Классный час "Хоглуг ог"
классный час (6 класс) на тему

Тыва национал Шагаа байырлалы: «Хөглүг өг».

Сорулгазы: Улустуң аас-чогаалының жанрларын таварыштыр уругларның  харылзаалыг чугааазын сайзырадыр болгаш төрээн дылынга ынак болурунга, чараш мөзү-шынарга, бот башкарлып билиринге болгаш тыва чоннуң культуразын хүндүлеп, үнелеп билиринге кижизидер. Уругларның угаап бодаарын сайзырадыр, мерген угаанныг болурунга кижизидер.

Дерилгези: дерип каан өг, плакаттарда бижээн үлегер-домактар, тыва оол, уруг чуруу.

Уруглар «Челер ой» деп танцы самны теппишаан, өг чанынга кээрлер.

Башкы : Уруглар, бо хун бистин байырлалывыста  хой  аалчылар  келген-дир. Мендилежип  корээлинерем.

Амыргын –на амыргын!

Амыр-менди солчуп тур бис.

Хунчуугешти экии дээр бис,

Хулумзүрүүн тааланчыын.

Силерлерге аалчыларга

Алдын - чырык херелдерин

Аас-кежиин шаннап тур бис.

Башкы:   Бирле дугаар аалчыга тыва чон суттуг шайын кудар турган.

Ыры «Шайывыс».

Ам тыва чемнер дугайында шулуктерни дыннап корээлинер. (Байыр,

Аюжана, Тахир,Надмина,Аэлита,Демирлан, Алим, Славик,Чайырана)

Өгнүң кыс ээзи:  Хөглүг өгге чыглып алгаш,

                            Хөглээлиңер, ойнаалыңар.

                            Чаңчылдарны сагывышаан -

                            Чугаавысты, домаавысты сайзырадыыл.

Эр ээзи:   Амырлажып, мендилежип.

                Чыглып келген аалчыларга.

                Байырлалды   бараалгадыыл!

Башкы:  Бо хүн бистер Шагаа байырлалын тыва улустуң өөнге эрттирер бис. Бо дээрге «Хоглуг ог» – дүр, уруглар. Өг дээрге бистиң ада-өгбелеривиситиң чурттап чораан оран-савазы - дыр.

-  Өг кандыг болур уруглар?

- Өг чылыг, ак, делгем, төгерик.

Шагаа дээрге тыва улустун чаа чылды уткуур байырлалы – дыр.

Уругларнын шулуктери. 

     Найыр  

 Шагаа  хүнү уругларга

 Шагның чаагай байыры-дыр.

 Оюн – тоглаа, каткы, чугаа

 Ол хүн черле үзүлбес – тир.

Виктория аът болган,

Бичии Дүгер ону мунган

Боят моортай куспактапкан –

 Бо-даа хөглүг уруглар – дыр.

    Тумен  

        Шагаа көрүп, ойнап турда,

  Шаа безин үзүлбес – тир.

  Чаңчыл сагып, аъш – чем өргүп,

  Чалажып-даа тургулаар – дыр.

  Кажык, даалы, тевек, шанак

  Хамык оюн оларда – дыр.

  Маргылдажып мөөрейлежип

  Мага хандыр хөглеп кээр – дир.

  Хавак чергек чуңгузундан

 Караңнадып бадыптар – дыр.

Харга чуглуп, ыймактажып,

Харын өөрүп  турарлар-дыр.

Аюна

Уругларга шагаа  хүнү –

Уттундурбас байырлал-дыр.

Улуг улус ону деткип,

Улам солун болдуруңар.

Сугбат        

                Аът чыл.

Тыва кижи аътка ынак,

Тынын берген чувези ол.

Ынчалза-даа Аът чыл болза,

Ындыг амыр эвес чыл-дыр.

Чуве тоовас, туттунмас – даа,

Чугле чангыс бодун бодаар,

Аажы – чаны – кажар, оптуг,

Аътта черле чуве – ле бар.

