Разработка внеклассного мероприятия "Кайы тоолдан келген-дир мен?".
материал (5 класс)

Сорулгалары: 1. Уругларныӊ өөренген тоолдарын катаптап, быжыглаары;

                            программадан дашкаар тоолдарны кайы хире номчуп

                            турарын хынаары;

                         2. Чараш чүүлге, кичээнгейлиг чорукка кижизидери;

                         3. Чугаа сайзырадылгазынче кичээнгейни угландырары.

Дерилгези: тест, слайдылар.

  Өөреникчилерни 4 ангы командага чарып алыр. Командага 5 кижи турар.

2 кижи өөреникчи башкынын дузалакчылары болур. Олар этаптарнын түӊнелдерин удур үндүрүп, баллдарын салып турар. Мөөрей 5 кезектен тургустунган болур.

I. 1-ги кезек «Чүү деп тоолдан үзүндүл?».

(1-2ги кезектерде айтырыгны төндүр дыӊнап алгаш, холун көдүрер. Шын харыылаан кижи командазынга 1 баллды эккеп бээр).

1. …Ашак бир-ле катап арыгга ыяштап чорааш, ойнаар-кыс чазап алгаш, оозун өөнге эккелгеш, будуп ап-тыр… («Хадыӊ-кыс»).

2. …Арзайтынын аар ийинге чүүл-бүрү эртемниг тос оолдуг ашак чурттап чораан иргин… («Адыган ашак»).

3. …Шыяан, олар-даа чүзү боор, шайын ижип алгаш, чергелештир олурупкаш, «бодаар» дижи бергеннер… («Чангыс ой аъттыг үш алышкы»).

4. …Бир-ле черге чангыс оолдуг, ындыг кончуг ядыы-даа эвес, ындыг кончуг бай-даа эвес ирей, кадай чурттап чоруп-тур… («Дөӊ-Хөөжүк»).

5. …Бир хемни куду бадып олургаш, бай кижинин аалынын орнунга таваржып келген. Шинчилеп турарга, хоюнун аразында кара баштыг ак сергелиг, бир караа согур бууралыг болган… («Эртемниг оол»).

6. …Бир ховунун ховузунга олар чоруп турда, хат-чаашкын чаап, бүргеп-туманнап келир орта, аал-оран тыппайн, углаан-на черинче чорупканнар…

(«Ак-Сагыш, Кара-Сагыш»).

7. …Шыяан ам, дөргүл-төрели-даа чок, мал-маганы-даа чок, тоткан черинге тос хонар, аштаан черинге алды хонар ашак чурттап чораан чүвеӊ  иргин…

(«Боралдай ашак»).

8. …Олар-даа чүзү боор, улуг куда доюн эрттиргеш, хааннын аазаан эт-херекселин алгаш, аал-чуртунче чорупканнар иргин…

(«Тос оолдуг Доктагана кадай»).

9. … «Хаан кижиге олча-ла херек чүве болгай, мону хаанга аппарып берзимзе, мени шаӊнаар чадавас»-дээш, ол тып алган чүвезин алгаш, чорупкан… («Тос шилги аъттыг Өскүс-оол»).

10. …Шаг-шаанда далай эриинге бир чазык-чаагай кижи чурттап чораан…

(«Лю алышкылар»).

11. …Шыяан ам… Хөй-ле хемнер белдиринге бедик хаяга туразында тенек, бардам амытан чурттап чоруп-тур оо!... («Чеди иелиг Чес-Мыйыс»).

12. …Хенертен ол чедип келгеш: «Силерден бичии-даа болзумза, тос дылды дооза билир амытан болбас мен бе!»-дээш, кижигилештир сыгырып, малгылаштыр киштээр болган… («Кускун биле Үгү»).

2-ги кезек «Чангыс сөс-биле харыыла».

1. Ол тейнин ады тыва тоолдарга бо-ла таваржы бээр. (Болчатылыг).

2. Тыва тоолдарда эн нептеренгей ат. (Өскүс-оол).

3. Тыва тоолдарда аза-шулбустун бир хевири. (Чылбыга).

4. Биче хемчээлдиг тыва тоолдар каш бөлүкке чарлырыл? (Үш).

5. Тыва маадырлыг тоолда кыс кижинин ады. (Бора-Шээлей).

6. Маадырлыг тоолдарда кол маадырнын шынчы эжи, дузалакчызы. (Аът).

7. Тоолдар бижиир улуг орус шүлүкчү. (Пушкин).

8. Тоолдарда чонну баштап орар кижи. (Хаан).

Сула шимчээшкин.

3-кү кезек «Кайда силер, капитаннар!»

(Капитаннар чангыстап келгеш, саазында бижээн сөс каттыжыышкыннарын шилип алыр. Ыыткыр кылдыр номчааш, оларнын кайы тоолдан аалдап келгенин чугаалаар. Шын харыы-1 балл).

1. Улуг ак шары, ийи илиг кестик, улуг барба. («Дөӊ-Хөөжүк»).

2. Кургаг хос төжек, самдар өг, беш чүзүн мал. («Алдын кушкаш»).

3. Каржы чагырыкчы, бедик чалым, аштаан каржы пар. («Лю алышкылар»).

4. Алдын аптара, ызырар калдар ыт, чөвүрээ чадыр. («Балыкчы Багай-оол»).

4-кү кезек «Тест-оюн».

(Команда кежигүннери демнежип харыылаар. Шын харыы-1 балл).

1. Балыкчы Багай-оол хемнин бажынга чурттап  турган. (-).

2. Алдын дангына Багай-оолга бодунун чуруун берип каан. (+).

3. Лама Караты-Хаанны «эм» дээш хоран оът-биле аартыпкан . (+).

4. Багай-оол дангынанын чуруун черле чидирбээн. (-).

5. Балыкчы Багай-оол Караты-Хааннын хоюн ийи чыл кадарган. (-).

6. Лама хааннын уруун алдын аптарага суккаш, хемче бадырыпкан. (+).

7. Хемнин кирген аксын чурттаан ханнын аалынга Багай-оол чангыс-даа барып көрбээн. (-).

5-ки кезек «Кайы тоолдан келген-дир мен?».

(Чуруктар-биле ажыл. Чурукту көргеш, кайы тоолга хамааржырын чугаалаар.

Шын харыы-1 балл).

II. Тиилекчилерни илередири.

III. Мөөрейниӊ түӊнелин үндүрери.