Риза Фәхреддин мирасын куллану тәҗрибәсеннән
учебно-методический материал (9 класс)

1. “Милләт мәшһүр адәмнәре белән мәртәбәле”.
2. “Дөньяда яшәргә һәм башкалар рәтендә гомер сөрергә теләгән милләт үзенең үткән көннәрен белсен һәм үз тарихы белән дус булсын.”
3. “Әхлак белән әдәбият бергә булырлар. Бер халыкның әдәбияты нинди рәвештә булса, әхлагы да шул рәвештә булыр”.
4. “Олуглык, игелеклелек вә гыйззәтлелек гыйлем һәм күркәм әхлак нәтиҗәседер.”
5. “Әхлак төзек булу, белемнән дә алда йөри,әхлак булмаган урында бәхет булмас.”
6. “Адәм баласы ни кадәрле зирәк вә зур гаиләгә караган һәм дә бай булсын- кулы белән эш эшләү, тир агызып байлык табу һич тә гаеп булмас, вә аны үз дәрәҗәсендә аз гына төшермәс... Алтын арслан авызында, аны алыр өчен күп тырышлык кирәк..”
7. “Дөньяда иң кирәкле гыйлемнәрнең берсе- кеше тану гыйлемедер.”
8. “Дөньяда тора белү- зур һөнәр, әмма үлә белеп үлү- аннан да зур вә кыйммәтле һөнәр.”
9. “Кеше сүгү вә халык берлә булышу әхлаксыз вә мөһмәл адәмнәр эшедер. Мондый эш берлә , әлбәттә, шөгыльләнмә, вакыт әрәм итмә, үз кыйммәтеңне төшермә!”
10. “Дөньяның гомре кеше берлән кычкырышып, дошманлык вә көнчелек итеп торырлык дәрәҗәдә озын булмаганы хәлдә бик күпләребезнең гомерләре шушындый мәгънәсез нәрсәләр белән үткәнлеге мәгълүм.”
11. “Гакыллы кеше аз сүздән күп мәгънә аңлар.”
12. “Һәркемнең үз дәрәҗәсенә утырта вә һәркемнең үз хәленә генә мөнәсиб мөгамәлә кылу ләзим”
13. “Кеше үзенең нинди адәм икәнлеген беләсе килсә, күршеләренең сүзенә колак салсын.”
14. “Ахмаклык- дәвасы табылмый торган хасталыклардан икәнлеге мәгълүм.”
15. “Мал булыр да, бетәр дә, әмма кеше хакы бетмәс, киләчәктә моның хисабы соралыр.”
16. “Картлыктан башка һәр хасталыкның дәвасы бар.”
17. “ Ахмак адәмнәргә җавап биреп тормагыз: бәлки яннарыннан китеп барыгыз. Аларга моннан да яхшы җавап юктыр.”
18. “Сөйләгәндә ант эчмәгез. “Дөрес сөйлим,”- димәгез. Бу исәпләр ялганчылар галәмәтедер.”
19. “Үзегездән кечеләрне түбән күрмәгез, гакылыгыз вә байлыгыгыз белән мактанмагыз.”
20. “Кешеләр турында күркәм фикердә булыгыз, яхшы эшләрен сөйләгез, яман эшләрен яшерегез, әмма үткәннәрне исә изгелектән башка нәрсә белән искә алмагыз.”
21. “Килешүләрегезне саклагыз, вәгъдәләрегезне җиренә җиткерегез, дусларыгызга тугрылыклы булыгыз.
22. “Кешеләрнең кайгы вә шатлыкларын уртаклашыгыз”
23. “Кем генә булсагыз да, адәм балалары белән әдәпле мөгамәлә кылыгыз”.
24. “Йомшак вә мөлаем сүзле, ихласлы булыгыз”.
25. “Ватан- кешеләрнең хөрмәте вә һәркем хозурында тора торган кадерле бер мактанычыдыр... Шуның өчен ватан өчен малыгызны кызганмагыз, көчләрегезне аямагыз, ватан хакына болай фидакарь булмаган кеше анда яшәргә лаек түгелдер. Ата вә анагызны, якын кардәшләрегезне ничек сөйсәгез, милләтегезне дә шулай сөегез, милләтегез өчен хезмәт итүне Җаныгызга бәхет дип белегез...”
26. “Без бетә торган кавем түгел, бәлки дөньяда мәңге торыр вә башка милләтләр белән берлектә җир йөзеннән файдаланыр өчен килгән милләтбез.”
27. “Үзеңә аманәт ителгән нәрсәне иясенә тапшыр, үзеңә хыянәт кылган кешегә хыянәт кылма.”
28. “Үзенең мәшһүр кешеләрен оныткан халыкның киләчәге юк”,
29. “Әдәбияты булмаган халык рухсыз.”

