работы учащихся "Хори нютагай үйлсэнүүдэй түүхэhээ"
творческая работа учащихся по краеведению на тему

Буряад Республикын hуралсалай болон эрдэм ухаанай министерство.

Дарма Жанаевай  нэрэмжэтэ Хориин нэгэдэхи дунда hургуули

«Бэлигэй туяа» гэhэн Республиканска эрдэм шэнжэлгын конференци

Хори нютагай үйлсэнүүдэй түүхэhээ

                                                                         Дүүргээ:       Бабуева Ирина,

                                                                                          7 «в» классай hурагша

                                                                               Хүтэлбэрилэгшэ: Батуева Любовь  

                                                                                              Цыреновна,

                                                                                              буряад хэлэнэй багша

Хори, 2011 он

Гаршаг

1. Оролто үгэ   ……………………………………………………………2

2. Гол хуби:

1. Плешков-Базаровай үйлсэ   ………………………………………3
2. Жанаевай үйлсэ                    ………………………………………4
3. Цыдендамбаевай үйлсэ       ……………………………………….5
4. Батар Санжиевай үйлсэ       ……………………………………….6
5. Цыдыповай үйлсэ                ………………………………………..7
6. Бадма Батуевай үйлсэ         ………………………………………..8
7. Балбаровай үйлсэ                ………………………………………..8

3. Түгэсхэл                                    ……………………………………….10

4. Хэрэглэгдэhэн литература      ……………………………………….11

        2

Модоной үндэhэн газар доогуур,

                                                                 Хүнэй үндэhэн газар дээгүүр

        Оролто үгэ

Бидэ үдэр бүхэн нютагайнгаа үйлсэ гудамжануудаар ябахадаа, хаанаhаа, ямар ушарhаа эдэ иимэ нэрэтэй болоо гээшэб гэжэ бодолгото болодоггүйбди.  Зарим үйлсэнүүд хүнэй обогуудай, хото городой, уhа голой нэрэнүүдтэй байдаг.

Манай Хори нютагта жаран долоон  үйлсэнүүд бии. Тэдэ үйлсэнүүдэй долоониинь түрэл нютагайнгаа хүнүүдэй обогтой юм. Тиимэhээ түрэл нютагайнгаа түүхэ манай шэнжэлэлгын объект болоно.  Хориин хүнүүдэй обогтой үйлсэнүүд манай шэнжэлэлгын предмет боложо үгэнэ. Практическэ шэглэл: классна часта, классhаа гадуур хүдэлмэридэ, музей соо  туд материал хэрэглэлгэ.

Эндэhээ уламжалан хэлэбэл, минии шэнжэлэлгын  ажалай гол зорилго хадаа, юундэ, ямар ушарhаа хүнэй обогтой үйлсэнүүд болооб, тэдэ зоной хэhэн үйлэ хэрэг, аша габьяааень элирүүлэлгэ  болоно.

Энэ зорилгоёо бэелүүлхын түлөө иимэ задачануудые урдаа табяаб:

1. Эдэ хүнэй намтар тухай hургуулиин, аймагай музейнүүдhээ,  

             аймагайнгаа архивhаа материалнуудые бэдэрхэ;

2. Интернедэй ресурсануудые хэрэглэхэ;

3. Олоhон материалаа согсолборилхо;

4. Хэhэн ажалаараа презентаци бэлдэхэ;

5. Ажалаа конференци дээрэ уншаха, hургуулиингаа музейдэ

             материалаа үгэхэ.

3

Оролто хуби

Плешков-Базаровай үйлсэ

Нэн түрүүн Кузьма Семёнович Плешков-Базаров тухай хөөрэхөө hананаб. 1882 ондо үгытэй айлай бүлэдэ Кузьма хүбүүн түрэhэн юм. Тэрэнэй эхэ эсэгэнь эртэ наhа баража, Кузьма арбан гурба наhа хүрэтэрөө баян хүнэй хони адуулжа ябадаг hэн. Һүүлдэнь Санкт-Петербург Петр  Бадмаевай тусгаар гимназида hурахаа элгээгдэhэн. Тэндэ hурахадаа, түрүүшын революционно алхамуудтай танилсажа эхилээ.

