Проект классного руководителя "Экококпа Сагаан - Огбе"
проект по теме

Слайд 1

Экококпа « сагаан - огбе » Классный руководитель: Ооржак Оюмаа Отканмайовна

Слайд 2

Маршрут Экококпанын карта - схемазы Экококпанын схема - чуруу

Слайд 3

Экококпанын туристери 1. Донгак Шенне Ростиславовна 2. Доржу Кежикмаа Андреевна 3. Кара-Сал Аян Орланович 4. Кара-Сал Биче-кыс Буяновна 5. Кара-Сал Сырга Бумбаевна 6. Куулар Аржаан Туран-оолович 7. Куулар Номчула Мергеновна 8. Куулар Монге-Эртине Евгеньевич 9. Монгуш Айдаш Романович 10. Монгуш Аюрзана Адар-ооловна – санитар 11. Монгуш Долума Валентиновна – командир 12. Монгуш Начын Владимирович 13. Монгуш Ангыр Алдын-оолович 14. Монгуш Оттук Кайгал-оолович 15. Ондар Вероника Сыдым-ооловна 16. Ооржак Айдана Аясовна – повар 17. Ооржак Субудай Русланович 18. Сат Алдынай Дарыновна 19. Хая Олча Семеновна 20. Ховалыг Чингис Тамирович

Слайд 4

Сорулгазы : 1.Сагаан-Огбе даан хайгаараар , шинчилээр . 2.Сагаан-Огбе даанын кырынче аян-чорукту кылыр . 3. Эрткен оруктун легендазын бижиири . 4.Сагаан-Огбе даанын кырында овааны арыглап , аштаар . 5. Экококпаны шинчилээр . 6.Сагаан-Огбе даанын чоогунда унуп турар унуштерни , дириг - амытаннарны ооренир , таныжар , шинчилээр . 7.Сагаан-Огбе даанын тоогузун улуг назылыг хоочуннардан дыннап бижиир .

Слайд 5

паспорт Бойдус объектинин ады : Сагаан – Огбе Турар чери : Шеми суурнун мурнуу-чоон талазында 4 км.800м. черде 120 градуста чыдар . Сагаан-Огбенин барыын талазында Шеми-Хем агып бадып чыдар . Хемнин барыын талазында холушкак арга бар. Ол аргада дыт , шиви , хадын , тал колдай унген . Сагаан-Огбе даан 2000 чылда суурнун улуг назылыг хоочуну чораан Кара-Монгуш Кечил-оол Алдын-Хереловичиге Шеми суму чагырга даргазы Былдый-оол Чечек-оол Хензигович дагыткан . Дагнын кырында оваага даштарны немей салып , арыглап аштаан бис. Бойдусту камгалаар дугайында тускай доктаалдарда бо объектини хайгаараар , камгалаар дугайында айтырыг кордунмээн . Ынчангаш Сагаан-Огбе даан 2012 чылдын май 12-де 6-гы класстын оореникчилери экококпаны кылгаш , холга ап , школанын заказнигинче киир бижиткен .

Слайд 6

Объектиге чедир оруктун бижилгези Сагаан-Огбе даанче баарда Шеми суурнун бажында дорт орук-биле мурнуу-чоон чукче 120 градус-биле чоктаптар . Суурдан машина оруу-биле 1 км. кылаштаптарга оруктун кыдыгларында хараганнар унген . Орукту эдерип кылаштап оргаш чоон чуукче 90 градусче машина оруу-биле ээптер . Машина оруу-биле чоруп орарга оруктун ийи талазында сиген шолдери-биле чорупкаш , талдарны эрте бээрге алаак бар. Алаакта кокпа орукту эдерип холушкак арыг иштинче кирип кээр . Ол арыгда тал, терек , хадын , шиви колдай унген . Арыг иштинче киргеш , кокпа орук-биле чоруптарга ол кокпа Шеми-Хемге чедире бээр . Хемнин чоон талазында Сагаан-Огбе даа бар. Оът-сиген шоолуг он кирбээн .

Слайд 7

Теректерде чиирбейлер бар. Арыгда куштар : хокпештер , дээлдигеннер , каарганнар , торгалар , кускуннар , дуруялар , хектер , тааннар бир дески ырлашкан . Арыгнын кыдыында ийи дуруяа оору - куду ужуп тур. Дээлдиген-даа киштегилээр . Сагаан-Огбе эдээнге 12 шак 45 минута турда четтивис . Хем эриинге одагланып алгаш , ак чемивистин дээжизин алгаш дагылгалыг Сагаан-Огбе даанче унуптувус . Сугну кеже бээрге 3 м. бедик хаялар бар. Ону эрткеш дагны оору унуптерге 300 метр хире бедикте кадыг - каралар унген болду . Даг оору 410 метр бедикте хаялар бар. Дагда унуп турар унуштер : кадыг-кара , кускун-кады , кызырак-караа , хола хараган , сооскен , хек-даван , шончалай , чечектер , чаат , дыттар .