30.Үз гаебеңне күңел күзе белән күрә бел.

31.“ Сөенеч булсын шул кешегә: үз гаебен күреп, шуны төзәтү белән шөгыльләнү сәбәпле башкаларның гаепләрен күрергә вакыты булмас, малының артканын тиешле урыннарга сарыф кылыр, ә сүзенең артыгын үзендә калдырыр, начар эшләр кылмас”

Өлкән сыйныфлар өчен Ризаэддин Фәхреддиннең әхлак темасына язылган әсәрләре буенча төзелгән диктантлар җыентыгы

                                            Төзеде: Яңа Чишмә муниципаль районы                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          Шахмай урта гомуми белем мәктәбенең югары

 квалификацион категорияле татар теле һәм

әдәбияты укытучысы

Гыйльманова Кадрия Кыям кызы

VII сыйныфлар өчен

Ризаэддин Фәхреддин- татар халкының күренекле фикер иясе.

Ризаэддин бине Фәхретдин бине Сәйфетдин, укымышлы әти-әнисеннән дәресләр алганнан соң, җиде яшендә мәдрәсәгә керә, башта- үз авылында, аннары Түбән Чыршылыда укый. Һәр нәрсә белән кызыксынучан шәкерт югарырак сыйныфларда китап күчереп язу белән шөгыльләнә һәм үз заманы өчен бай гына китапханә булдыра. Риза Фәхретдинов яшь вакытта ук Мәрҗани әсәрләрен җентекләп өйрәнә. 1886 нчы елда Казанга барып, мәшһүр галим белән сөйләшү бәхетенә ирешә, бу очрашу аның күңелендә җуелмас эз калдыра. Ш.Мәрҗанинең фәлсәфи фикерләре, алдынгы карашлары яшь шәкертнең иҗади эшчәнлегенә уңай йогынты ясый. Мәдрәсәсен тәмамлап, балалар укыта башлагач, ул Мәрҗанинең алдынгы ысулларын куллана, тәрбия эшендә бай тәҗрибә туплый.

      Укыту эшчәнлеге белән беррәттән, Р.Фәхреддин фәнни эш белән мавыга, бик күп китаплар һәм мәкаләләр яза, татар халкының рухи тормышына караган язма чыганакларны җыя, тәртипкә сала. 1887-1888 нче елларда яшь галимнең бер-бер артлы балалар тәрбиясе, гарәп теле грамматикасы, әхлак тәрбиясе турында татар һәм гарәп телләрендә дүрт китабы дөнь күрә.      (141сүз)

                                                       Ә.Н. Хуҗиәхмәтов.

Бирем

Аерымланган хәлләрнең астына сызарга.

                          Искәртмәле диктант

Габбас мулла- укытучы да, укучы да. Кызына дәрес биргәндә укытучы булса, кызының табигатен өйрәнгәндә һәм дәресләрен шуңа туры китереп өйрәткәндә укучы булды. Мәгълүм булганча, баланың дәрестән алачак файдасы үзенең күңел биреп, әзер һәм кәефле булып укуына бәйле. Баланың күңеленә дәрескә мәхәббәт салу һәм бу мәхәббәтне киметмәү, һәм һәр көн арттыру мөгаллимнең осталыгыннан, тәрбия ысулларын камил куллануыннан тора.

       Әсманың сабак укуга булган шатлыгы, зирәклеге көннән-көн арта барды. Моны күреп, Габбас мулла белән Гайшә абыстай әйтеп бетерә алмаслык дәрәҗәдә куандылар. Чынлыкта, бу шатлык- иң дөрес һәм бәяләп бетерә алмаслык шатлык.