1904 ондо тэрэ  Буряад ороной революционно хүдэлөөндэ  эдэбхитэйгээр хабаадаhан юм. 1919-1920 онуудта Кузьма Семёнович Прибайкалиин нюуса байгуулгада орожо,   тэндэхи союзай кооперативуудай инструктораар хүдэлжэ, партизануудые  эдеэ хоолоор хангадаг байгаа.

Хориин Степной Дүүмын мүрдэлгэнhөө боложо, тэрэ Базаров гэжэ обог абаhан байна.

1921 ондо Дотоодын хэрэгүүдэй министерствэдэ инженер-инструктор гэhэн таhагта хүдэлөөд, 1923 ондо ажалшадай нэгэдэхи съезд дээрэ Хориин райисполкомой түрүүлэгшээр hунгагдаhан юм. 1925 ондо эрхэтэдэй асуудалай Республикын гол сүүдэй гэшүүн, 1926 ондо Улаан Хэрээhэн гэhэн Россин бүлгэмэй гэшүүнээр хүдэлөө. Дайнай хатуу жэлнүүдтэ Хориин Госстрахай ахалагша инспекторээр хүдэлhэн намтартай. 1966 ондо Кузьма Семёнович Плешков-Базаров наhа бараhан юм.

Стадионно үйлсэ мүнөө Хориин  аймагай  мэдээжэ революционерэй обогоор нэрлэгдэжэ, нэрыень мүнхэрүүлэнхэй.

4

                                                           Жанаевай үйлсэ

1962 оной февралиин 28-да  Школьно үйлсэ  Жанаевай нэрээр hэлгэгдээ.

Манай Хориин аймагта Дарма Жанаевич Жанаев тухай мэдэхэгүй хүн  үгы байха. Юундэб гэхэдэ, тэрэ Советскэ Союзай Герой ха юм.

Дарма Жанаевич Жанаев 1907 ондо Хориин аймагай Худан Бэлшэр  гэжэ газарта Жана Санжиевай бүлэдэ түрэhэн юм. Дарма үгытэй айлай бүлэдэ түрэhэн хадаа, hургуулида hураха аргагүй байгаа. Тэрэ бага балшар наhанhаа хүндэ хара ажалай  амта үзэhэн  байна. 1922 ондо Дарма залуушуулай революционно союзай таhагай нээгдэхэдэнь, эгээл түрүүн гэшүүниинь болобо. Арбан табатай хүбүүн нютагаа шэнэдхэн байгуулгада эдэбхитэйгээр хабаадажа, багахан сагай хугасаа соо эгээл эрдэмтэй хүнүүдэй тоодо ороhон  байна. Энээнhээ хойшо Дарма Жанаевай ажабайдалынь комунис партитай нягта холбоотой байгаа..

1938 ондо Москвагай электрофикациин институт дүүргэhэнэйнгээ hүүлээр, Улаан-Үдын авиационно заводто хүдэлхөө ороhон юм.

Дайнай эхилхэдэ тэрэ hайн дураараа фронт ошожо, сапёрно батальоной командираар табигдаа. Берлиниие абаха тулалдаанда, Нейсе ба Шпрее мүрэн дээрэ манай сэрэгэй уhа гараха, дайсанай плацдарм эзэлхэ хэрэгые Дарма Жанаев өөрөө хүтэлбэрилhэн байгаа.

1945 оной апрелиин 25-да тэрэ ехээр шархатажа, наhа бараhан юм.

Наhа бараhанайнь hүүлээр, 1945 оной июниинь 26да гвардиин капитан Дарма Жанаевта Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэ олгогдоhон юм. 2008 оной октябриин 17 манай Хориин нэгэдэхи дунда hургуули Дарма Жанаевич Жанаевай нэрэмжэтэ болоо.