Слайд 8

Истелге ажылдары . Сагаан-Огбе даанче унуп чыткаш ийи кымыскаяк оонге таваржы бердивис . Кымыскаяк оонун бирээзинде чангыс-даа кымыскаяк чок , оскезинде кызыл кымыскаяктар чурттап турар болду . Хемчээп кордувус : Куруг кымыскаяк оонун бедии 5 см, диаметри 42 см. болду , оскезинин бедии 9 см, диаметри 56 см. болду . Кымыскаяктарнын хемчээли 9 мм. Кымыскаяк оонун чанында чаш сооскенде ары оо бар болду . Ол ары оонде чангыс-даа ары чурттавайн турар болду . Дагда хек-даваннар база хойу-биле унуп турар . Оннери : сарыг , кок.

Слайд 9

Шинчилелдер : Сагаан-Огбе даанын бедиин хемчээривиске 510 метр болду . Дагнын бажында дагып турган оваанын ыяжы , кадактары хатка андарлып калган чытты . Оваа чанын аштааш , оваага кижи бурузу 1-1 даштар салгаш , ыяжын даштарга быжыглааш , ак-кок оннуг кадакты баглап кагдывыс . Сагаан-Огбе даанда 43 дыт унуп турар болду . Дыттарнын инелири ам-даа унмээн , Дыттар чаа-ла чечектелип турар болду . Даг бажынче уне бергеш чугаалажып турувуста , артывыста дааш унген , Хая корнуп кээривиске ан халып бар чытты . Дагда кургап калган кодан мыя эндерик болду . Ховаганнар база ужуп турлар . Дагда орге унгуру база эндерик . Дагнын эдээнде 6 улуг базырык хевирлиг даштар бар болду . Базырыктын бедии 51-ден 53 см, узуну 5-тен 11 метр чедир .

Слайд 10

Кылдынган ажылдар : 1. Сагаан - Огбенин бедиин хемчээген . 2. Объектинин паспортун кылган . 3. Даг кырында оваа чанын арыглап-аштааш ыяжын тургускаш , кадактарны баглаан . 4. Объектинин кайда турарын тодарадып бижээн . 5. Сагаан-Огбе даанда унуп турар унуштерни болгаш оске-даа дириг – амытаннарны тодараткан . 6. Сагаан-Огбе даанын тоогузун улуг назылыг хоочуннардан дыннап бижээн .

Слайд 11

Ам кылыр ажылдар : 1. Сагаан-Огбе даан чылдын-на дагып турар дагылгага киржир . 2. Оваага немей кижи бурузу кадактар баглаар . 3. Шинчилелди уламчылаар .

Слайд 12

Шинчилел ажылдары Коданнын амыдыралы . Кодан суур долгандыр арга-арыгларда , хову-шолдерде хой . Ол чонда хой аттыг чаптанчыг амытан : кодан , койгун , майтак , далчыр , кортукпай . Коданнын чеми : олен тал чиирбейи морковь сула Сиген маргаа Унуш Ногаа Тараа меде кодан хаагы капуста тараа Сут – чаш оолдарынын чеми , ынчангаш сут чемиштиглерге хамааржыр . 2. Коданнын хевири . Боду бичии , буду узун , холу чолдак , дошке кончуг маннаар , кудургай куду шоолуг маннай албас . Кулаа – узун , сувур,дыннаары эки . Карактары - баш соогу шойбек болганындан карактары ийинде , ынчангаш коору ийи дескээр , « далчыр » атка ынчангаш четкен . Дорт турган чуведен ийинде турган чувени дурген коруп каар . 3. Коданнын оолдары . Кодан чылда 3 катап торуур . Чазын , кузун , чайын торуур . Настовики- наст – дожан , дондак дээн сос . Чазын хар эрээш дуне дошталдыр дона берген ойунде торээн оолдарын ынча дээр . Травники – трава – оът-сиген четчип , ногаан чайын торээн оолдарын ынча дээр . Листопадники – листья – буру дужуп , кус уезинде торээн оолдарын ынча дээр .