       Дөньяда кайбер кешеләр рәхәтлекне вакытны бушка уздыра торган урыннарда, шатлыкны төнге клубларда эзлиләр, ләкин бу кешеләр- гүзәл тәрбиядән хәбәрдар булмаган һәм ләззәт алмаган затлар. Акыл әһелләре һәм әхлакгалимнәренең бергә әйтүләренә караганда, “вакытны бушка уздыруда рәхәт юк”, бәлки чын рәхәтлек гаиләдә һәм гаиләләре белән идарә итүче иптәшләр янында булыр.   (132 сүз)

                                                                           Р. Фәхреддин.        

Бирем

Беренче кызыл юлдагы җөмләләрдә тыныш билгеләре куелышын аңлатырга.

        Аңлатмалы диктант

                    Китап вә уку.

   Гүзәл китаплар- гаҗәеп әйберләр күренәчәк көзге, аулакта сердәш, ялгызлыктан иптәш, хәсрәтләрдә шатлык китерүче, фикерләрне нурландыручы, үткән заманнар хәлләрен сөйләп торучы, өметләр, вакыйгаларны хикәят итүче, гакыллы кешеләрнең гакылларын күзләргә күрсәтүче аз хаклы күп файдалы нәрсәләрдер. Шуның өчен китап алуда саранлык итмәгез, китаплардан аерылмагыз!

     Ләкин китаплар арасында юк нәрсәләр язылган, мәгънәсез нәрсәләр белән тулганнары да бардыр. Боларны уку- кыйммәтле гомерне әрәм итү булыр. Шуның өчен фикерләрне нурландырачак, холыкны пакъләргә ярдәм бирәчәк, гакылны арттырачак китапларны ихтыяр итеп, башкаларыннан ерак булыгыз! Файдалы китапларны уку- күңелгә шатлык китерер, фикергә азык булыр, зиһенгә куәт бирер.

      Китап уку- кешеләрнең йөзенә нур, күңелләренә шатлык китерер. Шул сәбәпле зиһен хезмәте белән шөгыльләнүчеләр һәрникадәр арык булсалар да, гакыллары симез вә йөзләре мәхәббәтле булырлар.  (110 сүз)

                                                                                     Р. Фәхреддин.

Бирем

Тиңдәш кисәкләргә сораулар куярга һәм асларына сызарга. Җөмләнең кайсы кисәкләре тиңдәшләнеп килгән, шуны билгеләргә.

                 Иҗади диктант

                   Тырышлык әдәпләре

       Һичнәрсәсе булмаган кеше- фәкыйрь түгел, бәлки һөнәре вә тырышлыгы булмаган кеше- фәкыйрьдер. Үзе хакында тырышкан кешегә эш- һәрвакытта ярдәм итәр. Тырыш кеше гүзәл тереклек иткән хәлдә, ялкау кеше ачлыктан үләр. Бу дөнья тереклеге- һәркемнең үз гайрәтенә тапшырылган. Шуның өчен дөньяда торыр вә көн кичерер өчен һичкемгә ышанып тормыйча, фәкать үз гайрәтегездән өмет итегез, вә үзегез өчен үзегез тырышыгыз.

      Зирәк булган вакытыгызда- зирәклеккә ышанып яки һөнәрле булган вакытыгызда- һөнәргә арка биреп, эшсез вә хәрәкәтсез, тик ятмагыз. Чөнки тырышлык күренмәгән вә хәрәкәт ителмәгән хәлдә, зирәклек белән һөнәрдән бер файда хасил булмас.  ( 86 сүз)

                                                                      Р. Фәхреддин.

Бирем

“ Һөнәрле үлмәс, һөнәрсез көн күрмәс”  мәкален сез ничек аңлыйсыз, шул турыда язып бетерегез.

                                           IX сыйныфлар өчен

                                   Аңлатмалы диктант

Тырышлык- зурлык, ялкаулык- хурлык.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                            

    Ялкаулык- вакытны, форсатны исраф итү дигән сүз. Малны исраф кылу яман эш булса, вакытны һәм форсатны исраф итү бигрәк тә яман эш. Малны табарга мөмкин булса да, әрәм булган вакыт һәм кулдан киткән форсатны кире кайтарып булмый. Дөньяда иң үкенечле сүз “ вакыт үтте” дигән сүздер.