Ынчалза-даа оон оозу

Ындыг ханы база эвес:

Алызындан кижээ оннук,

Ажылгыр-даа, шыдамык-даа.

Хой, пар, Ыт деп эвилелчи

Кончуг эштер – Аът чылда.

Аът чылдыг кижилерге

Аас – кежик кузээлинер!

Өгнүң кыс ээзи: 

Тыва улустун аас-чогаалынга чүлер хамааржырыл?

- Бо хөглүг өгге бистер хөглээр, ойнаар, тывызыктаар, дүрген чугаалар чугаалап, чеченнежип ойнаар бис.

- Тыва улустуң аас-чогаалының хевирлеринге мөөрейлежир бис.

Эр ээзи: Дылывысты сайзырадыр.

                   Дүрген чугаа мөөрейинден

               Дүңгүредир эгелээлиңер.

Долума

 Ховулаза

Ховулазын

Хоор чылгы

Коданназын.

Чаашкынназа

 Чаашкынназын

 Чаагай сиген

Чаптып  үнзүн.

  Алтынчы            

Оруктаза

Орукталзын

Очум чонум

Серен- Чимит

Теве малым

Тергиин малым

Чаажы аажок

Чараш малым.

Ачын

Көвей чүзүн чылгы

Хөлбең шыкка туру

Хоор кулун ында

Хоюп, самнап туру.

Олап чорзун.

Салгынналза  

Салгынналзын

Сарыг чечек

Саглаңназын.

Кыс ээзи: Дүрген чугаага - даа тергиин -дир силер. Чеченнежип ойнаар бис бе?

Оюн «Чеченнежири».

- Чоп кончуг чечен сен?

- Чечен менде, чечек черде.

- Чоп кончуг сөскүр сен?

- Сөс менде, сөөскен ойда.

- Хемчикти канчап кештиң?

- Хеме-биле салдап кештим.

- Шапкын-дыр бе?

- Эскербедим.

- Кажан кештиң?

- Кавайлыымда.

- Бээр кээрде кайыын келдиң?

- Бээжинден бээр келдим.

- Ырак-дыр бе, чоок-тур бе?

II п. - Чоп кончуг уран сен?

- Уран менде, урук багда.

- Сайзанактап ойнаалам.

- Сайзанааң ырак бе?

- Шавар болза ырак эвес.

- Шавар аъдын багда бе?

- Баглаваан мен, дазылында.

- Уваа, чиктиин билбейн-дир мен.

- Урук аът ийин, ам-даа кеспээн.

- Ырлап чорааш эскербедим.

Эр ээзи: Угаан-бодал сайзырадыр

                    Улустун аас чогаалы

               Тывызыкты тываалыңар

               Дыка солун ойнаалыңар

               Тыппаан кижини дөрт согуур.

 Тывызыктажып ойнаары.

1. Кегженгеш хээптер.

    Дайнангаш таарыптар. (хачы)

2. Кагарга халыды.

    Теверге дести. (бөмбүк)

3. Деггенде түк дээр

    Демир баштыг

    Какканда хак дээр.

    Каң  баштыг. (балды, маска)

4. Дериткен кижи дээр манады.

    Суксаан кижи суг манады.

(чаъс)

5. Кара ыдым

    Хаалга кадарды. (шооча)

6. Чем чивес карашпай

    Черге чорбас чарашпай

    Чучак хептиг чарашпай

    Чугаазы чок чарашпай.

 (ойнаар кыс)

7. Баар – баар

Базым шокар.

   Чүүл – чүүл

   Чүзүн шокар. (хевис).

8. Чартыы чок хоюм

    Чыда семирди. (деспи).

9. Ак, кара чүзүннүг

   Алдан дөрт хонаштыг

   Алыр, бээр аргалыг.

   Алды янзы шолалыг.

шыдыраа)

10. Кежээ келир.

      Эртен чанар. (өреге)

11. Хүрең бугам хүннүң кусту

(хөнек)

Эр ээзи:  Орук улузу чугаалажып хөөрээр.