2007 ондо Дарма Жанаевай 100 жэлдэ зорюулагдажа, ехэ олон хэмжээ ябуулганууд үнгэрhэн байна. Манай hургуулиин музейдэ «Героями не рождаются, героями становятся» гэhэн акци үнгэрөө. Энэ акцида hурагшад Дарма Жанаевай намтараар мүрысөө, тэрэнэй хүдэлhэн Загорск хотын  авиазаводой гэшүүд, дайнай ветеранууд ерэжэ, үхибүүдтэй олон hанамжануудаараа хабаалдаа. Мүн тиихэдэ, аймагай соведэй ветерануудай ба хүүгэдэй туризмын ба экскурсиин станциин

5

ударидалгаар «Хоринск-Бильчир-Хоринск» гэhэн велопробег үнгэрөө. Һаяын жэлнүүдтэ Дарма Жанаевта зорюулагдаhан  элдэб хэмжээ ябуулганууд үнгэржэл байдаг.

                                                  Цыдендамбаевай үйлсэ

Цыбикжаб Бобоевич Цыдендамбаев – Буряадай АССР-эй Хориин аймагай Байсын Эбэр гэжэ нютагта 1915 ондо түрэhэн юм. Хориин таряаша залуушуулай hургуули дүүргэhэнэй hүүлээр тэрэ хүдөөгэй hургуулида эхин классуудай багшаар, мүн арадай гэгээрэлэй hуралсалай таhагые даагшаар хүдэлөө. Тиигээд Улаан-Үдэ ерэжэ, номой хэблэлэй учебнигуудай редактораар ажаллаhан байна.

Удаань Д. Банзаровай нэрэмжэтэ багшын институт дүүргээд байтарынь Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайн эхилжэ, 1941 оной июль соо фашис булимтарагшадhаа Эхэ ороноо хамгаалхаяа мордоо бэлэй. Карельскэ болон  дүрбэдэхи Украинска фронтнуудта артиллерийскэ батарейн командираар ябажа, Илалтын үдэр хүрэтэр эрэлхэг зоригтойгоор тэмсэhэн юм.

1946 ондо Совет Армиин зэргэhээ табигдахадаа, нютагаа бусажа, Ниитын эрдэмэй хэлэ бэшэгэй таhагые даагшаар томилогдоод, 1983 ондо сагhаа урид наhа баратараа тэрэ тушаалдаа хүдэлөө.

Эрдэмтын хүдэлмэринүүд.

Ц.Б. Цыдендамбаев буряадай түүхэ, угай бэшэгүүдые, элдэб данса болон бусад юумые хүдөө нютагуудаар ябажа суглуулhан, энэ хэрэгые эмхидхэhэн байна. Тиигэжэ «Буряад зоной түүхын ба угай бэшэгүүд» гэhэн томо ном 1972 ондо хэблэн гаргаа. Хуушан монгол хэлэн дээрэ бэшэгдэhэн зохёолнуудые суглуулжа шэнжэлээд, буряад арад революциин урда тээ өөрын үзэг бэшэгтэй байhан арад гэжэ тобшолол хэhэн байна.

1946 ондо институдай хэлэ бэшэгэй таhагые Цыбик Бобоевич толгойлоо. 1949 ондо «Буряад хэлэнэй ниитэ – политическэ терминүүд» гэhэн словарь хэблэhэн байна. Буряад хэлэнэй дүримые гуримшуулха талаар эрдэмтэн ехэ хүдэлмэри ябуулаа. 25 мянган үгэтэй буряад-ород, 40 мянган үгэтэй ород-буряад толинуудые бэлдэжэ, Москвада хэблүүлhэн байна. 70-аад онуудаар Цыдендамбаев

6

буряад хэлэнэй тайлбари толи (толковый словарь) бии болгохо гэhэн үүсхэл гаргажа, миллион гаран картачкануудhаа бүридэhэн ехэ материал хэблэhэн байна.

Буряад нютаг хэлэнүүдые шэнжэлхы хэрэг Цыбик Бобоевичой хүдэлмэринүүд соо ехэ hуури эзэлдэг байhан юм. Тэрэнэй оролдолгын ашаар 50-аад онуудhаа эхилэн, бүхы буряад нютагуудаар экспедици ябажа, диалектическа атлас, нютаг хэлэнэй толинууд болон согсолхы шэнжэтэй хүдэлмэриин ехэ материал суглуулагдаhан байна.

