5нче сыйныф өчен татар теленнән дәрес эшкәртмәсе
учебно-методический материал (5 класс)

Тема: Лексикология. Лексика һәм лексикология турында  төшенчә.

Максат:

1. Лексика һәм лексикология төшенчәләрен аңлату, алар арасындагы аерманы ачыклау.

2.Лексикология исемле тел фәненең үзенчәлеген ачыклау.

 Фикер сәләтен үстерү максаты - Укучыларның логик фикерләү сәләтен, мөстәкыйльлекләрен, иҗади активлыкларын һәм танып-белүне үстерүгә ярдәм итү.

3. Тәрбияви максат - аралашу һәм коллективта хезмәттәшлек итү күнекмәләрен формалаштыру. Төркемнәрдә һәм мөстәкыйль эшләү күнекмәләрен ныгыту.

4. Әхлак тәрбиясе бирү.

П р е д м е т- ш ә х е с к ә кагылышлы балаларда белемгә омтылыш тәрбияләү.

Җиһазлау: мультимедиа проекторы, экран, презентация, сүзлекләр, таратма материал

I.Оештыру өлеше.

-Исәнмесез!                                                                            

 -Исәнмесез, укучылар.Әйдәгез,бүгенге көнне котлап, бер-беребезгә матур итеп елмайыйк, уңышлы көн телик. Утырыгыз.Бүген класста кем деңур?(1 укучы сөйли)

Ә бүген ничәсе һәм нинди көн?Рәхмәт. Укучылар, бүген безнең дәресебездә кунаклар да бар, аларга үзебезнең белемнәребезне күрсәтербез.

Дәресебезнең эпиграфы итеп мин Шәйхи Маннурның шигыреннән өзекне алдым.

Татарча да яхшы бел

Русча да яхшы бел.

Икесе дә безнең өчен

Иң кирәкле , затлы тел.

Укучылар, без үзебезнең туган татар телен өйрәнүне дәвам итәбез, ике телне дә яхшы белергә тырышып, дәресебезне башлап җибәрәбез.

II.Өй эшләрен тикшерү.

Әйдәгез өй эшләрен тикшерәбез. Өйдә сезгә табигат һәм шигыр сүзләренә транскрпсия ясарга иде. Кем бу сүзләрен тактага чыгып  языр?( 2 укучы)

III.Актуалләштерү

Балалар, без сезнең белән нинди бүлекне тәмаладык, ә бүген инде телнең тармакларын өйрәнүне дәвам иттерербез.

Әйдәгез башта дәфтәрләрдә бүгенге числоны язып куек. 

Рәсем диктанты язу, тактага карап, нәрсә икәнен әйтеп, дәфтәргә язабыз.

Рәсем диктанты: тиен, әтәч,арыслан,аккош,үрдәк, чеби, бу сүзләрнең тәрҗемәләрен дә әйтик.Бу сүзләр безнең татар теленең  сүзләре. Тагы да бихисап төрле сүзләр бар безнең туган телебездә. Без сүзләр аша аралашабыз. Бер-беребезне аңлашабыз.  

IV/Яңа теманы өйрәнү.Укучылар, ә Телнең сүзлек байлыгын без ничек дип атыйбыз?как называем словарный запас любого языка? Лексика дибез.Ә  шул байлыкны өйрәнә торган тел тармагын лексикология дип атыйбыз.Димәк, без бүген сезнең белән лексика һәм лексикология турында төшенчә белән танышачакбыз.Нәрсәләргә өйрәнербез икән, ничек уйлыйсыз?

Дәфтәрләргә бүгенге теманың исемен язып куегыз.Китаптагы кагыйдә белән танышып китик(  82 нче бит)Шулай ук лексикологинең тагы да берничә тармагы бар: фразеология, ономастика, семасология,этимология,лексикология.

Дәреслектә бирелгән 179 нчы күнегүне таптык. Рәсемнәр һәм аларга караган сүзләр бирелгән, шуларны безгә төркемләргә кирәк.

Укытучы: Бу  рәсемгә нинди сүзләр ярый?Мәктәп, тапкырлау, кушу, алу, математика, аттестат.Боларны дәфтәргә яздыру.

Табиб

Трамвай йөртүче

Компютер белгече.

Укучылар, һәр сүзнең үзенә генә хас мәгнәсе була.Мәсәлән, Камыр сүзе: онны, суны, сөт һәм башка әйберләр белән катнаштырып изүдән

барлыкка килгән куе массаны белдерә.Сүзләрнең лексик мәгнәсен без аңлатмалы сүзлекләрдән белә алабыз.

Сүзлекләр турында мәгълүмат бирү.

Әйе, укучылар, без сезнең белән "Сүзләр дөньясының никадәр
бай, мавыктыргыч булуын күрдек. Ә бу сүзләр
барысы да кайда очрашалар соң?

-Сүзлекләрдә.

-Әйе, сүзлекләрдә очрашалар алар. Ә сез нинди сүзлекләр беләсез?