                 Чорук улузу ырлажып хөөрээр

               Ада-өгбелеривистиң ырлажып чорааны

                   Аян ырларындан бадырыптаалыңар.

Кыс ээзи: Бичии бөлуктуң  уругларының кожаңнарын дыңнаар бис бе?

Башкы: Бистиң ада-өгбелеривис малчын уктуг болгаш мал-маганын кадарып чорааш сагыш-сеткилин ыры дузазы-биле ажыдып ап чорааннар. Олар ырларынга чер чуртун мактап, мал-маганын алгап-йөрээп ырлап чорааннар.

- Бисте богун оон-оске аалчы база келген. Кым деп бодаар силер? Ол аалчының дугайында тывызыктан тыптырыптайн. Кичээнгейлиг дыңнанар че.  Кым тып каар эвес.

Чем  чивес  чарашпай,

Чучак  хептиг  чарашпай.

Черге  чорбас  чарашпай,

Чугаазы  чок  чарашпай. (ойнаар кыс).

- Шын-дыр, уруглар. Ол болза ойнаар-кыс-дыр. Бо ойнаар-кыстын адын Өпеймаа дээр. Ол болза бичии бөлуктен биске аалдап келгени бо.

Ам болза силерге мен ыры ырлап берейн. Силер ол ырыны холдарынар сыртанып   алгаш, карааңар шийип алгаш, дыңнаар силер. Өпеймаа база дыннаар, бо сыртыкка чыдып алыр. Дыңнанар че.

Өпей, өпей, оой

Өпей, уруум оой.

Өөру көр даан оой

Айнын чырыын оой.

Увай, увай, оой

Удуй берем оой

Удуп өскен оой

Кавайымны оой

- Чаа, карактарын ажыдып, туруп келинер. Мен силерге кандыг ыры ырлап бердим, уруглар?

- Уругларнын харыызы.

- Ийе, ол болза өпей ыры-дыр. Өпей ырыны чүге ырлаарыл, уруглар? Чүү деп бодаар силер?

- Уругларның харыызы.

- Ийе шын-дыр. Ава кижиниң төлунге чылыг сеткилин илереттинген ырыны – өпей ыры дээр бис.

- Силерниң аваларыңар силерге өпей ыры ырлап бээр-дир бе уруглар?

Уругларнын харыызы.

- Авазынын опей ырын кым сактыырыл, кым ырлап бээрил?

Орай дээрде сылдыс караа четчи берген

Ойнаар - кызым удаан болгай.

Чаагай өйде труттунген мээн кызым

Чассыгбайым удуп көрем.

- Эр хей уруглар. Оон кым ыры билир?

Баю, баю, баю, бай

Спи мой зайка, засыпай

Ты скорей закрой глазок

Ты поспи, поспи часок.

- Эр хей. Авазы орус дылда опей ырырны ырлап турар-дыр. Аваңар опей ырыны силерге ырлап турда үнү кандыг-дыр, уруглар?

- Силерни аванар чассыдар-дыр бе?

- Аванар чуу деп, канчаар чассыдар-дыр?

- Магалыын, онзазын, кайгамчыктыг, чараш состер-биле силерни чассыдып турар-дыр!

- Силерниң аваларыңар аас-кежиктиг улус-тур, мындыг чараш, чаптанчыг уруглуг, оолдуг.

Эр ээзи: Үлегер сөсте нүгүл чок.

               Үер суунда балык чок.

               Чонувустуң чиге сөглээн

               Суртаалдарын дыңнаалыңар.

Чоннун суртаалдыры.  Айуржаан.

Улуг улус мурнундан эртпес,

Хая көрүп алгаш, чемненмес.

Харам кижиниң чаңы ындыг.

Улуг улус чугаазы үзе кирбес,

Дириг амытаннар хилинчектевес.

Ок-боо, балды, бижек, от-биле ойнавас.

Турамык, кылыктыг болбас.

Улуг улус ады адавас.

Кыс ээзи: Ам ава дугайында улегер домактардан чугаалаптаалыңар.

