. Урда сагта Түбэд орондо дэлгэрэнги байһан Буддын шажантанай энэ эдеэн бүхы Монгол, Буряад, Хитад, Шэнэхэн оронуудаар мэдээжэ байһан гээшэ. Мүнөөшье сагта буряад ламанар замбаагаар балингуудые хэжэ, бурхадаа тахидаг.

Түсэлэй байгуулга

Түсэл бэелүүлхын тула бидэнэр нютагайнгаа буряад эдеэ хоол һайнаар мэдэхэ, бүтээжэ шадаха наһатайшуултай хамта мэдээсэл абажа хүдэлнэбди.

Замбаа гээшэ бэлэдхэлэй тон ехэ, хүшэрхэн хүдэлмэритэй, гэбэшье зунай үдэрэй утада нэгэ үдэр соо бүхэли зундаа эдихэ замбаагаа бэлдэжэ абадаг юм. (Хоёршье үдэр хамаагүй). Замбаа бэлдэлгэдэ хүүгэд ехэхэн ажал хэжэ гарадаг. Хара багаһаа жэл бүри хэжэ байһан энээхэн ажалаа тон һайн мэдэхэ һэн тула замбаа яажа бэлдэдэг юм гэжэ бэшэхэмни. Ойлгожол абаа һаа, барагтайл юм даа, замбаа гээшын үни заяанда мартагдаһан нютагуудаар һэргээбэл, ёһоорхон лэ хоол байха даа.

Замбаа эдихэ гээл һаа нэн түрүүн аагаһа бэлдэхэ болонобди.

Ешмээн таряагаар аагаһа хэхэдэ, ажалынь халта ехэшье һаа, үлэтэй, амтатай замбаа болодог, ешмээн таряанһаа зөөлэн, зохидхон аагаһан гарадаг. Гэбэшье ешмээн шэниисэдэ орходоо хальһа ехэтэй, ажалынь хүндэхэн  юм. Тиимын тула ешмээнһээ аагаһа гаргажа туршаябди.

Эгээл түрүүшымнай ажал – тэрэ орооһоёо уурта хэжэ нюдэхэ. Уурайнгаа хахадһаа дээрэ, уураа арай дүүргэнгүй, орооһоёо хээд, тэрээхэн нюдүүрээрээ нюдэхэ, тиихэдээ үнеэһаахадаа, һуудаг бишыхан һандай дээрэ һуугаад, уураа хоёр хүлэйнгөө хоорондо үбдэгүүдээрээ хабшаад һууха. Уур гээшэнь тогтууригүйшэг байдаг. Орооһоёо багаар хээд, шангаар нюдэхэдэ орооһон илзарха, орооһо гэмтээнгүй, хальһаханииень хуулахын тэды нюдэхэ гээшэдэ дүршэл хэрэгтэй байха. Нюдэһэн орооһоёо ондоо хүнэг соо хэжэ байгаад, бүхы орооһоёо нюдэжэ дүүргэхэ.

Орооһоной хальһан, бараншье бэшэ һаа, гол түлэбынь хууража, хоёрдохи ажалнай – һабиха ажал. Тэрэ бэлдэһэн һабяа соогоо ехэ бэшээр (һабяагайнгаа оёорыень лэ хушахаар) хээд, һэбшээ хүндэлэн һуугаад гү, али зогсоод, һабяа соохи таряагаа дээшэнь шэдэсэгээжэ һабиха. Дээшээ шэдүүлһэн орооһоной хальһаниинь хүнгэн тула һэбшээндэ ниидэжэ, орооһод һөөргөө һабяа дээрээ унаха ёһотой. Шадалтай зон гансаханшье орооһо газарта унагаангүй һабидаг юм.

Орооһоёо һабижа дүүргээд, хатааха ажал эхилнэ. Шэрэм тогоогоо тодхоод, доронь галаа түлижэ, халуун тогоон соогоо хахад литр тухайтай амһартаар орооһоёо хээд, хатаамагаараа орооһонуудаа халташье зогсоонгүй сааша наашань этэржэ болгоод, хуураһан орооһоёо ондоо нэгэ амһарта (хүнэг) соо гаргаха. Эндэ мүн лэ дүршэл хэрэгтэй. Орооһоёо хэмһээ үлүү дүргэжэ гү, али болгонгүй дутуу, түүхэйгээр абажа болохогүй. Тон лэ болоһон орооһо тээрмэдэжэ, аагаһа гаргадаг юм. Энэ ажалаа манай нютагта таряа хатааха гээд нэрлэдэг. Нюдэжэ һабиһан таряагаа хатаажа дүүргээд, хушуулха гэжэ нэгэ ажал эхилхэ. Юуб гэхэдэ, түүхэй орооһо нюдэхэдэ хальһаниинь баран унаагүй байха, тиимэһээ хатааһан таряагаа дахин уурта хэжэ хушуулдаг. Энэ болбол тэрэл нюдэхэ ажалнай, теэд юундэ ондоогоор хушуулха гэжэ хэлэдэг юм гэхэдэ, хатааһан (болоһон) таряан уурта хээд нюдэхэдэ түргэн үлтиржэ баларха, тиимэһээ тэрэ нюдүүрэйнгээ орондо ондоо хүнгэншэг юумэ олоод, хушуулха ёһотой. Эндэ хүрзын бүдүүншэг эшэ таарамжатай байхаа һанадаг. Үгышье һаа, тэрэл нюдүүрээрээ болгоомжотой аалиханаар хушуулха хэрэгтэй. Хатаагдаһан орооһоной хальһан бэлэншэгээр һаладаг, тиигэжэ тэрэ хатааһан таряагаа хушуулжа дүүргээд, дахин һабяа соогоо хээд, һабижа хальһыень хиидхүүлээд, сэбэр болоһон орооһоёо тээрмэдэхэ һүүлшын ажал эхилхэ.