Слайд 13

4. Озери . Кодан кончуг озуучел . 1 кодан 1 чыл тургузунда 30-40 чедир озер. Бир торуурде 1-ден 6 чедир торуур . Оон баштайгы часкы оолдары ол чайын 2 торуур , чайгы оолдары 1 торуур . Чаш оглу кускеден бичии-ле улуг болур . Оолдары торуттунуп кээрде караа коску, дуктуг , эмер , шимченгир болур . Авазын ээпкеш шырыш аразынга чыткылаар Авазы 3-4 хонгаш келгеш эмзирип калгаш база маннап чоруптар , чуге дизе араатаннардан оолдарын камгалаары ол . 5. Дер бестери . Араатан аннар койгуннун оолдарын коруп-ле кагбас болза чанынга-даа чыдырда ону чыт хап эскербес , чуге дизе койгуннун дер бестери тавангайында , а кодан дерлиг буттарын чыдып унмес кылдыр ургулчу базып алган чыдар . 6. Хонар чери . Кодан оске аннар ышкаш уя , ижээн , конгул , унгур кылбас , а ыяш дозу кургаг кудурээлиг черлерге хонар . Чылдын 4 уезинде чангыс-ла чоруур оруун коданнын « кокпазы » дээр . 7. Ажыы . Кежи – борт даараар , чаа сойган кежин ыжыкка салыр , дугун пряжага катай ээргеш хеп аргыыр . Эъди – чиир , амданныг , эм болур , баарын чиир . 8. Эм болур органы. Сидии – эм чуул кылыр . Одээ – витамини четпестээн аарыгга херек . Дугу – ханзыраан черже ортеткеш урар . Оду – бостаа аарыынга чаяр . Мээзи – ижин , шойунду аарыынга чиир . Ону – чайын кок - бора, кыжын ак-бора . Кодан тулээр , онун солуур , ол дээрге бойдустун камгаланырынга тускай чаяалгазы , бойдус-биле хини тудуш харылзаазы , камгалалы болур .

Слайд 14

Чемиш – коданнын амы-тынны ургулчу айыылда . Бойдустун халаптары : орт, уер , хат оларга улуг когаралды чедирип турар . Орт: орт болу бергенде бир дугаарында ону кодан эскерип каар болгаш , камгаланырын билбес . Ортче удур маннаар . Бору, дилги , кижинин ынак , белен чемижи . Назыны – Кодан 6-дан 9 чыл чедир чурттаар . Сооктери – шаанда анчылар коданы хонук быдаа чеми кылдыр чиир , чаак , хендирбе сооктери « аайлашсын » дээш хендирге дизе азып алыр чорааннар . Олурери – кодан дузаа , хыл дузак-биле кокпазынга салгаш дузактап олуруп алыр чораан . Чаптанчыг , кем чок бо анчыгаш ырыларда , шулуктерде , тоолдарда , тывызыктарда , анекдоттарда болгаш эн-не нептеренгей сурагжаан , тончу чок уругларнын эн-не ынак «Ну, погоди!» деп мультифильмде кол рольду кодан ойнап турар . Ону бора, озен иштиг чурттуг , Талдар карты чемиштиг Далчыр , хыйыр карактыг Эъди эътсиг , муну мунчуг , Эзим чернин койгунаа Ырда , тоолда кирген Ынак чараш аным Суун суглап , оъдун оъттап Сула , хостуг улам оссун !

Слайд 15

Чалгынныг оннуктеривис . Сагаан-Огбенин чоогунда улуг , бичии куштар-ла хой . Оларнын эн-не хойу – хокпештер . Бора оннуг , чудурук ышкаш бичии бо кушкаштар чер кырында эн-не хой . Соокка , ашка эн-не шыдамык хой кезиинде аалдар Чоогу кижилерлиг черлерге , арга-арыгларга хойу-биле чурттап турарлар . Хокпештер колдуунда оът-сиген , чечектер урезиннери , каттар болгаш аъш-чем тогланчызы , тараалар-биле чемненирлер . Уяларын каяа-даа : Ыяштарга , крышалар адаанга , эргиннер , сонгалар кастаактарынга апрель тончузу , май эгезинде кылыр . Чуургазы 3-5 болур , бичии бора оннуг болур . 6 айда олар чуургазын чазылдыр базып , 7 айда бичии олдарын азырап , ужудуп эгелээр . Уязын дук , чоок , мочурганын ховеннеринден кылыр . Бисте хокпештернин 4 хевири бар: 1. Бора-хокпеш . 2. Кок-хокпеш . 3. Дулей-хокпеш . 4. хокпеш . Куштар чемгерер хааржакчыгашты канчаар кылырын база оларны канчаар чемгерерил ? 1. Хааржакчыгашты азып тура, будуктар сыкпа , ыяштарнын уннарын урегдеве . 2. Хааржакчыгашка чем ургулчу турарын хайгаара . 3. Хааржакчыгаш иштинге хар турбазын хайгаарап кор . 4. Хлеб артынчыларын , макарон аймаан , апельсин картын болгаш оске-даа чувелерни хааржакчыгаш иштинче сукпа . Ындыг чемнерни кушкаштар чивес . Кушкаштага тарымал тоорук , арбуз, дыня, тыква урезиннери дузаваан чаг, ак хлеб тогланчызы херек дээрзин сактып ал.

