Класс шагыныӊ темазы: Кижиде бүгү-ле чүве чараш болур ужурлуг (6 класс)
классный час (6 класс)

        Муниципалдыг бюджеттиг ниити ѳѳредилге чери

«Тыва Республиканың Барыын-Хемчик кожуунунуң Барлык ортумак школазы»

_____________________________________________________________________________

668043, Тыва Республика, Барыын-Хемчик кожуун, Барлык сууру, кудумчу Октябрьская 26

Ажык класс шагы:

«Кижиде бүгү-ле чүве чараш болур ужурлуг»

(6 класс)

Кылган: Сечек Айланмаа Борбак-ооловна,

тыва дыл болгаш чогаал башкызы

Барлык – 2014

Класс шагының темазы: Кижиде бүгү-ле чүве чараш болур ужурлуг.

Класс шагының сорулгазы:

1. Кижиде бүгү-ле чүве (даштыкы хевири, кадыкшылы,   дурт-сыны, шимчээшкиннери, кылажы, идик-хеви, арыг-силии, чажы…) чараш болур ужурлуг деп бодалды         билиндирер;

2. Бижимел болгаш аас чугаазын сайзырадыр;

3. Мөзү-шынарлыг болурунга кижизидер.

Класс шагының дерилгези: компьютер, экран, үлегер домактар, сигналдыг карточкалар, беш адыр сылдыстар.

Класс шагының планы:

I. Организастыг кезээ.

II. Катаптаашкын.

III. Сула шимчээшкиннер.

IV. Чаа тема тайылбыры.

V. Быжыглаашкын.

VI. Онаалга бээри.

VII. Класс шагын түңнээри.        

Класс шагының чорудуу:

I. Организастыг кезээ. – Экии, уруглар база оолдар! Класс шагын эрттиреринге самбыра, чүлгүүш, демир-үжүк, кыдырааштарыңар белен бе? Кым бөгүн дежурныйыл? Кым өөренмээн-дир?

II. Катаптаашкын. Айтырыг-харыы:

1. Эр кижиге хамаарышкан үлегер домактар?

2. 13 харга чедир эр кижиниң сагыыр ужурлары?

3. Чап Чулдум чаңчыл деп чүнү ынча дээнил?

4. Эр кижиниң эртер 9 бергези?

5. Якут-саха болгаш бурят чон оолдарын кандыг ажылдарга чаңчыктырып өөредир турганыл?

III. Сула шимчээшкиннер.

IV. Чаа тема тайылбыры.

Башкы:

1. - Орус чоннуң сураглыг чогаалчызы А.П. Чеховтуң сөстери: «Кижиде бүгү-ле чүве: арын-шырайы-даа, хеп-сыны-даа, сеткил-сагыжы-даа, бодалдары-даа чараш болур ужурлуг… Тергиин чараш арын-шырайлыг болгаш хеп-сынныг, ооң каазындан карак шокараңнаар кижилерни бо-ла көөр бис, ынчалзажок оларның сеткил-сагыжында болгаш бодалдарында кижи алыр чуве чок. Чараш хептиң иштинде чамдыкта дендии кара сагыш чаштынып чыдар, ону кандыг-даа өң-биле агартып шыдавас сен.»

2. Тыва улустун үлегер домактары: 

1. Чыланның шокары даштында,

Кижиниң шокары иштинде.

2. Даштын көөрге, чаагай,

Иштин көөрге, ирик.

3. Карак чаап болбас.

4. Чоннуң караа көскү, кулаа дыыжы.

5. Бак сагыш башка халдаар.

6. Хевин көрүп уткуур,

Угаанын көрүп үдээр.

3. Даштыкы хевир. Ону канчаар билзе экил?

        - мага-боттуң шынарлары болур: арынның хевири, шырайы, дурт-сын, кештиң, баш дүгүнүң, карактың өңнери –

шупту-ла кижиниң бойдустан чаяаттынган онзагай талалары-дыр.

        - кижиниң шимчээшкини, турар-олурар аяны, холдуң болгаш арынның шимчээшкиннери – бо бүгү-ле кылдыныг-ларга илереттинер шынарлар.

        - хеви, бажын таартып, дырап чараштанып алганы – ол даштыкы хевирниң каасталгазы.

4. Кижиниң чаражы чүдел?

1. Шылгараңгай немец шүлүкчү Генрих Гейне мынчаар харыылаан: «Ол дээрге кадыкшыл-дыр.»

2. Бурунгу кижилер чүвени өттүр чугаалап чорааннар: «Шимчээшкин дээрге чуртталга, чуртталга дээрге кадыкшыл.»

V. Быжыглаашкын.

1. Кыс-даа, оол-даа уругнуң сагыыр ужурларын бижиир.

Сагыыр ужурлар: 1. Биче сеткилдиг болур.

2. Эвилең-ээлдек чоруур.

3. Бодамчалыг, оваарымчалыг болур.

4. Кылган ажылын эчизинге чедир кылыр.

5. Шалыпкын, ажылгыр-кежээ болур.

6. Угаан ажылын сайзырадыр.

7. Хундулээчел, кээргээчел, шынчы, уран-шевер, кижизиг болур…

2. Мини-чогаадыг. Амгы үеге төлептиг мен бе?

3. Угаан-бодал гимнастиказы - боданганы ботка херек.

VI. Онаалга. 1. Бот таныштырылга шулук чогаадыр.

                      2. Негелделер бижиир.

VII. Класс шагын туннээри. Бот-боттарынга айтырыглар салчыр.        

Ажыглаан литература даңзызы

1. Аасамаа И.Т. Бодун канчаар ап чоруурул. – Кызыл, 1990.
2. Монгуш К-Л.Б. Тыва чоннуң бурунгу ужурлары. - Кызыл, 1994.
3. Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. – Москва, 2003.
4. Ондар Б.К. Топонимический словарь Тувы. – Абакан, 2004.
5. Толковый словарь тувинского языка. Том 1. – Новосибирск, 2003.
6.  Хертек Я.Ш. Русско – тувинский фразеологический словарь. – Кызыл, 1985.