Эжын hайндэр- Внеурочное мероприятие, посвященное ко Дню Матери
календарно-тематическое планирование по краеведению (8, 9 класс) на тему

Эхын һайндэр

Зорилго: 

1. Эхэ – дэлхэйн нангин һүлдэ гэһэн мэдэсэ тодорхойлхо.
2. Эхын заабари нангинаар сахижа ябаха заншалые үргэдхэхэ.
3.  Басаган хүнэй һургаал, ёһо, уялга, хүмүүжэл, байгаалиһаа үгтэһэн бэлигыень хүгжөөхэ. «Уринһаа урин шарайтай эжыл ааб даа, ашата  һайхан эжы…»

Yдэрэй амар мэндэ, хүндэтэ багшанар, түрэлхид,үхибүүд, айлшаар ерэhэн эжынэр.  Мүнөөдэр декабриин 9-ндэ эрдэмэймнай гуламтын дунда классудта hурадаг басагадай хоорондо, мүн жэл бүхэндэ ноябриин 30 – нда тэмдэглэдэг Эжын hайндэртэ зорюулагдаhан мүрысөөндэмнай ерэhэн та бүгэдэндэ халуун амар мэндэ!

Ударидагша 1: Юртэмсэ дэлхэй дээрэ хүн бүхэндэ эгээл һайханаар, хүндэтэйгөөр, хайратайгаар, сэнтэйгээр hанагдаха хүн Эжымнай болоно.

Ударидагша2: Энэ гурбан үзэгтэй үгэ замби түбиин нангин һүлдэ гэхэдэ алдуу болохогүй.

Ударидагша 1 :Эхэ, Эжы… эгээл түрүүшымнай хэлэhэн үгэ, наһанаймнай эхин энэ үгэhөө эхитэй. Мүнөөдэр бидэ эжынэр тухай, илангаяа ургажа ябаһан басагадай  хүмүүжэл, абари зан, һайхан сэдьхэл тухай хөөрэлдөө, наада, мүрысөө үнгэргэхэ зорилготойбди.

(Аргаахан буряад хүгжэм наадана). Тэрэ үедэ Цырен – Дулма Дондоковагай «Эжы» гэһэн шүлэг уншагдана.

Эжы

Эжы,

Энэ дэлхэйе намда үгэжэ,

Эрхим бэлэгтэ намайе хүртөөгөөш.

Эжы энэ дэлхэйдэ юу олоһоноо

Бултыень шамда бусаахадам, һайе юрөөгөөш.

Эжы,

Иимэл хадаш

Эжы гэжэ

Эхин түрүүн

Ỵриш нэрлээ.

Класс бүхэнһөө 5 – 5 басагад урда гаран шэрээ эзэлэн һууна. (Хүгжэм…)

Ударидагша 2: Энэ ехэ дэлхэй дээрэ

                         Эхын буян сэгнэшэгүй,

                          Эхын дулаан нюдэнһөө

                          Дээрэ юумэн байхагүй…

Ударидагша 1:Хайрата манай эжынэр

                         Хүхюутэй, зугаатай байналта.

                         Хараад танаа баясанабди,

                         Хараад ехээр омгорхонобди!

I. Ударидагша 2:  Зай, иигээд  «Үлгын дуунай аялга»гэһэн түрүүшын  хуудаһа ирахыемнай зүбшөөгыт!

Ударидагша 1:  Ỵхибүүнэй энэ дэлхэй дээрэ эгээл түрүүшын түшэглэхэ һуури – үлгы болоно. Эхын умайhаа гэнтэ таhаран, газар дэлхэйе сошоон, түрэhэн нялха нарай  бүүбэйхэниие тодожо абаhан зөөлэхэн гар, амтатайхан һүтэй эжын хүхэн, зөөлэхэн дулаан  үлгы…

Ударидагша2: Хүнэй наһанай һургаал үхибүүнэй  үлгы соо байхаһаань эхилнэ. Гурба һаратай болоходонь, тодожо һургаха, түрэһэн үдэрһөөнь эхилээд, саг соонь эдеэлүүлхэ гэхэ мэтэ. Үхибүүгээ эхэ хүн дуу дуулажа унтуулдаг байһан. Зай, хүндэтэ манай эжынэр, Таанадаа тайзан дээрэ уринабди. (Эжынэр «Бүүбэйн дуу» гүйсэдхэнэ).

Бааюу, бааюу, бүүбэйхэн,

Бүүбэйн аба хүнжэлдөө,

Барда нохой хаяадаа,

Бааюу, бааюу, бүүбэйхэн,

Баабай эжын хөөрхэйхэн,

Мойһон харахан нюдэеэ

Анииш түргөөр, унтыш даа.

Амтан маамаа хүхыш даа.

Бааюухан, бааюухан, бааюухан даа,

Баабайнгаа шэнээн болоорой даа,

Энхэхэн жаргалдаа ябахадаа,

Эжыгээ гэжэ һанаарай даа.