Слайд 16

Чанар куштар . Дээлдиген - таан , кааргандан шала улуг , кара оннуг куш. Оон кол чеми - эът . Куске, орге , бичии куштар теп чиир . Чыланнарнын база бир узуткакчызы . Дээлдиген уязын терек , дыт бажынын адыр будуктарынын белдирлешкек черинге чээрген , будук , дук-биле кылып алыр . Оолдарын баскан соонда ужудуп ооредир хартаачы куштарнын бирээзи . Дуруяа - чеже-даа хову кужу болза ол суг ижип , арга-арыгга база келгилээр . Уязын суг чоогунга ыяш,сиген аразынга кылыр . Алды айда ол оолдарын эдертип алгаш чемнеп ооредип чоруурлар . Хек - частын эрткенин , чайнын келгенин медээлеп,алгап ырлаар куш. Хек уя кылбас , оолдарын азыравас куш. Оске куштарнын уязынга чуургазын салып кааш чоруй баар . Таан - каарган , кара-баарзык хире чанар куш, частын баштайгы медээчизи . Уязын ыяштарга кылыр , чээрген , дук , ыяш-биле кылган уязынга ава болгаш ада таан ажы-толун чемгерип остурер .

Слайд 17

Чанмас куштар Сагаан-Огбе даанын чоогунда хокпештен ангы чанмас кыштаар,чылдын дорт уезинде турар « монге чурттакчылар » бар. Каарган - агаар медээчизи , таан хире куш. Ол уязын теректерге чээргеннерден быжыг , улуг кылдыр кылыр . Торга - арганын шокар эмчизи , таандан биче, чараш , каас . Думчуу шиш, быжыг орум . Ол уязын конгулга кылыр . Кускун - медээчи куш. Хан унерин , олум болурун ол эндевес . Каарган хире хемчээлдиг , эн-не толунге ынак куштарнын бирээзи . Чеми : эът , орге , куске.

Слайд 18

Сагаан-огбенин дириг амытаннары . Сагаан-Огбенин чоогунда дириг амытаннар хой : аннар , куштар , насекомнар дээш эндерик . Черлик дириг амытаннарга хайгааралды кылып , оларнын амыдыралы-биле таныштывыс . Час-биле кады март тончузунде дилги , кодан баштайгы оолдарын торупкен . Ижээп кыштаан орге апрель ортан уезинде унуп келген . Черлик аннар кышкы хептеринден уштунуп часкы хепче кире берген силиг , чаражы кончуг . Дилги - март айда торуур , бештен сеске чедир оолдуг болур . Унгурге чурттаар,эн чуттуг , кажар , Куске, орге тудуп чиир . Орге - ижээр амытаннарнын бирээзи . Кузун ижээр апрельде унер , унгурге торуур . Оът , тараа , сула чиир хээкчи . Куске - унгур кылыр . Ижээвес . Куске борунун , дилгинин белен чемижи . Кускенин чеми : тараа , оът . Оолдары хой болур .

Слайд 19

Сагаан-огбе даанын тоогузу : Шаанда Сагаан-Огбе даан ооруг чону дагып чораан . Ховужукка Кара-Монгуш Сагызын деп лама чурттап турган . Оон сумези-биле даг бажынга бажынны кылгаш , ооруг чону оран-чуртту дагып тейлээри-биле ажыглап эгелээн . Ол бажыннын дорт азыынга дорт чукче корунген ыяш улу баштары турган . Ол улу баштарынын ийизин бистин школанын хоочун башкызы чораан Монгуш Отканмай Орус-оолович тыпкаш , школанын музейинге дужааган турган . Соолунде хувискаал уезинде даг кырынга чоннун чудуп тейлээр турган бажынын хувискаалчылар дагдан сугже чууй идип бадырыпкан . 2000 чылдан эгелеп « Сагаан-Огбе » даан Шеми чону чылдын-на дагыдып эгелээн . Дагылга хунунде суурга аът чарыжы , могелер хурештери чанчыл болган . ( Монгуш Тамара Чамбаловнанын сактыышкыны .)