Буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ харуулан ойлгуулха хэрэгсэлнүүд
статья (5, 6 класс)

Мункуева Албина Баировна

Улаан-Yдэ хотын 3-дахи хэлэ бэшэгэй гимназиин багша

Буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ харуулан ойлгуулха хэрэгсэлнүүд

Буряад  хэлэндэ hурагшадай дурлал татаха гээшэ буряад хэлэеэ  заажа байhан  багшанарай шухала зорилго болоно. Тиимэһээ багшанар ажалдаа шэнэ онол аргануудые, элдэб түхэлэй хүдэлмэринүүдые, һонирхолтой үзүүлбэринүүдые, харуулан олйгуулха  хэрэгсэлнүүдые хэрэглэжэ, үхибүүдэй һуралсал һонин болгохо гэжэ оролдохо шэнжэтэй.

Харуулан олйгуулха хэрэгсэлнүүд хэшээл бүхэндэ хэрэглэхэ гээшэ тон ехэ удха шанартай, нэгэ ушарта, hурагшадай үзэжэ байhан материалаа бата бэхеэр хадуужа абахадань, айхабтар туhатай, нүгөө ушарта, ойлгожо абаhан юумэеэ hайнаар, гүнзэгыгөөр  ойлгожо абадаг гуримые багша хододоо hанажа ябаха уялгатай.

Һурагшадые эдэбхитэй болгохо хэрэгтэ мүнөө үеын техническэ элдэб хэрэгсэлнүүдые ашаглан хэрэглэлгэдэ туһатай байха. Хэшээлнүүдтээ элдэб презентацинуудые  тусхай темээр хэрэглэхэдэ, hурагшад hайнаар хадуужа абаха аргатай. Һурагшадта хараһан видеофильмын гү, али презентациин үндэһөөр аман ба бэшэмэл даабари үгэжэ болохо. Абяа бэшэдэг диктофон хэлэлгын абяа ажаглалга, һурагшадай хэлэлгэдээ анхаралтайгаар хандадаг болохо хэрэгтэ туһална; бэшэгдэһэн һурагшадай хэлэһэн үгэнүүдые хэһэг хэһэгээр дахин дуугарган табиһанайнгаа һүүлдэ шүүмжэлэн хэлсэдэг байхада, аша туһатай байдаг.

Дидактическа материалнууд хадаа һурагшадай ѳѳһэдѳѳ, бэеэ даагаад хүдэлхэдэ туһатай һуралсалай хэрэгсэл болоно. Шэнэ темэ гарахадаа, үзэһэнѳѳ бүридхүүлхэдэ хэрэглэдэг. Бүхы ангиин hурагшадай хүдэлхэдэ туһатай. һурагша бүхэнэй онсо илгаа хараадаа абан багшын заахада туһатай, юундэб гэхэдэ, һурагшадай мэдэсэ, шадабари ба дүршэл адли бэшэ байдаг.        

Дидактическа материалнуудта үгтэhэн мэдүүлэлнүүд ба текстнүүд үзэжэ байhан темэдээ таарахаhаа гадна, hурагшадые хүмүүжүүлхэ ябадалда туhалха зэргэтэй. Гоё hайхан удхатай мэдүүлэлнүүдые ба текстнүүдые абабал, ехэ hайн байдаг. Тиимэhээ мэдүүлэлнүүд шабинарай дура татадаг, гоё hайханиие ойлгодог, мэдэрэлыень хүмүүжүүлдэг, грамматическа материалаа шудалхадань hонирхолтой болодог.

Карточканууд соо янза бүриин даабари үгэжэ, элдэбын хүдэлмэри hурагшадаар дүүргүүлжэ болоно:

- Yгтэһэн жэшээгээр бэшэжэ һураха.  

- һонирхоһон сэдэбээрнь шэнжэлэлгын ажалда хабаадуулха, грамматикын зарим бүлэгүүдые гүнзэгырүүлэн үзэхэ г. м.

- Түшэг болохо үгэнүүдтэй карточканүүдые үгөөд, текст зохёохо даабари үгэхэ.

- Хүмүүжүүлгын удхатай үгүүлэл үгөөд, удхаарнь өөрынгөө һанал бодомжо багаханаар бэшэхэ даабари үгэхэ.    

- Элдэб хэлэлгын хэбуудые үгөөд,  харюунуудые бэшүүлхэ.

- Түсэбэй ёһоор литературна геройнуудта (ганса геройдо гү, али зэргэсүүлһэн) зураглал бэшэлгэ.

- Мультфильмын, зүжэгэй ба уран зохёолой ямар нэгэн геройн дүрэ зураг үгөөд, зохёолго бэшүүлхэ.

- Юрын байгуулгатай рассказуудые ородһоо буряад хэлэн дээрэ оршуулга.

- Һайндэр гү, али һурагшадай амаралта тухай аман ба бэшэмэл хөөрөөн (жэшээлхэдэ, “амаралтын үдэрнүүд”)

- Ариг сэбэрые сахилга, физкультура, спорт тухай темэнүүдтэ бодомжолгын зүйлнүүдтэйгээр аман ба бэшэмэл зохёолго бэшэлгэ (жэшээлхэдэ, “Минии үдэрэй журам”, “Спортоор бэеэ hорилго ”).

- Ямар нэгэ юумые зураглан бэшэлгэ г.м.

Гуримшуулһан текстнүүдтэй гү, али  тоонуудтай ехэшэг хэмжээнэй саарһан дээрэ гаргагдаhан үзүүлбэринүүд элдэб даабари хайшан гээд дүүргэхэб гэжэ заабарилдаг. Хойно хойноһоонь дүүргэхэ шатануудтай алгоритм боложо угэнэ. Зарим таблицанууд соо үдэр бүри һурагшадта хэшээлдээ элдэб даабаринуудые, практическа хүдэлмэри дүүргэхэдэнь хэрэгтэй материалнууд ородог, танхим соо удаан саг соо үлгѳѳтэй байдаг. Олонхи таблицанууд ехэнхидээ шэнэ мэдээ үгэдэг, тиимэһээ шэнэ темэ гарахадаа багша хэрэглэбэл туhатай.

Удхаара холбоотой хэлэлгэ хүгжөөхэ хүдэлмэриие үрэ дүнтэйгөөр эмхидхэхын түлөө элдэб янзын зурагуудые хэрэглэхэ тон шухала. Зурагай үндэhөөр богонихон рассказ үхибүүдтэ зохёолгожо болохо. Толинуудай болон хүсөөр һурагшад өөһэдөө хүдэлжэ һурана, үзэһэнөө дабтахадань, мартаhанаа hанахадань, мэдэсэеэ гуримшуулхадань туhатай юм. Эндэ хамагай түрүун һургуулиин номууд ба элдэб толинууд (орфографическа, ород-буряад, буряад-ород) хэрэглэгдэхэ байна. Элдэб янзын бэшэмэл даабари дүүргэхэдээ, hурагшад энэ тэрэ үгэнүүдэй зүб бэшэлгэдэ ядалдадаг. Иимэ ушарнуудта hурагшад өөһэдөө  орфографичека толи зохеоходо ехэ туhалха байна.

Багша бүхэн hурагшадта ямар онол арга хэрэглэхэдэ тэдэнэр hайн ойлгоноб, бүхөөр хадуужа абанаб, ухаан бодолоо гүйлгэжэ hуранаб, hонирхоноб гэжэ шэнжэлhэнэй удаа таарамжатай шэглэл барин хүдэлмэриеэ эмхидхэхэ болоно.