Томо һабяа соого  тээрмэеэ табижа, тээрмын дээдэхи хабтагай шулуунай гол тушаа байһан нүхэ руу таряагаа бага багаар хэжэ байгаад, гараараа эрьюулдэг. Тиихэдэ тээрмын хоёр шулуунай хоорондоһоо бэлэн аагаһан гаража эхилхэ. Шэрүүн гү, али зөөлэн аагаһа гаргаха дуранай – тээрмэеэ түргэн эрьюулхэдэ шэрүүн, аалин даамайханаар эрьюулхэдэ зөөлэн аагаһан гарадаг юм.

Замбаа гээшэмнай хүн бүхэндэ зохидхон хоол байхаһаа гадна, илангаяа ямар нэгэн ушар шалтагаанаар шүдэ үгы, мүн хүгшэн зондо жажалха ажалгүй амархан хоол юм даа. Ушар тиимэһээ аагаһаяа, шадаал һаа, зөөлэхэнөөр гаргахые оролдодог байна.

Иигээд лэ аагаһан бэлэн болоо. Тиигээд тэрэ замбаа гээшэеэ худхажа (зариман зууража гээд хэлэдэг) эдихэ ажал лэ үлэбэ.

Аяга  соо һүүтэй халуун сай хээд, эдеэнэй томо халбагаар тоһо хэжэ (мүнөө залуу зон, хүүгэд саахар), һайн худхажа хайлуулаад, худхажа байжа аагаһаяа хэжэ үдхэн болгохо. Энэ одоол замбаа гээшэмнай бэлэн болобо гээшэ. Замбаа гээшэ бэлэн болоод байхада аамтатай, үлэтэй хоол юм даа.

Хүн гээшэ юушье хэхэдээ дүршэдэг, нэгэтэл хэжэ захалаа һаа, арга дүрыень олоод, хэжэл баймаар байхал даа.

Иимэл юумэл даа, замбаагай  нюуса. Би өөрынгөө 3-дахи ангиингаа һурагшадтай замбаагайнгаа ажал ябуулжа байхадаа хүнгэн, түргэн, хүхюун байхын тула нютагайнгаа арадай аман зохёол хэрэглэнэбди. (Дуу дуулаха, оньһон ба хошоо, жороо үгэнүүдые, таабаринуудые, ябаган хөөрөөнүүдые, шагша дуунуудые, хоёролжон үгэнүүдые хэлэнэбди).

1. Песня  «Сэлгеэ Захаамин»

        Сэлгеэ Захаамин нютагтайл  хүм даа,

        Сэсэгынь hалбараад гоёхон байн даа.

        Шэнэлhэн  гансахан нухэртэйл  хүм даа,

        Сэдьхэлым  шэмэглээд гоёхон байн даа.

1. Таабари:     1. Гараа амаруулая,  таабаринуудаа таалсая…  Таалсая…

  а) Олон  шара  хүбүүдтэй,  орон гаран баабайтай (таряа нюдэхэ)

(При  одном-то  отце  много  белобрысых  сыновей) (толочь  ячмень)

  б) Айл бүри тэбхэ сай (барюул) в  каждом  доме  по  осьмушке  чая (прихватка  для  котла)

   в) Гал дээрэ  түмэр  тогоон  соо гохигор модон иишэ тиишээ годолзоо – таряа хуураха,  в  котле  на  медленном  огне  беспрестанно  шевелят  изогнутой  палкой – поджаривание  зерна.

