Тыва чоннун салгалдан салгалче дамчып келген дурумнери
материал по теме

Тыва кижилернин чон аразынга чурттаарынын салгаладан салгалче дамчыдып келен чурумнары.

Учитель математики МБОУ СОШ с. Ак-Тал Тумат Б.Д-Х.

Ава кижинин мозузу.

Тыва улустун тоогузунде 30-40 хар четпээн  кижи таакпылавас, арага ишпес. Кошкун амыдырал уезинде улуг кижинин мурну-биле эвес, а арты-биле эртер. Ийи кижи ужуражып келгенде, аныяк кижи аъдындан душкеш, баштай мендилежир чолукшуур.

Ава кижи огнун эн хундуткелдиг кижизи. Кыс уруг 12-14 хар четкенде-ле инек, ошку саар, хой, ошку кадарар ажылдарны шингээдип ап, дук хап, ону салып, кидис ойуп, дааранырынга бодун белеткеп эгелээр. Ава кижинин арыг мозу-шынарын хевирлээр дээш, тывалар дыка сагыш салып чорааннар. Чуге дизе, аваларнын ачы-буянын ажы-толу салгаар болгай. Тол баштай-ла «Авай» деп состу адаар, аваларнын опей ырын дыннаар. Ог-буле ээзи кыс уруун ие кижинин мозу-шынарынга баш удур белеткээр. Мал-маган саткаш, орнунга торгулар, каасталгалар тып алыр. Торгулар-биле кыстарынга тыва тоннар, борт даарап, ону ог-буле тударынга белеткээр. Кыс уругну оол кижи тып, таныжар. Сурас уруг божаан болза, хундуткел чок чанчыл деп санаар.

Селик деп чул?

Ол болза ине, чусук, удазындан эгелээш, анай, хуругандан инек, аът, шарыга чедир белек бээрин ынча дээр. Селиктенип келген келинни аалдар эн хундуткел-биле уткуп алыр. Сорулгазын чугаалавас, селикти боду албас. Ону удеп чоруур дуржулгалыг кижи хундуткел-биле кууседир. Селиктенген кыстан кым чуну-даа харамнанмас, кошкун амыдырал уезинде чурум ындыг турган.

Аалчыны хундулээри.

Аалдын ээлери келген кижини хундуткел-биле уткуп алыр. Келген кижи ог чанынга аъттыг чортуп келир. Огге кирерде хевин чаза туттунар. Бижээн ооргазындан дужургеш, халаннадыр астып алыр. Келген кижини аъш-чем-биле хундулеп шайладыр.

«Аалга келген кижи аяк эрни ызырар, арга кирген кижи саат дайнаар» деп чугаа оон укталган.

Хой олургенде, тускай аяк-сава салыр, мунун ижиртир. Шагаада ог ойбас, эш-оорзурек чанчыл ындыг.

Бойдус - кижинин толу.

Тывалар бойдусту ээ езу-биле коруп хумагалаар, суг бажын кажан-даа бокталдырбас чораан. Хей черге ыящ ужурбас, арга-арыгны карак огу дег камгалаар турганнар. Ан-менни ойлуг олчалаар чурумнуг. Ан-мен олургенде, мынчаар алгаар:

Оо, оран-тандым!

Олча улуг холда кирди.

Улуг олча-дыр

Улус чонга улээл.

Кижинин адын адаары.

Ада-огбелеривистин кижи адын адаары – онзагай чанчыл. Уруг-дарыы доктаавас кижилер хам, лама чалааш, моргул номчудуп, ат тыпсыр чуве чораан. Чижээ: Дуктуг-кыс, Чыдыг-оол дээн ышкаш. Чамдыкта ат адаарда, ог-буленин хамаарылгазын тода айтыр. Оол торуттуген болза мындыг хевирлиг: Алдынмай оглу Биче-оол. Кошкун амыдырал уезинде «Аттыг кижинин адын адаар, чузуннуг малдын онун соглээр» деп чон чугаалаар чораан.

Баш кыргыыры.

Ие кижи уруу азы оглу уш хар чедерге, баш кыргыдар. Баш кыргыырда иенин торгул-торели, эш-оору чыглып келир. Уругнун даайы ийикпе, кайы бир улуг назылыг кижи башты эгелеп кыргыыр. Хачыны алгаш, каш дук кезип каарга-ла четчир. Оон соонда кым-даа кыргып болур. Баш кыргаан кижи чаш назылыг уругнун бажын кыргаан дээш, мал-маган айтып азы эдилел бээр. Ам болза белек бээри ол-дур ийин.