Классный час "Шагаа шагы"
классный час (6 класс) по теме

Слайд 1

Шагаа байырлалыныӊ ʏ езинде аалчыны уткууру, х үндүлээри, үдээри . 6 класска с ʏ з ʏ к шагы Класс башкызы: Артседи М.В. 27.01.2014 чыл.

Слайд 2

С ʏ з ʏ к шагыныӊ сорулгалары: Шагаа байырлалында улуг улустан ʏ легерлеп алыр чаӊчылдар-биле таныштырар; Чаӊчылдарын көрг ʏ з ʏ п таныштырар, ажыглап, сагып чоруурунга билиндирер; Улуг кижилерни, бот-боттарын х ʏ нд ʏ лежип чоруурунга кижизидер.

Слайд 3

Аалчыны уткуур ёзу – чаӊчыл Тыва кижи коданчы ыттыг болур. Өске кижи келгенин ыды медээлептер. Аалчыны өгн ʏ ӊ ээлери ыдын ырадыпкаш, х ʏ нд ʏ ткелдиг уткуп, амырлажып мендилежир.

Слайд 4

Амырлажыр (мендилежир)ёзулал Бир хонгаш-ла, албан болур ёзулал. Кожа-хелбээ чурттап турар кижилер эртенниӊ-не ужуражып келгеш, албан амырлажып мендилежир. Шаанда хол тудушпас, айтырыг солчуп амырлажып мендилежир. Чижээ: Амыр тур силер бе, ыӊар? – деп биче нызылыг кижи айтырар. Амыр тур бис. Силер амыр тур силер бе, ыӊар? – деп улуг назылыг кижи харыылап, айтырар. Аалчыны өгже кирип келирче чалаар. Туӊнел: «Амыр-ла бе, ыӊар?» - дээрге чиӊгине тыва мендилежиишкин.

Слайд 5

Чолукшуур ёзулал Аалчы өгге кирип келирге, өгн ʏ ӊ дөр ʏ нче чалап олуртур. Кончуг ховар, бир чыл болгаш, эрги чылды үдеп, чаа чылдыӊ Шагаа хүннеринде чолукшуур. Биче назылыг кижилер боттарындан улуг назылыг кырган-авалары, ачалары-биле, төрел аймактыӊ эӊ улуг назылыг кижизи-биле Шагааны уткуштур чылда бир катап чолукшуур. Чолукшууру дээрге ийи кижи уткуштур адыштарын өр ү алзы чада сунчуру болур. Биче назылыг кижи улуг назылыг кижиниӊ адыштарын өрү көрүндүр азы хүнче көрүндүр сунган холдарыныӊ шенектериниӊ адаандан салгара хейдиктиргензиг карыштыр сунуп чолукшуур. Ийи кижиниӊ холдарын карыштырып чолукшуур ёзулалыныӊ ужур-утказы – холда туткан ок-бижек чок, каргыштыг кара сеткил чок, ханы найыралдыг дээни ол. Ийи кижи чолукшаан соонда, биче кижи улуг кижини ямбылыг олбук-олутче чалаар.

Слайд 6

Аяк сунар ёзулал Хоруглуг ужур – куруг аяк сунмас, чурту куруглаар. Шайлыг аякты ийи холдап сунар – 1-ги арга 2-ги арга – шайлыг аякты оӊ холунуӊ адыжынга салгаш, солагай холунуӊ адыжынга оӊ холдуг шенээн салгаш, аякты сунар. Хөнекте шайын чоокшуладыр салыр. Шагаада өг б ʏ р ʏ з ʏ чиӊ шайын хайындырар Хамыкты мурнай чаа шай хайындырар. Өгн ʏ ӊ ээзи эней шайны хайындыргаш, бир пактам хире шайны баштай бодунга кудуп алыр. Ооӊ соонда бир аяк шайны аалчыга сөӊнеп сунар. Чемниӊ дээжизин – ааржы, быштак, өреме, чөкпек, далган, тараа, боованы аалчыныӊ мурнунга делгеп салыптар.

Слайд 7

Аалчы өгге хонар апарза – хой дөгерер ёзу-чаӊчыл Өгн ʏ ӊ ээлери баштай паш тигер, ооӊ соонда хой дөгерер. Өл ʏ рген хойнуӊ кежин сойган соонда, ону өзээн кижи ол-ла хойнуӊ мөч ʏ лерин ч ʏ стеринден адырар, эъдин болгаш ишти-хырнын пашка д ʏ лер. Хоруглуг ужур – мал сөөг ʏ н сып болбас, ылаӊгыя ээгини; чарынны чарбас (чара шаппас).

Слайд 8

Хой эъдин сөӊнеп салыр чуруму Баштай бышкан ханны, өкпе, баарны тус-тус ʏ лептер. Аалчыга бир дугаарында ужаны улуг була азы дазыл тавакка салгаш, чоданы база дөрт ээгини эштештир салыртар. Ужаныӊ оорга талазын өр ʏ көр ʏ нд ʏ р аалчыныӊ мурнунга салыр, азы б ʏʏ рек чоруур талазын доӊгайтыр салыр. Ужаныӊ оӊ талазынга чидиг бижекти салып каар.

Слайд 9

Ужаны ʏ лей кезериниӊ чуруму Ужаны алган аалчы, ооӊ оӊ талазындан эгелеп узун дургаар шылый кезер. Ужаныӊ ийи талазындан узун дургаар кескен чаӊгаларны (чагларны) оӊ болгаш солагай талазынче солуштур салыптар, ооӊ соонда чемненип кириптер.

Слайд 10

Ужаны сартыктаары Чаӊгалай кескен ужа чагларын чанында олурган кижлерге сартыктаар чурумнуг турган. Х ʏ нд ʏ л ʏ г аалчыныӊ сартыын улуг кежик деп санаар турган.

Слайд 11

Аалчыны аъткарып ʏ дээри Даӊ адар. Аалчыныӊ аъдын одардан эккелгеш, эзертеп белектээр. Кежээ дөгерген хоюнуӊ эъдин дөгере д ʏ лгеш, ашкарар-чемгерер, ыяк шайладыр. Аалчыны аът-хөл ʏ нге олурткаш, чедер черинге амыр-менди чедип аарын к ʏ зеп, чылыг-чымчак сөстер-биле өгн ʏ ӊ эр ээзи алгыш-йөрээлин чугаалааш, ʏ деп каар.

Слайд 12

Т ʏ ӊнели Аалчы кижини х ʏ нд ʏ ткеп уткууру, амырлажыры; Аалчы-биле чолукшууру; Х ʏ нд ʏ леп шайладыры, хой дөгерери; Чылыг черге хондурары; Чоруур бетинде шайладыры, ашкарып-чемгерери; Йөрээл салып аъткарып ʏ дээри – дээрге бурунгу Тыва чоннуӊ бир ыдыктыг ёзулалдары болур .