 Гоё һайхан дуунай хүгжэм үхибүүнэй саашадаа хүгжэхэ, ургахада  нүлөөтэй ха юм. Һайн даа, бэрхэнүүд, манай Эжынэр!

II. Мүнөө  сагта хүн хари гүрэнэй эдеэ түрүү hуурида табижа, үндэһэн арадайнгаа эдеэ хоол мартажа байһаниинь харамтай… Урдандаа   манай буряадууд сагаан эдеэнэй дээжээр, шүлэнэй шэмээр, нютагайнгаа аршаан булагай тунгалаг сэбэрээр ундалжа ябахадаа, буряад зоной бэе махабадынь хүдэр, бүхэ, ухаан бодолынь хурса, түгэлдэр байһан юм…  

Мүнөө «Амтан эдеэнэй эзэн» гэһэн һонирхолтой  хуудаһа ирахамнай.

III. Ударидагша 2:   Энээхэн сагаан дэлхэй дээрэ

                                   Басаган бэеэ оложо түрөөд,

                                   Эхэ эсэгын һургаал заабари сахижа

                                   Ябахаһаа һайхан юумэн байхал юм гү?

Ударидагша 1: Хөөрхэн, һайхан басагад!

Хөөрүү зугаатай, өөрэхэн

 Хэнэй басаган бэрхэб даа?

 Харуулжа, хэлэжэ үгыт даа!

Зай, 5–дахи  «а» классай һурагшад уригдана…

• Можо бүхэн даабари абана. (Һургаал муута басаган; Бэеэ хүсэхэдөө, Һургаал муута басаган ямар зантай эхэнэр болохоб;
•  Һайн басаганай ёһо; Һургаалтай басаган бэеэ хүсэхэдөө, ямар зантай эхэнэр болохоб?)

IV.Ударидагша2. Эхын зүрхэн хэдышье зобоо һаа, үри хүүгэдээ хэзээдэшье мартадаггүй… «Басаганай дууе» Ульяна Наташа хоёр бэлэг болгон таанартаа барихань.

 Зай, мүнөө басагадтаа үгэһэн даабарияа шалгаябди. Басагад даабарияа тодоор, шангаар маанадта хэлээд үгэхыетнай уринабди.

Зай, бэрхэнүүд байнат. Тон зүб!  Басагадые нарин нягтаар,зохид  абари зантайгаар, түбшэн томоотойгоор, шударгы зантайгаар хүмүүжүүлхэ гээшэ басагадай ерээдүй ажабайдалдань тон ехэ һургаал, дадал, туhа болодог.

V. Удаадахи хуудаhамнай  «Арадаймнай заншалта хубсаhан» (слайд)

Буряад – монголшуудай заншалта хубсаhан хадаа Түб Азиин шэрүүн уларилда тааруулагдан, хэдэн зуугаад жэлэй туршада зохёогдон мүлирhөөр, мүнөө саг хүрэтэр ерэhэн түүхэтэй. Эгээл тиимэhээ уг гарбалайнгаа заншалта хубсаhа үмдэhэн хүниие харабал, энэ хүн заатагүй буряад хүн гэжэ алдуугүйгөөр мэдэхэт.

Буряад – монголшуудай заншалта хубсаhан хадаа эрэшүүлэй, эхэнэрнүүдэй, үхибүүдэй гэжэ гурбан боложо хубаарна. Харин тэдэнь дам саашаа зунай, үбэлэй, хабар-намарай гэжэ илгардаг.

Буряад – монголшуудай заншалта хубсаhа хунарай тоодо малгай, дэгэл, гутал гэхэ мэтэнүүд ородог.Буряад эхэнэрнүүд хубсаhанай түхэл дүрсые, шэмэглэл гоёлтонуудыень хэхэдээ, миин лэ hанаhанаа абаад хээггүй, харин тэдэнь гүнзэгы удхатай байха юм. Жэшээнь, малгайн түхэл дүрсэ абаад хараял даа. Шобхогор малгайн шанха оройдонь дэнзэ байдаг. Дэнзэ хадаа наран гэhэн удхатай. Дэнзэhээ доошоо улаан залаа сасарна. Тэрэ хадаа наранай элшэ туяа гээшэ. Харин малгайн шобхогорынь газаа талаhаа хүхэ гү, али ногоон үнгэтэй торгон бүдөөр оройлогдодог. Тэрэ хадаа хүхэ мүнхэ тэнгэри гээшэ. Тооробшо малгайн hарабшань хара хилэнгээр бүригдэдэг. Тэрэмнай хадаа манай газар дэлхэй ха юм. Буряад малгайн гүн удхые тайлбарилбал, хүхэ мүнхэ тэнгэриhээ сасарhан наранай элшэ газар дэлхэйдэ, малгайн эзэндэ буян хэшэг түхөөнэ гэhэн удхатай.

Yшөө олон олон жэлэй туршада буряад зоной заншалта хубсаhан талын хүнэй нюдэ баясуулан, сэдьхэл уяруулан, бэе дулаасуулан байха бэзэ гэжэ найдая!

