Доклад "Буряад ороной hайн дураараа Россин буридэлдэ ороhоор 350 жэлэй ой"
статья по краеведению по теме

        Буряад орон Росси гүрэнэй бүридэлдэ хамжан ороһоор 350 жэлэй ойн баярые угтан абахаяа байна. Бидэ булта үндэһэ яһанай илгаагүйгөөр энэ сагай эрилтээр түрэл республикынгаа үндэр ойе амжалта түгэс тэмдэглэхэ зэргэтэйбди. Анха холын үе сагһаа хойшо буряад болон ород арадуудай ханилан нүхэсэхые Буряад ороной Росси гүрэнтэй һайн дураараа нэгэдэһэн тухай Балдан Санжинай «Заяанай зам» гэжэ ном соо һонирхол татамаар номой хуудаһанда бэшээтэйе мэдэрнэбди. Энээхэн номой хуудаһан соо  түлөөлэгшэдэй түрүү ууган болохо галзуудай зайһан Бадан Тураахиниие толгойлон  ябахые шиидхэгдээ. Уран зохеолой хуудаһа иран шэнжэлжэ, түүхэтэ нюурнуудые бодомжолон үзэхэдэ, тэрэ холын байдал зураглан үзэмөөр. Бадан Тураахин гээшэмнай арбан нэгэн эсэгын түлөөлэгшэдые толгойлжо, Росси гүрэнэй ниислэл хото  Москва хүрэтэр Буряад зонойнгоо үргэн тала дайдые аяар, 1703 оной намарай һайхан сагта сэбэр уһата нуурнуудаа, арюун аршаанта газараа  гуйжа, хэлэшэгүй ута харгы, зэрлиг дайда, уһа мүрэнүүдые дабажа, ородой баатар Сагаан хаан 1-дэхи Петр хаанда орожо, үргэн гар дороо гатаадыншье дотоодыншье добтологшодһоо буряад арад зониие хамгаалан абажа, өөһэдынгөө газар, нютагтаа амгалан тайбан һуухын зүбшөөл хайрада хүртэжэ, дүүрэн эрхэтэй боложо бусаһан юм. Сагаан хаанда ошохо бэлэдхэлдэ бэһэтэйшүүл, тэдэнэй дунда Түгнын сагаан талада тоонтотой айлай ганса үри һахюуһан тушаалтай басаган-удаган Абжаа  ошолсоһон, харгын утые, дайдын дээрмэдэшэдые зайлуулха арга шадалтай байхань гайхалгүй.

        Бэрхэшээлтэй аян замдань хэдэн олон аюул, дабаха дабаанууд:  үндэр набтар уула хаданууд, үргэн нарин гол горхонууд, буртаг ой тайга. намагта нуга таланууд  харалган бороо, хагсуу һалхин, хари газарта хээрэ хонолгон ушарааб.

        Буряад зоной хатуубар зан, сэдьхэһэн бодол, һанажа ябаһан һанаан бэшэ арадта ороходоо тад ондоогоор һанагдадаг, дууряаһан үгэнүүд соо оролсодог, уран зохёолой мүрнүүд соошье бэшэгдэдэгые мэдэнэбди.

        Манай арад буряадууд гэжэ нэрэтэй, ородууд браты братские гэлдэдэгшье һэн…  Хори туургата зон Байгал далайн зүүн бэедэ һуурижаһан түүхэтэй. Отог бүхэнэй түлөөлэгшэд табан хушуунай түрүүе морин һүрэг урдаа табижа, хазар ногтоёо бэлдэжэ, зүб лэ даа, хаана холын Москва хүрэжэ, Пётр хаанай хайрада хүртэлгэ манай ажабайдалай, хоёр мянган жэлэй жэшээ, шэнжэлхы материал гээшэл. Хориин албата зон гэнтэ һэрижэ, газар дайдынгаа үргэмжэ ехэтые бодоо бэшэл,1647 ондо ородой элшэн Москвитин мэдүүлгэ барюулһан байһыень, тэдэнэй харюу абаагүйнь гэршэлжэ, 1653 ондо Бадан Тураахиин эсэгэ Тураахи Табанай ород гүрэндэ мэдүүлгэеэ хамжаһан байна гэжэ гэршэлнэ. Юунэй тулада: Түшөөтэ хаанай хүнүүд бидэнһээ алба татабари   нэхэдэг, мал адууһыемнай туужа абаашадаг, эхэнэр хүүгэдыемнай буляажа, ясаарта абадагые зурагланал. Энээн дээрэһээ арад зоноймнай зоболго, тулилга, амгалан байдал хосорһон шэнги. Фёдор Алексеевич Головин воеводые зураглахадаа  холо ойрын дайсадһаа абардаг, үнэн бидэндэ хандадаг байһыень харанабди. Харин мүнөө байһан воеводо Николай Бергер Хориин зониие үмөөрхэ харгалзахаһаа байтагай, Овчинников приказчигтай хамта буряадуудые харшалжа хуули бусын алба татабари абажа, хүл хөөрсэг үрхидхэжэ эхилнэ ха юм. Тиигээдшье 11 эсэгын найдалгатанар суглаа эмхидхэжэ, эзэн хаанда гомдол муулараа айладхаа юм. Москва хото ошоһоной тон байдал гээшэ:

