Портфолио
материал на тему

И. В. Шодоевтиҥ «Ирбизек» деп повезиниҥ бичилген айалгазы, тӱӱки ле кееркедими

Ташанта јурттыҥ тӧс текши ӱредӱлӱ школыныҥ

Алтай тил лелитератураныҥ ӱредӱчизи

 Тайлунова Аяна Дяны - Дёловна

      И. В. Шодоевтиҥ  чӱмдемелдери бу ӧйго јетире бӱткӱлинче шиҥделгелек . Јадын – јӱрӱм керегинде  јетӱрилер бар, бичимелдери ааынча шиҥдемел иш бичилбеген. Ол керегинде кӧп саба бичиичи  улус  (А. О. Адаров, Б. Укачин, Б. Бедюров) айдыптыр.

       Бириктире кӧргӧжин, И. В.Шодоев бойыныҥ ӧйинде ӱлгерлер де чӱмдептир, балдарга учурлалган куучындар ол ок  ӧйдӧ литературалык  чӧрчӧкти  де ченеген , албатыныҥ  кожоҥын јарлаган, кыска да пьеса чӱмдеген.

Мындый белетениш иштердиҥ кийнинде И. В. Шодоев литератураныҥ каруулу жанрларына баштанган : повесть ле роман. Авторды  тӱӱкилик учуралдар јилбиркедетен. Анчада ла калыктыҥ ӧдӱп келген јолы ла салымы, чокымдап айткажын, И. Шодоевтиҥ  чӱмдемелдеринде  чын болгон керектер кӧргӱзилген: ол - озогы ӧйдӧги керектер, (Темдектезе : «Ирбизек»,  «Кызалаҥду јылдар»); Алтайда граждан јуу ла революция, калык ӧмӧликке кӧчкӧни, («Таҥ алдында»); Ада Тӧрӧл учун Улу  јуу ӧйинде («Ӧлӱмди јеҥип»)  ле о. ӧ.

            Бичиичи элдеҥ озо  повесть деп жанрды  («Ирбизек», 1964) ченеп кӧрӧт. Бу повесть келиже берерде , «Баштапкы алтамдар», (1968) деп куучын бичиген.

            «Ирбизиктиҥ» тӧзӧлгӧзинде эл – јон ортодо јӱрген чын болгон учуралдар ла кеп куучындар салынган. Шак бу чӱмдемелдерди бичиирге автор шиҥжӱлӱ иштерле јилбиркеген.

Мынайда автор сӱрекей учурлу ишке белетенген. Алтай калыктыҥ  кеп куучындарына тайанып, чын болгон учуралдарды эзидип, автор тӱӱкилик керектерди орныктырат.

              Эмди оныҥ «Ирбизек» деп повестьтиҥ  кееркедимине ајару эдели.

Чӧрчӧкӧ, албатыныҥ кеп куучындарына тайанып,  И. В. Шодоев  1964 јылда  «Ирбизек» деп повесть чӱмдеген.  Автор мында бойыныҥ укканын, кргнин јӱрӱмге јуук эттире кӧргӱзерге амадаган. Автор Ирбизектиҥ бала тужыла, чыдаганыла , эр – кемине јеткениле таныжып алар аргалу. Бӧкӧниҥ ӧзӱп -  чыдаганынавтор бӱдӱмјилӱ  јурайт. Повестьтиҥ башталганында Ирбизек он эки јашту  уулчак , теҥериле теерип учуп турган телейгендер, тарбалјындар, шоҥкорлор ло шӱӱргекчилерди соныркап ла кайлап  кӧрӧтӧн. Мынайда автор Ирбизектиҥ амадузын чокым јетирерге амдаган.

Чокымдап айтса, уулчак јаштаҥ ала «теҥериниҥ тӱбиле, булуттардыҥ ортозыла учатан канатту куш болорго амадайтан. Керек дезе, тейлеген, эмезе шоҥкор, эмезе мӱркӱт болуп, эки колын тарпайтып алала, учуп јӱрген куш болуп ойноп, јӱгӱрип туратан » - деп, автор бичийт.Бу айдылган Јолдыктарды кычырганда алтай албатынын айткан терен шуултелу кеп сози бар "Аш кылгада,бала Јашта". Алтай калыктын ойгор созинде, анчадала бала канайда Јурерин, кем болорын Јаш тужында   озолондра ойын ажыра  ойноп салар деп айдыжатан. Онын учун Ирбизектин кушкаш болуп бийикте учканы, байла Јарлу боко болорынын белгези эмеспе.  

     Уулчактыҥ бӱдӱми баатыр бӱдӱмдӱ болгонын, И. В. Шодоев бир – эки темдектерле кӧргӱзип чокым јурайт. Элдеҥ озо ол, он эки јашту уулчак,  кенје торбоктыҥ  сеги јаҥыскан јӱктенип, ада – энезин кайкаткан. Бу да учурал оны тыҥ кайкаткан. Је «кара јалду, кызыл – сары беедеҥ , ак сары кулун» чыгарда, Чийне  ал санага тӱжӱп јат.

     Алкы бойымныҥ билемде алып тудар бӧкӧ бӱтти, азыраган малымнаҥ баатыр минетен ат бӱтти. Јыргалду јӱрӱмниҥ белгези бе јууныҥ – чактыҥ ырызы ба?» Мынайда шӱӱп, Чийне арт учында айдынат: «Кара албаты канду јууга кырылганча, јылым – јаш уулым јер – телекей ӧдӱп, јууга – чакка киргенче, Алтайына кара јойу артсын».