Цыбик Бобоевич Цыдендамбаев Буряад ороной наукын хүгжэлтэдэ ехэ хубитаяа оруулhан томо эрдэмтэн, эдэбхитэй ба залан сэхэ коммунист байгаа. Тэрэ КПСС-эй обкомой ба Улаан-Үдын горкомой гэшүүн, СССР-эй АН-ай СО-гой БФ-ай парткомой гэшүүн, БИОН-ой партийна организациин секретарь байгаа. Цыдендамбаевай научно ба ниитэ ажал ябуулга, тэрэшэлэн гайшалхы габьяанууд үндэр сэгнэлтэдэ хүртэhэн.

Эрдэмтын дурасхаалда Хориин поссоведэй гүйсэдкомой шиидхэбэреэр Хэжэнгын үйлсые Цыдендамбаевай нэрэмжэтэ үйлсэ болгохо гэжэ 1985 оной майн 11 тоогтоол гаргагдаhан юм. Иигэжэ мэдээжэ эрдэмтын нэрэ мүнхэрөө.

Батар Санжиевай үйлсэ

1988 ондо январиин 1-дэ Производственно үйлсэ Батор Санжиевай үйлсэ болгоогдоhон байна.

Батор Сандакдоржиевич Санжиев 1966 оной январиин 2-то Хори тосхондо түрэhэн намтартай. Хориин нэгэдэхи дунда hургуулида hурахадаа, хүүгэдэй бэе тамирай hургуулида боксын секцидэ ябадаг hэн. Тэрэ элдэб мүрысөөнүүдтэ хабаадажа ехэхэн амжалта түйладаг байгаа. Тиигэжэ Буряад АССР-эй чемпионой нэрэ зэргэдэ хүртэhэн. Мүн баhа  бүмбэгэтэй хоккей наададаг, парашютна клубта эдэбхитэй ябадаг hэн. Батар гитара дээрэ hайнаар наададаг, гоёор зурадаг байгаа. Суг hураhан нүхэдынь Батарые ехэ олон юумээр hонирходог, даруу зантай хүбүүн hэн гэжэ хөөрэдэг. Батор Санжиев дунда hургуулияа гансал дүрбэн дүрбэтэйгөөр дүүргэжэ, 1983 ондо Томскын эмшэлгын институдта орожо, оюутадай эгээл бэрхэнүүдэй тоодо ороhон байгаа. Тэндэ хоёрдохи шатада hуража байхадаа,

7

өөрын дураар Афганистанда алба гарахаяа дурадхажа ошоhон юм.  Албанайнгаа  гурбан hара үлөөд байхада, январиин 13 дайшалхы даабари дүүргэжэ байтараа

наhа бараhан. Наhа бараhанайнь удаа Батар Санжиевые  «Улаан  Одон»  гэhэн орденоор шагнаhан. Иигэжэ Агван дайнда хабаадагша, империалист сэрэгшэ Батар Санжиевай нэрэ мүнхэлэн үйлсые нэрлэhэн байна. Һаяын жэлнүүдтэ суг hураhан нүхэдэйнь үүдхэлээр  ба  военкомадай туhаламжаар аймаг соо  Батар Санжиевай нангин дурасхаалда  зорюулан бага футболоор турнир үнгэрдэг болонхой.

Цыдыповай үйлсэ

1993 ондо Хори тосхондо Цыдыповай үйлсэ бии болоhон байна.

Чимит Цыренович Цыдыпов 1925 оной декабриин 22  Зүүн-Ашанга гэжэ газарта үгытэй таряаша малшанай бүлэдэ түрэhэн юм. Эхэ эсэгэнь эртэ наhа барража, тэрэ интернадта hураха баатай болоhон. 1942 ондо Чимит Цыренович Хориин нэгэдэхи дунда hургуули дүүргээд, Ашангынгаа hургуулида эхин классай багшаар хүдэлhэн. 17 наhатайдаа Япон империалист дайнда радистаар, таhагай командираар ябаhан байна. Дайнай hүүлээр Зун-Хурайн hургуулида багшаар хүдэлжэ байтараа, 1947-1951 он болотор Доржо Банзаровай Буряадай гүрэнэй багшын институдай  физико-математическа факультедтэ hуража гараhан юм. 1954-1957 он болотор М. Ломоносовой нэрэмжэтэ МГУ-гай аспирантурада hуража, кандидадай диссертаци хамгаалаад, түрэл факультедтээ ерэжэ амжалтатай хүдэлhэн. Чимит Цыренович 33 наhатайдаа Буряадай комплексно шэнжэлэлгын институдые (СО АН СССР) хүтэлбэрилhэн байна.

