Хураангай состер
план-конспект урока (5 класс)

Башкының ажыл чорудулгазының сорулгазы

Өөредиглиг: Ѳѳреникчилерни хурааңгай сѳстер деп термин-биле таныштырар.

Кижизидилгелиг: уругларны төрээн дылынга ынак  болгаш сонуургалдыг болурунга; сөстү үнелээр чорукка; бөлүк болгаш эжеш ажылдаашкынга киржилгезин улгаттырар чорукка болгаш бот-боттарын хүндүлежир чорукка кижизидер.

Сайзырадыр: словарь курлавырын байыдар, аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

Кичээлдиң хевири

Чаа тема тайылбыры.

Чедип алыр түӊнелдер

1.Эртем талазы-биле (дыл): Хурааңгай сѳстерниң тургустунар аргаларынче, оларныӊ шын бижилгезинче шиӊгээттирер.

2. Метопредметтиг (эртемнер талазы-биле чедип алыр түӊнелдер: Хурааңгайлаар арга талазы-биле уругларныӊ чедип алган ханы, быжыг билии дыл эртеминиӊ өске кезектерин өөредиринге улуг ужур-дузалыын көөр.

3. Бот-хуузунда чедип алыр түӊнелдер: хурааңгай сѳстерниң амыдыралга улуг ужур-дузалыын, ажыктыын уругларга ханы билиндирер.

Ажыглаар методтар, аргалар болгаш өөредилгениң хевири

1. Хайгаарал методу;

2. Беседа;

3. Деӊнелге аргазы;

3.Башкыныӊ сөзү методу;

4. Бөлүк болгаш бот-тускайлаң ажылдаары.

Дерилгези

1. Тыва дылдың 5 класс ному;

2. Мультимедиа дериг-херексели;

3. Компьютер;

4. Үлелге материалы.

Кол билиишкиннер

Хурааңгай сѳстер

Кичээлдиң

кезектери

Башкының ажыл-чорудулгазы

Өөредир болгаш сайзырадыр кезектер. Мергежилгелер болгаш онаалгалар

Өөреникчиниң ажыл-чорудулгазы

Башкы биле өөреникчиниң харылзаа чорударының хевири

Чедип алыр чаӊчылдар, билиглер, мергежилдер

Хынаарының хевири

1

2

3

4

5

6

1) Өөредилге

ниң

хевиринге туружу (мотивация).

Эки хүннүң мендизи-биле, уруглар. Бот-боттарывысче көржүпкеш, хүлүмзүржүптээлиңерем. Чүге дизе «хүлүмзүрүг – сагыш-сеткилдиң чырыдыкчызы» дээр болгай.

Эр хейлер, олуттарыңарже олургулап алыңар. Силерниң сагыш-сеткилиңер чырыткылыг, өөрүшкүлүг болганынарга өөрүп, бо хүн демниг болгаш найыралдыг ажылдар боор бис деп бүзүрээр-дир мен.

Өөреникчи башкы-биле харылзааны тудар, кичээнгейлиг

Кичээлге белен болур.

Айтырыг-харыы

1.Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер.

Өөредилгеге хамаарылгазы эки болуру

2.Медереп билир түңнел.

Кандыг-даа чаа чүүлдү өөренип алыр деп сорулга тургустунуп келир.

3.Кылып чорудуп тургаш чедип алыр түңнел.

Боттары улаштыр ажылдаар деп сорулганы уруглар баш удур салып алыр.

Аас-биле ажыл.

2. Катаптаашкын. Херек кырында шенеп өөредири.

1. Ооң мурнунда өөренген чүүлдерин катаптаар:

- Эрткен кичээлдерде сѳс чогаадылгазының кол-кол аргаларын кѳрген бис, оларны сактып, катаптаптаалыңар, уруглар!

Самбыраның ийи талазында сѳстер бердинген (шагар-оът, болчаг, хаакчы, карак шили, саржаг, тозан, тѳлептиг, чечектелиишкин), оларны сѳс чогаадылгазының кайы аргазы-биле тургустунган болгаш аңаа дүрүмнү шээжи-биле чугаалаптаалыңар!

Морфологтуг (кожумактыг) арга: болчаг, хаакчы, тѳлептиг, чечектелиишкин.

Синтаксистиг (дѳстер каттыштырар) арга: шагар-оът, карак шили, саржаг, тозан.

Дүрүм: Дазылга чогаадылга кожумактары немешкенинден чаа сѳс тургустунар арганы морфологтуг (чогаадылга) арга дээр.

Ийи дѳстүң каттышканындан чаа сѳс чогаадыр арганы синтаксистиг арга дээр.

2. Презентацияда домакты кичээнгейлиг номчуңар: Араттар ТАР-ның 10 чыл оюн таварыштыр ССРЭ-ниң берген белектериниң дугайын ѳѳрүп чугааладылар. Бо домакта кандыг онзагай, билдинмес сѳстер бар-дыр, уруглар?