   г) хоёр хуса  мүргэлдэбэ – два  барана  до  пены  у  рта  бодались (таряатээрмэдэхэ)

   д) далан дабхар хальhан hаа, хуулажа ядабаб – таряа hабиха, кое-как  освободили  от  множества  шелухи (веять  зерно)

Хоёролжон үгэнүүдээ хэлсэе:

а)Добымнай гоёогшо долоон үнгын сэсэгүүд  лэ,  ажалыемнай гоёогшо долоон эсэгын үхибүүд  лэ – холм  наш  украшают  цветы  семи  цветов, работу  нашу  украшают сыновья  семи  отцов.

б)Талыемнай гоёогшо табан үнгын сэсэгүүд  лэ,  байдалыемнай  гоёогшо хонгоодор эсэгын үхибүүд  лэ.  Степь  нашу  украшают  цветы  пяти  цветов,  привольную  жизнь  украшают  сыновья   пяти  родов.

в) Зэдэ  голоймнай эхиндэ задарагша сэсэгүүд  элбэглэ,  заяагша баабай иибиин шэрээ дээрэ – замбаа эдеэмнай  мүнхэ даа.  По  берегу  реки  Джиды  расцвели  багульники  разноцветные,  мудрые  заветы  наших  предков  всегда  рядом  с  нами.

Жорооүгэнүүдээхэлсэе…(скороговорки)

 а) Тээ тэндэ талын табан тарган  тарбаган  тангаршаажа ябана.

 б) барбаадай,  батан  туулай,  тоохонтобшо,  толи  байса,  бишыхан шэгшүүдэй.

 в) борьбогорхон борбилоо,  борьбииходожо борьбиигоо.

 г) Таня,  Таня  тархаан-табан  хүлтэй  партизан.

 д) тэмээн тэмээнтэ бэрюухэй,  тэмээнэй хүбүүн  табарюухай.

        Оньhон,  хошоо үгэнүүдээ хэлсэе…(пословицы,  поговорки)

    а) А  үзэг-эрдэмэй дээжэ,  аягасай – эдеэнэй дээжэ.

     б) Залуу  хүн  бэеын үнгөөр,  хүгшэн хун хубсаhанай үнгөөр. Молодой  человек  сам  собой  хорош,  а  старый – одеждой.

    в) hайн морин hалхиншуу,  hайн  хүн  нараншуу.  Хорошая  лошадь  подобна  ветру,  хороший  человек  подобен  солнцу.

    г) горхо  үзөөгүй  аад,  гуталаа  бү тайла. Не  увидев  реки, не  снимай  унты.

    д)  нохойн үгыдэ гахай хусаха.  Когда  нет  собаки- то  свинья  лает.

        Шагшадуунууднайшогтойдаа… (гу..гу)-частушки

     а) Талын ганса модондо тарбагад юундэ сугларааб?  Таабай болоhон  шамда басагад юундэ сугларааб?

     б)  хоёр нохой хэрэлдээ,хониной толгой буляал  даа, Мэлын мэхээр Серёжо Мархайн Долгорые буляалдаа

      в) Ходоог ходоог тэргээрээ Хуртага  хүрэтэр хотиргоо,  Хуртагын олон басагадта хурууд шаангяар шахуулаа.

      г)  Харшын саагуур харахадам Дулма басаган бултас гээ,  дахаад саашань харахадам Гэсэр хүбүүн  бултас гээ.

        Ешмээн таряамнай  hайхан даа,

        Хатаагдаад байхадаа хоншуухан даа,

        Амтатай hайхан замбааhаамнай

        Ама хурэхыетнай хүсэнэбди.

Проектын түгэсхэлэй дүн:

а) Һурагшад замбаа хоолой шанарые мэдэжэ,  бэлэдхэлэй ажалые  хадуужа абаа.

б) шэнжэлхэ шэглэлтэй хүдэлмэридэ дадалтай болоо; hанамжаяа хэлэхэ, ɵɵрын темын удха дээрэ бодомжолжо, ɵɵрын тобшолол гаргаха  шадабари хүгжөөгөө; уран гоёор уншалга, аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хүгжөөлгэ дээрэ хүдэлөө.

в) Үхибүүд өөрын бодол, сэдьхэл баяжуулжа ябахые зоригжуулаа, өөһэд хоорондоо харилсажа ћурахыень, бэе бэедээ  тућалжа ябахые хүмүүжүүлэгдээ. Һурагшадые буряад арадайнгаа ёһо заншалнуудые мэдэжэ, һэргээжэ ябахыень хүмүүжүүлэгдээ.

Хэрэглэгдэһэн литература:

1.«Знамя  труда», 2000 он, 2  н.

2. Сэтгүүл  «Аянгид»,  Закамна – 2007 он ,  45  н.

3. Ном «Арадай аман зохёол».

4. Сахим ном

Мэдээсэбшэд:

1. Гармаева Валентина Доржиевна, ажалай ветеран, музейн хүтэлбэрилэгшэ

 2. Абидуева Дулма Шагдуровна, нютагай наһатайшуул нэгэн