Анхан сагһаа буряад зон үри хүүгэдээ зүб мүрөөр хүмүүжүүлхые оролдодог, арадайнгаа ёһо заншал, гурим тон наряар сахижа ябахыень багаһаань һургадаг байһан. Эхэ эсэгын үнэтэй сэнтэй захяа заабаринууд, һургаалай үгэнүүд һайхан заншалнууд мүнөөнэй залуу үетэниие зүб мүрөөр хүмүүжүүлхэ, хүн зоной зэргэдэ гаргаха хэрэгтэнь ехэл туһатай, дундаршагүй баян абдарынь болоно.

VI.Ударидагша1. Удаадахи хуудаһамнай «Эхэ эсэгын баян абдарһаа…»гэжэ нэрэтэй.

Можо бүхэндэ конверт соо даабари үгтэнэ. Даабарияа анхаралтайгаар уншагты. Бэлдэлгэеэ эхилхэдэтнай болохо.

1. Сагаан эдеэ газарта адхажа болохогүй ;
2. Урга ташуур, хазаар,һүхэ, эмээл дээгүүр алхалжа гарахагүй;

1.Хутага шүбгэ, хайша хүн руу бү шэглүүлэ;

2.Зөөхэдөө буусаяа сэбэрлэжэ ябаха хэрэгтэй;

     1.Айлшан зоной урда хүүгэдээ бү зандара;

2.Тогоон соогоо хутагаар эдеэ бү худха;

     1.Галдаа бузар юумэ оруулхые сээрлэ;

2.Ỵүдэнэй богоһо дээрэ зогсожо болохогүй.

Энэ үедэ заал соо һууһан һурагшадтай хүдэлмэри үнгэргэгдэнэ.

Оньһон хошоо үгэнүүдэй гүнзэгы сэсэн удха хүнэй хүмүүжэлгэдэ тон ехэ нүлөөтэй ха юм. Хэр зэргэ таанар, эхэнэр зондо, басагадта хабаатай оньһон хошоо үгэнүүдые мэдэхэбта? Туршая даа!

1. Басаган үрын гар зөөлэн, бадма сэсэгэй намаа зөөлэн.
2. Һамган хүндэ архи зохихогүй, һарлаг үхэртэ эмээл зохихогүй.
3. Басагатай хүн гар залгаха, хүбүүтэй хүн хүл залгаха.
4. Һамганай һайнда үбгэн ажалша.
5. Хүбүүтэй хүн хүдэр, басагатай хүн бардам.
6. Эхэтэй хүн эльгэ дүүрэн.
7. Һайн һамган гэрэй гоёолто, муу һамган гэрэй бог.
8. Хабшадаг гутал, хараадаг һамган хоёр зоболонтой.
9. Эрэ һайнтай эхэнэр номгон, эзэ һайнтай морин номгон.
10. Баабайдаа байхадаа, басаган һайхан, базаарта байхадаа, бараан  һайхан.
11. Муу һамган – гэрэй бог, мухар түгсүүл – ойн бог.
12. Дуутай тэнгэри бороогүй, суутай басаган хадамгүй.
13. Магтаалгүй басаган -  магтаалтай басаганһаа дээрэ.
14. Эсэгэ тэнгэри мэтэ, эхэ дэлхэй мэтэ.
15.  Хүбүүгээ һургажа, эсэгэ болохо,  басагаа һургажа, эхэ болохо.
16. Эхэ хүн эльгэнһээ- эсэгэ хүн зүрхэнһөө.

Ямар һонин, хурса оньһон хошоо үгэнүүдые мэдэнэ гээшэбта. Бэрхэнүүд байнат. Ехэ баярлабабди.

VII.Түгэсхэл …Зай, бултанда һайн һайханиие хүсэнэбди.Үшөөл ирагдаха хуудаһанууд дууhашагүй байнал даа. Хуудаһануудаа иражал байгаа һаамнай үглөө, нүгөөдэр болохо бшуу! Мүнөөдэр иигэжэ бэлиг шадабарияа, мэдэсэеэ, арадайнгаа ёһо заншал, эхэ эсэгынгээ һургаал заабари хэр зэргэ мэдэнэ гээшэбта гэжэ эли тодоор харабабди, һонирхобобди. Саашадаа жэнхэни буряад хэлээ,ёһо заншалаа,  элинсэг хулинсагуудайнгаа һургаал заабари үшөө дээшэнь үргэжэ, сахижа, гамнажа, омогорхожо, баярлажа ябаа һаа, һайн бодол сэдьхэлтэй,үнэн сэхэ, ажалша бэрхэ, аха захаяа, эжы абаяа хүндэлдэг, муу юумэ сээрлэдэг, хүн зониие ойлгодог мүнөө үеын бэрхэ халаан болохот. Бидэ таанадаа мэдэнэбди, бидэ таанадтаа найданабди. Ерэһэн айлшадтаа һайниие хүсэнэбди. Дахин уулзатараа баяртай!