60-аад онуудаар ходо hэлгэгдэжэ байдаг уларилтай үндэр хадатай газарнуудта ретротрансляторнуудые табиха гэhэн зорилго табигдаба. Энэ хэрэгые Чимит Цыренович ехэ hайн шанартайгаар бүтээжэ, Зүүн Сибириин талмай дээрэ 80-яад гаран хүсэтэй телевизионно ретротрансляторнуудые табижа, арад зоноо телевизор хараха аргатай болгооhон байна. Тэрэнэй бүлэгэй хэhэн радио ба

8

телевидениин долгинуудые мүн баhа Шэтэ, Эрхүү можонууд, Монгол орон хэрэглэhэн юм.

Чимит Цыренович Буряад ороной радиофизикын эрдэмэй hургуули нээhэн. Тэрэ 2 эрдэмэй докторнуудые, 13 эрдэмэй кандидадуудые бэлдэhэн, 4 монографи, 85 эрдэмэй статьянуудые тунхаглаhан байна.

Иимэ эрдэм ухаан бэлигтэй түрэл нютагай хүбүүнэй нэрээр үйлсэ нэрлэгдэжэ,  нэрэнь мүнхэрhэн.

Бадма Батуевай үйлсэ

Бадма Чимитович Батуев 1962 оной январиин 22 Ашанга нютагта олон үхибүүдтэй бүлэдэ түрэhэн юм. Бадма Хориин нэгэдэхи дунда hургуулида hурахадаа,  хүүгэдэй бэе тамирай hургуулиин  боксын секцидэ ябадаг hэн. Һургуулияа дүүргээд, Зүүн Сибириин технологическа институдта орожо, тэрэнээ мии дипломоор дүүргэhэн намтартай. Һүүлдэнь Буряад республикын МВД-гэй hуралсалай таhагта багшаар хүдэлhэн.

Бадма Чимитович 70-80-аад онуудаар суурхаhан Хориин боксын шаби байhан хадаа, бэе тамирай талаар ехэхэн амжалта туйлаhан байна. Залуушуулай хоорондохи Советскэ Союзай түрүү мүрысөөндэ хоёр дахин түрүүшын hуури эзэлhэн юм. 1983 ондо РСФСР-эй арадуудай наймадахи спартакиадада чемпионой нэрэ зэргэдэ хүртэhэн.

1992 оной декабриин 22 Бадма Чимитовичай ами наhан сагhаа урид харатайгаар таhарhан байна. 1993 ондо нютагайнгаа хүбүүнэй нэрэ мүнхэлэн Хори нютагай үйлсые Бадма Батуевай  болгооhон.

Балбаровай үйлсэ

Балбаров Цырен Аюржанаевич 1919 оной октябриин 21 Хориин аймагай Баруун-Хасурта нютагта түрэhэн юм. Хориин таряаша-залуушуулай hургуулида hураhан байна.

 Эсэгэ Ороноо хамгаалгын дайнда  ами бэеэ хайрлангүй батарейн командираар ябажа, Калининска ба Ленинградска фронтдо дайлалдажа, Эсэгэ

9

Ороноо хамгаалгын 2 шатын орденоор, «Ленинград хамгаалагша» гэhэн медаляар шагнагданхай. Дайнай hүүлдэ жэлнүүдтэ Ленинградай дуу хүгжэмэй институдай