Кужур ава, хун караа дег эргим. (Айуржан)

Авага ажы-толу артык, анчыга алды-киш артык. (Тумен)

Булут аразындан хун кара чылыг, улус аразындан ийе караа чымчак. (Надмина)

Ава кижи толум дээр, ажы-төлу шолум дээр. (Байыр)

Кижи төлунге ынак, ыт коданынга ынак. (Сугбат)

Ийелиг кыс шевер, адалыг оол томаанныг. (Тахир)

- Угааныгбайларымны. Ам  боттарыңарның дугайында үлегер домактардан чугаалап көруңерем уруглар.

Чаваа аътты түредип болбас, чаш кижини коргудуп болбас. (Найыр)

Боду ушкан уруг ыглавас. (Демирлан)                                                                                                  

Чарышта туруш чок, чашта чашпаа чок. ( Чайырана)

Чаш малдын оюну чараш, чаш уругнун чаңы чараш. (Аелита)

Чаш дээш аттынма, чавыдак дэш шоотпа. (Аюжана).

Башкы: Үлегер домактар бистерни сургап өөредип турар.

- Бо хөглүг өгге чүнү канчалдывыс, уруглар?

- Өпей ыры ырлаан, үлегер домактар чугаалаан, дүрген чугаага мөөрейлешкен, тывызыктар тыпкан бис.

- Бистиң тыва дылывыс чараш-тыр бе, уруглар?

- Төрээн тыва дылывыска ынак болгаш камнаар ужурлуг бис. Тыва дылывыска эки чугаалажыр болгаш өске дылдың сөстери-биле холуй чугаалавас ужурлуг бис.

Кыс  ээзи: Ам дараазында моорейлер.

Канат тырттары.

Аът чарыжы.

Эр ээзи: Кандыг-даа байырлал «Хүрэш» чокка эртер эвес.

Оолдар «Эзирниң» самын теверлер.

Кыс ээзи:   Айым чаазы хунум эртени 

                   Уткуп турар Чаа чылым

                   Уттундурбас кежиктиг,

                   Ууттунмас буянныг болзун!                        (Тос -  карак – биле 4 чукче чажыын чажар)

        Шупту:  Ындыг – ла болзунам!

Кыс ээзи:        Ам бо унген аът  чылда

                        Амыдырал – чуртталганар

                        Аас - кежик  бургээр болзун!

                        Сагыш – сеткил  шуптунарга

                        Сагган  сут  дег ак – ла болзун!

Шупту:          Буянныг чуве бодаразын!

                Курай! Курай!

- Шуптунарга Шагаа – биле!  Байырлалды кончуг эки эрттирдивис.

1. Оглунга иези болушпаска эки.

    Кызынга адазы болушпаска эки.

2. Ийи кижи аразынга с=с с=глеве.

    Ийи ыт аразынга с==к октава.

3. Узун эдек бутка ораажыр.

    Узун дыл башка ораажыр.

4. Ажылчын болзуёза

    Тараа чиир сен.

    Чалгаа болзуёза

    Хонак чиир сен.

5. Кортуу ховаган дег.

    Дезии дээлдиген дег.

    Чалчыраажы сааскан дег.

    Сарыыл чогу мезил дег.

6. +жеш ==нделевес.

    +тт\нчек ==ренир.

7. Балды чокта ыяш берге.

    Башкы чокта эртем берге.

    Кыскаш чокта – кызыл-демир берге.

8. Т=рээн чуртун кижи кагбас.

    Т=рээн ада-иезин кижи утпас.

9. Ак чем хоолулуг.

    Ава с=з\ \нелиг.

10. Эки аданыё оглу сергек.

      Эки иениё кызы шевер.

11. Иелиг кыс шевер.

      Адалыг оол томаанныг.

12. Биче сеткилдиг кижи

      Бир-даа багай ч\веге таварышпас.

13. Оол уруг отка д\шпес болза

      Орланы эки дижир.

       Кыс уругнуё аксы чыдывас болза.

      Ыыттавазы эки дижир.