  Јаш кулунды сойгоны та чын, та јастыра керек, адазы уулын эркеледип, јартайт:

«Ас та болзо, албатыҥ бар, адаанын алар бӧкӧ болорыҥ, эне – тӧрӧл Алтайыҥ бар – ады – чуузын јарлу эдериҥ . Канадым јок деп кунукпа, канадыҥ – сениҥ албатыҥ , нӧкӧриҥ јок деп эрикпе, нӧкӧриҥ – сениҥ  албатыҥ». Јарлу боко болуп буткен болзон, кудай сенин минетен канату нокоринди кожо јайатан јанду. Кай чорчоктордо алыптардын аргымак ады ла баатырдын јепсели ороги турган ак айас тужеретен,   алыпты албатынын коручызы болуп јайаган. Айдарда, Ирбизек ары јанынан јайаган алып баатыр болуп јат. Је адазы Чийне кулунды коруп, уулына килеп, канду јууга кирбезин деп, кулунды олтурип јат.Кулуннын чыканы ол база бир Ирбизектин баатыр болорынын белгези.

     Он тӧрт јаштуда  Ирбизек Јӧргӧмӧшбайдыҥ јалы јок јалчызы болуп иштеген. Он алты јаштуда  оныҥ ады Чакыр ла Јабаган ичинде текши јарлу боло берген. Кӱрешчилердиҥ маргаанында Ирбизектеҥ кӱчтӱзи јок болуп турат. Бу учуралды И. В. Шодоев кӧрӱмјилу јурайт.

            «Кӱн тамырланып чыгып келди. Келген бийлер бойыныҥ бӧкӧзин јараштыра чӱмдеп эткен эптӱ ширееге отургызып, кӧрӱнбес эди, ак торко кӧжӧгӧлӧ п ийди. Тӧрт  кижи ширеениҥ эки јанындагы туткуларынаҥ тудуп, чеп – чек ӧрӧ кӧдӱрип, кӱрежетен јер јаар ууланды. Ол ок ӧйдӧ алтай бийле эки агаштаҥ јазаган шырканы теҥделижип кӧдӱрип, кӱреш болотон јер јаар бастылар.

        Кӱрежетен јер эдип темдектеген јерге эки јанынаҥ эки бӧкӧни экелеле, кӧжӧгӧлӧрди бир ӧйдӧ ача тартып ийди. Эки бӧкӧ тура јӱгӱреле, кӱреже берди».  Мынайда озодо Кыдат ла алтай  калыктар ортодо кӱреш – маргаандар ӧдӧтӧн.Алдында алтай куреш бийик кеминде ле боколорин чум јандарды тузаланып откуретен

   Ирбизек маргаандарда бирде тыҥзынбай, бойын албаттыныҥ уулы деп бодойтон. Оныҥ да учун турултазын јокту улуска ӱлештирип берет. «Албатымныҥ  адынаҥ кӱрешкем, уйатка бис калбадыс. Ачу теримниҥ турултазын јокту да улус алышсын».

          Мынайда  И. В. Шодоев  албаттыныҥ атту – чуулу  бӧкӧзиниҥ сӱр – кеберин бӱткӱлинче  јурап кӧргискен. Автордыҥ тили байлык учун геройлордыҥ эрмек сӧзи чечен, эптӱ , шӱӱлтези дезе учурлу. И. В. Шодоевтиҥ  тапкан тӱҥдештирӱлери чокым  ла јарт. Темдектеп алза ,  Ирбизектиҥ  тыш бӱдӱмин автор мынайда јурайт: «Эт балтырлары темирдий болгон, чӧӧчӧйдий јаан кӧстӧринеҥ  бала – барка коркыбазын деп, бӧригин кептей кийип алатан».  Бу повестьтиҥ тӧзӧлгӧзинде албатыныҥ  кеп куучыны салынганы јарт. Је автороны бойыныҥ кӧрӱмиле байыткан, сӱр – кеберлерди  бӱткӱлинче  јураган .  Оныҥ да учун  И. В. Шодоевтиҥ  бу повизиниҥ тӧс ууламјызын, кееркедим кемин бийик балагадый.  

Тайлунова

Аяна

Дяны - Дёловна

             1975 јылда тулаан айдыҥ 4 кӱнинде Кош - Агаш аймакта Ортолык јуртта колхозчыныҥ  билезинде чыккан.  1992 јылда Ортолыктыҥ  орто ӱредӱлӱ школын божоткон.

             Туулу Алтайда  педагогический университетке кирген.  1998 јылда ӱредӱни эрчимдӱ божодып, бойыныҥ ӱредӱчи ижин Ташанта јурттыҥ баштамы школынаҥ баштаган. Тургуза ӧйгӧ јетире иштейт.

            2003 јылда 2 КК аттестацияны бийик кеминде ӧткӧн.  Андый ок класстыҥ башкараачызы болуп иштеп  эки выпускты божоткон.  2002 - 2006 јылга јетире "Энчи" деп этно - культуралык циклдиҥ башкараачызы  болуп иштеген.  

             2011  јылда "Шатра" ла "Тогуз Кумалак" деп кружокты ӧткӱрип тургуза ӧйгӧ јетире једимдӱ апарат.Таскаткан ӱренчиктери алтай тил ле литератураныҥ олимпиадаларга, маргаандарга туружып бийикп једимдерге ле јеҥӱчилдер болгон.  

          Бойыныҥ јеҥил эмес эрчимдӱ ижи учун  Почётный  грамоталарла кайралдаткан.