дээдэ театрай курсануудые дүүргэжэ, түрэл нютагаа бусажа, буряад арадайнгаа соёл дээшэлүүлжэ эхилhэн юм.1952 ондо Цырен Аюржанаевич буряад драмын театрай хүтэлбэрилэгшэ болоhон. Тэрэнэй хүтэлбэри доро буряад драмын театр хүгжэжэ эхилээ. 1959,1969 онуудта тус театр Москва хотодо болодог декадада, литературна ба соёлой үдэрнүүдтэ хабаадажа, үндэр сэгнэлтэдэ хүртэhэн байна. Цырен Аюржанаевичай ударидалга доро буряад драмын театр Москва, Ленинград, Хальмаг  ба Монгол оронуудаар аяншалжа, зохёон байгуулгын үдэшэнүүдые амжалтатайгаар үнгэргэжэ бусаhан юм. Суг хүдэлhэн нүхэдынь Цырен Аюржанаевичые юумэ эмхидхэхэ талаар ехэ бэрхэ, шуран, эсэхэ сусахые мэдэхэгүй хүн байhан гэжэ хөөрэдэг. Тиимэ хадаа Цырен Аюржанаевич хэдэн олон ноёд hайдай богоhо алхажа, 1982 ондо түрэл театраа өөрын шэнэ байшантай болгооhон. 1977 ондо буряад драмын театр Академическэ театр болоhон. 1982 ондо Ажалай Улаан Тугай орденоор шагнагдаhан. Эдэ хадаа Цырен Аюржанаевичай аша габьяань болоно. Иимэ ехэ ажал ябуулhан Цырен Аюржанаевич Балбаров «Арадуудай эб найрамдалай» орденоор, РСФСР-эй соёл культурын габьяата хүдэлмэришэн ба Буряад АССР-эй соёлой габьяата ажал ябуулагша гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн намтартай.

36 жэл соо Хоца Намсараевай Буряад драмын театрай хүтэлбэрилэгшэ ябаhан Цырен Аюржанаевичай нэрыень мүнхэлэн түрэл нютагаархидынь 2000 ондо Хори тосхондо Балбаровай үйлсэ нээhэн юм.

10

Түгэсхэл

Энэ ажал ябуулаад  байхадаа, би Хори нютагайнгаа мэдээжэ зонуудаар, тэдэнэй хэhэн ажал хүдэлмэрёор омогорхоноб.

Тэдэнэр Хори нютагаймнай ажалша зоной дундаhаа гараhан, өөрынгөө оролдолгоороо, ухаан бодолоороо, элмэлзэлээрээ, бэлиг шадабаряараа олон дабаае дабажа, арад зондоо туhа хүргэжэ, Буряад орон соогуураа суурхаhан байна.  Жэшээнь, ами наhаяа хайрлангүй шэнэ засагай түлөө оролдоhон мэдээжэ революционер Кузьма Семёнович Плешков-Базаров; Советскэ Союзай Герой Дарма Жанаевич Жанаев; монголовед, РСФСР-эй болон Буряадай АССР-эй эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Цыбикжаб Бобоевич Цыдендамбаев; радиофизик, түрүүшын телевидени нээhэн, Буряадай АССР-эй эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша, физико-математическа эрдэмэй доктор Чимит Цыренович Цыдыпов;  РФ соёлой габьяата хүдэлмэришэн, Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын театрай түрүүшын хүтэлбэрилэгшэ Цырен Аюржанаевич Балбаров; Агван дайнда хабаадагша, империалист сэрэгшэ, «Улаан Одон» гэhэн медаляар шагнагдаhан Батар Санжиев; РСФСР-эй арадуудай наймадахи спартакиадын чемпион Бадма Батуев болоно. Эдэ зонмнай алтан дэлхэй дээрэ ехэхэн мүр сараа үлеэжэ, түрэл нютагаа суурхуулhан байна.

Тиимэ хадань Хори нютагаархидынь аша габьяаень дээрэ сэгнэжэ, тэдэнэй нэрээр үйлсэнүүдые нэрлэжэ  мүнхэлөө.

Бидэ  hурагшад, залуушуул  эдэ үйлсэнүүдээр ябахадаа, тэдэ зоной аша габьяаень мартангүй, сэгнэжэ ябаха  ёhотойбди.

11

Хэрэглэгдэhэн литература

1. «Чимит Цыренович Цыдыпов» (к 80-летию со дня рождения). Улаан-Үдэ, БНЦ СО РАН хэблэл, 2005 он.
2. «Шэнэ Үдэ» аймагай газетэ. №70, Хори тосхон, 2007 оной  октябриин 26
3. «Золотой фонд Хоринской средней школы №1». Хориин нэгэдэхи дунда hургуули. Эрхүү. 2006 он.
4. Һургуулиин музейн материалнууд.
5. Интернет. (Хоринский район).