Алар ни өчен кирәк? Аның белән ничек эш итәләр?

(Сүзлекләр күргәзмәсеннән файдалану).

Сүзлекләрдә эшләү.Менә сезнең алда татар теленең Аңлатмалы сүзлегенең бер томы, шушыннан Мәктәп, очучы сүзләренең аңлатмасын табып укырга кирәк.(бер укучы эшли)

Ә башкалар белән төркемгә бүленеп  182нче күнегүне үтибез. Ялгыш килеп эләккән сүзләрне табарга.

Ял итеп алу(мултфилм карау)

Сүзлеккә әйләнеп кайту, бу сүз белән җөмлә төзергә.

Укучылар, мин сезгә җөмләләр укыйм, шуларның аермаларын табарга кирәк.1)Балалар бакчага су сибәләр-2)Су буендагы куаклыкта сандугач җыр сибә.Димәк, сибә сүзе ул күп мәгнәле сүз.-многозначное дип әйтәбез русчаТуры мәгнәле(прямое значение) җөмлә кайсысы? Ә икенчесе күчерелмә(переносное) мәгнәле.

Телдән 185 нче күнегүне үтибез.Укыйбыз, 4 җөмләне язып куябыз.

Әйдәгез тизәйткеч белән танышабыз:

Кара карга

Кунган карга,

Карга кунган

Ак карга.

Тел чарлагыч өстендә эшләү.Бергәләп кабатлау, истә калдырырга тырышу.

Карга-грач

Карга-на снег.Бу сүзләрне ничек дип атыйбыз?Омонимнар.Ә ак-кара, матур-ямсез, бу сүзләр ничек дип атала? Антонимнар.Алар нинди сүзләр.(капма-каршы сүзләр)

Матур, чибәр, ямле, болар нинди сүзләр? Синонимнар

Бирелгән сүзләрнең антонимнарын икенче төркемнән сайлап алырга:

Каты, шатлык, арзан, көн, картлык, яз, юмарт, яманлау, китү, биек, керү, тирән, җимерү, менү, авыр, кабызу, якты.

 Кайгы, йомшак, төн, кыйммәт, көз, яшьлек, мактану, саран, тәбәнәк, кайту, чыгу, сай, төзү, төшү, җиңел, сүндерү, караңгы, киң, кыска.

Карточкаларда эшләү:

каты,  шатлык, арзан, көн//кайгы, йомшак, кыйбат, төн

картлык, яз, аз, ак//яшлек, күп, көз, кара

китү,биек,керү, тирән// тәбәнәк, сай, кайту, чыгу

аста, менү, авыр, якты// төшү, өстә, җиңел, караңгы

Сүзлек эше:

Арзан-дешевый

Кыйбат –дорогой

Картлык-старостҗ

Тәбәнәк-низкий

Укучылар, әйдәгез Шәүкәт Галиевның “Сүзләр иленә сәяхәт” дигән шигыре белән танышабыз.

Шәвәли: -Сүзлек бабай, Бай бабай,

Бик күп сүзең бар,бабай.

Сүз иленә керимче,ниләр барын күримче,

сәфәр кылып йөримче?

Сүзлек бабай: -Тере сүзләр иле бу,

Төрле сүзләр җире бу.

Беләсеңдер ич, балам,яши монда өч заман-

Хәзергесе, үткәне, киләчәктә көткәне.

Сәнгатле итеп уку,нинди 3 заман турында сүз бара, элеккеге, әлеге һәм яңа барлыкка киләчәк сүзләр турында әйтергә теләгән автор. Димәк, тормыш алга бару белән, безнең дә сүзлек запасыбыз байый бара, яңара, ә кайберләре кулланудан төшеп кала.

Рефлексия: бүген нәрсәләр турында белдегез? Нәрсәгә өрәндегез?Актив катнашкан укучылар үзләренә билгеләр куя.

Өй эше:5 билгесенә-189 нчы күнегү, 4 билгесенә- 183.Дәрес тәмам, барыгызга да рәхмәт,БАЛАЛАР

Приложение №1

ФИО_________________________________

ФИО_________________________________

Приложение №3

“ Кем күбрәк “ уены. “Китапханә “ сүзеннән яңа сүзләр төзү. (Составить новые слова из слова Китапханә)

“ Кем күбрәк “ уены. “Китапханә “ сүзеннән яңа сүзләр төзү. (Составить новые слова из слова Китапханә)

Приложение №2

Сүзләр иленә сәяхәт

Шәвәли: -Сүзлек бабай, Бай бабай,

Бик күп сүзең бар,бабай.

Сүз иленә керимче,ниләр барын күримче,

сәфәр кылып йөримче?

Сүзлек бабай: -Тере сүзләр иле бу,

Төрле сүзләр җире бу.

Беләсеңдер ич, балам,яши монда өч заман-

Хәзергесе, үткәне, киләчәктә көткәне.

                                                             Шәүкәт Галиев