-Шын-дыр, эр-хейлер! Улуг үжүктер-биле бижиттинген сѳстер бар бооп турар, бо хүн кичээливисте ол кандыг сѳстер дээрзин, оларны шын адаарын болгаш бижиирин ѳѳренир бис. Кыдырааштарыңар ажыткаш, чаа теманы бижип алыңар. Сѳс чогаадылгазының база бир онзагай аргазы-хурааңгайлаар арганы ооренир бис, чижээ, ТАР, ССРЭ.

Сѳстерниң эге үннеринден тургустунган сѳстерни улуг үжүктер-биле бижиир. Ындыг сѳстерни хурааңгай сѳстер дээр.

Номнуң 47 дугаар арнында дүрүмнү номчуур кижи…Дараазында мергежилге 98-ти аас-биле кылыптаалыңар: ында карартыр парлаан хурааңгай сѳстерни шын адаарынче болгаш утказынче кичээнгей салыңар.

Самбырада онаалганы кылыр, кылган онаалгадан дүрүмнү катаптаар.

Башкы бүдүн класс-биле ажылдаар, өөреникчилер башкының айтырыгларынга харыы бээр.

1.Медереп билир түңнели: (познавательный) кандыг-ла бир чаа чүүлдү билип алыр деп сорулга тургустунуп кээри.

2.Кылып чорудуп тура чедип алыр түңнели: (регулятивный) бот-боттарының канчалдыр ажылдаарын баш удур боданып алыр.

3.Харылзажылга талазы-биле түңнели: (коммуникативный) бөлүү-биле ажылдап, бодалдар солчуру, кады ажылдап турар эштериниң илередип турар бодалынга каттыжып азы чөшпээрешпейнтурарын бадыткап, үнелел бээри.

Аас-биле ажыл.

3. Быжыглаашкын

 Кижи бүрүзүнде карточкалар үлеп каан мен, карточкада домак бердинген. Хурааңгай сѳстерни ушта бижээш, оларның утказын чанынга тайылбырлаңар. (3 мин)

Дараазында, «Тывынгырлар» деп оюн ойнаар бис, уруглар! Классты 3 бѳлүкке чарыптаалыңар, бѳлүк бүрүзүнге хурааңгай сѳстер адап бээримге солун, бѳлүүңер-биле кыска домактар чогаадыр силер:

1-ги бѳлүк-МАР, раймаг, медучилище

2-ги бѳлүк-АКШ, райком, телешии

3-кү бѳлүк-КНО, хоорком, медпункт

Ук оюнга идепкейлиг киржир.тСөс-домаан сайзырадып, кол билиглерни шиңгээдип алыр, оларның аразында харылзаазын көөр.

Бот-тускайлаң болгаш бөлүк аайы-биле ажылдаар

1.Бот-тускайлаң чедип алыр түӊнелдер.

Чаа билиглерни чедип алыр.

2. Медереп-билип тургаш чедип алыр түңнелдер.

а)Башкының тайылбырындан болгаш эштериниң харыыларындан херек медээни шиңгээдип ап, оларны чурум аайы-биле системажыдар.

б) Дыӊнап болгаш бижип ора, херек медээни тодарадыр.

3.Таарыштырар түңнел.

Кылган частырыгларын эскерип билири.

Бижимел ажылдаар.

4. Түӊнел (рефлекция)

Онаалга: Мергежилге 104, арын 48. Хурааңгай сѳстерни ажыглап тургаш, «Мээң тѳрээн чурттум» деп кыска чогаадыг.

Беседа болгаш айтырыглар.

 - Бөгүн кандыг тема өөрендивис, уруглар?

-Партаңарда 3 аңгы смайликтер бар, көрүңерем. Бодуңарның сеткил-хөөнүңерге тааржыр смайликти шилип алгаш, көргүзүңер.

- Кичээлди сонуургадыңар бе, уруглар?

- Бо кичээлде чаа чүнү билип алдынар?

Эр-хейлер, уруглар. Менээ база силер биле ажылдаары солун болду. Идепкейлиг харыылап турган улуска демдектерни салып каар мен. Улуу-биле четтирдим.

Бодунуң туружун бадыткап тургаш, тайылбырлап чугаалаары.

Шупту ажылдаар

1.Медереп-билип тургаш чедип алыр түңнелдер. Эштериниң харыызын дыӊнап тургаш, бодунуң билииниң чедер четпестерин тодарадыр. Таарыштырар түңнел. Бергедээшкиннерни тодарадып, частырыгларын эдип, бодунуң ажылынга үнелел бээр. Медереп-билип тургаш чедип алыр түңнелдер. Анализ, синтез болгаш бөлүктээшкин аргалары-биле ажылды чорудары, катаптап, түңнелдеп үндүрер.

Аас-биле ажыл.