        -Энээнэй хойто тээ 3 хоног үнгэрөөд байхада, баатар сагаан хаан буряадай делегацида, Баданда грамота – зарлиг, туг барюулаа. Удаань Тасха Бодороогой, мүн бэшэниинь хойно хойноһоо ошожо, тус тустаа иигэжэ хэлэһэн юм: - Таанар, минии албатанар, мүнөө нютагаа бусагты. Энээнһээ хойшо таанадые хэншье харшалха, дайлахагүй. Хэрбээ тиимэ дайшад байгаа хадань минии мэдэлэй хүнүүдһээ хэн таанадые доромжолноб, газаалнаб,тэрэ гүрэнэй хуулиин урда харюусаха. Хоёр сая амин болотортнай таанадые сэрэгэй албанһаа сүлөөлбэб. Баян дэлгэр орон нютагтаа Сэлэнгэ, Үдэ, Анаа, Худан, Түгнэ, Хүрьбэ, Хёлго, Энгидэй голнуудайнгаа һабануудаар дураараа таража, амгалан һуугты, үнэржэгты, баяжагты.

        Уһан голой урасхал түргэн, жэлэй һара үдэрнүүдэй үнгэрэлгэ, түргэн ажабайдалда тохёолдоһон шиидхэгдээгүй асуудалнууд олоншье байжа болохо. Саашадаа Росси гүрэн   түрүү байдал хилэ химын ёһо, хаалта байдаг гэжэ бүридхэгдэжэ хэмжүүр татабари болоо бэлэй.

Июниин 24-дэ Хори нютагтамнай Анаа дасанда Росси гүрэнэй бүридэлдэ Буряад ороной хамжан ороһоор 350 жэлэй ойдо зорюулагдаһан ехэ һайндэр болохоёо байһые гэршэлнэбди. Хори нютагтамнай республикын бүхы аймагуудһаа, Забайкалиин хизаарай Агын буряадай тойрог, Эрхүүгэй областиин Усть-Ордагай буряадай тойрогһоо, Монголһоо, Хитадһаа түлөөлэгшэдэй ерэхые угтан абаха түхеэрэлгэтэй. Энэ үдэрэй баяр «Сагые сугтаа дабаха» гэһэн уряа доро үнгэргэе. Арадуудай хани барисаа бэхижүүлгэ, эхэ һайхан нютагаа, эб хамта мандуулха хэрэгтэ нүлөөтэйл хэрэг болохол. Арадай һайндэртэ элдэб  мүрысөөнүүд үнгэргэгдэхэеэ байнал.  «Эрын 3 наадан», «Драгоценность моих предков» үхибүүдэй үльгэршэдэй конкурс, фольклорно ансамбльнуудай конкурс болохые гэршэлэе.

Һайндэрэймнай баяр хадаа (1938 ондо 1-дэхи Пётр хаанай 11 эсэгын түлөөлэгшэдтэ тугуудые барюулһан) Хориин 11эсэгын түлөөлэгшэдтэ тугуудые барюулжа, арад түмэниие баярлуулха.

        Тугуудай түүхэ 100 жэлэй туршада Анаа дасанда хадагалаатай байһан. 1811 ондо Анаа дасанда түймэр болоһон, тиигээд эдэ 11 тугуудһаань дүрбыень лэ гаргажа үрдигдэһэн. Тэдэнииень Эрхүүгэй губернаторта дамжуулагдаһан. Тэрэнэй зарлигаар 11 тугууд шэнээр бүтээгдэжэ, Анаа дасанда Хориин 11 түлөөлэгшэдтэ дахинаа барюулагдаа. Гушаад онуудаар Анаа дасан һандаргагдаһан юм гэжэ булта мэдэнэбди. Хамаг юумэниинь, тэдэнэй тоодо 11 тугуудшье үгы болоһон.

Мүнөө эдэ тугууд, хуушан маягаар бүтээгдэжэ, июниин 24-дэ Россин Федерациин түлөөлэгшэд Хориин 11 эсэгын угай түрүүшүүлдэ дахинаа барюулагдахань. Энээнтэй дашарамдуулан  Анаа дасанда жэл бүри арадай һайндэр «Эрын гурбан наадан» үнгэргэгдэхэ гээшэ. Түрүүшын һайндэр Хориин түрүүшын тайшаа болохо Шодо Болтирогой уг гарбалайхид, номой үргэн Һалаанууд, зоной түрүү уг гарбалайхид үнгэргэхэеэ эхи табиһан.

        Мүнөө шэнэ сагай барилгын шэнэдхэлгын технологи хэрэглэжэ, Анаа дасанаа һэргээн бодхоожо, Лекцог ламахай ударидажа, хүн зоной туһалбари хэрэглэжэ, дасанайнгаа ажабайдал зохёоно. Бүхы хэмжээ ябуулгануудаа гэршэлхын тула 108 субаргын һайн жэл бүхэндэ найр наадан болгохо гэжэ  шиидхэбэри абтана.

        Түүхэтэ һайндэрнай эршэмтэйгээр үнгэрхэнь болтогой.