     Вакыт күп булса, ахирәт азыклары әзерләргә дә, дөньядагы тормыш итү сәбәпләрен кылуга да җитә һәм һәрберсеннән өлеш алырга мөмкин була. Халыклар гомер кыскалыгыннан зарланалар һәм бертөрле эш эшли алмый калулары өчен ачыналар. Бу зарлану һәм ачыну урынлы түгел. Чөнки, вакыт бик күп, гомер бик озын, ләкин без бу вакытлар һәм гомерләрне файдасыз һәм мәгънәсез нәрсәләргә сарыф итәбез. Әгәр сарыф итә белеп сарыф итсәң, вакытның иркен һәм озын икәнлеген, хәтта, күзебез белән күргән булыр идек. Дөрес, эш эшләү, акыл һәм бәдән хезмәтләре белән шөгыльләнү мәшәкатьсез түгел. Ләкин, һәрхәлдә, ялкаулык һәм эшсезлек мәшәкатьләренә, ялкаулык һәм эшсезлектән туган хәсрәтләргә күрә җиңелрәк.

    “Ялкаулык күңелне каралта” дигән сүз саф алтын булган хикмәтле сүздер.    (145 сүз)

                                                                 Р.Фәхреддин.

Бирем

1.Калын хәрефләр белән бирелгән сүзләрнең синонимнарын табыгыз.

2. Мәшәкать сүзенә аваз-хәреф анализы ясарга.

           Искәртмәле диктант

     Үз гаебеңне күңел күзе белән күрә бел

   Кеше үз гаепләрен төзәтү белән мәшгуль булсын өчен шул гаепләрне күрү кирәк. Үз гаепләрен күрерлек күз булмаганда бу эш мөмкин түгел. Үз гаепләрен күрә алмаган кешеләрнең бөтен эшләре кеше гаебен тикшерү була.

    Әгәр Аллаһы Тәгалә бер бәндәсенә яхшылыкны теләсә, аңа үз гаебен күрә торган күз бирә дә, шул бәндә үз гаепләрен үзе күрә башлый. Үз гаебен үзе күрә алучы адәм, әлбәттә, бәхетле кеше. Чөнки хасталык беленеп җиткәннән соң гына аны дәвалап була. Ләкин үз гаебен күрә торган күз бик аз кешеләрдә була.

     Үз гаепләрен күрергә теләүчеләргә шундый киңәш бирәсе килә: гаебеңне күрсәтүче кешеләрнең киңәшен тоту. Гаепләрне фаш кылып йөрүче һәм язучы дошманнарның файдалары тәлинкә тотучы дусларга караганда күп мәртәбә яхшырак.

       “ Бу кадәр әдәпне кемнән өйрәндең?”- дигән сорауга хәкимнәрнең берсе: “Әдәпсезләрнең әдәпсезлекләрен күрдем дә, шулардан сакландым”,- дип җавап биргән.     ( 126 сүз)

                                                            Р. Фәхреддин.

Бирем

Өченче абзацны җөмлә кисәкләре ягыннан тикшерергә.

                           Иҗади диктант

    Вакытын сарыф итә белгән кеше- малын да сарыф итә белер, ягъни бер минут вакытын буш җиргә сарыф итмәгән кебек, бер тиен булсын- акчасын да урынсыз җиргә җибәрмәс. Шуның өчен вакытыгызны һәм малыгызны әрәм итмәгез.

     Мал никадәр күп булса булсын, гомер никадәр озын булса булсын, алдан күрү булмаганда, яз көненең кары кебек эрер, бетәр, исеме дә эзе дә калмас. Алдан күрә белсәң, аз гына малың да бәрәкәтле булыр.

    Исраф иң хөрмәтле гаиләләрне бозар һәм иң бай өйләрне туздырыр, иң биек урыннардан түбән төшерер, иң шөһрәтле кешеләрне харап итәр. Шуның өчен исраф итүдән бик сакланыгыз .

    Алдан күрү белән кулланылса- мал азаймас, мал артыр, саран кеше ач калыр, исраф итүче авырар.   ( 100 сүз)

           Р. Фәхреддин.

Бирем

“Вакыт кадрен белү- киләчәгеңне уйлау” дигән җөмләне ничек аңлыйсыз, текстны дәвам итегез.

        Матур язу дәфтәрләренә язу өчен

         Белем әдәпләре

Һәрбер кешенең, аерым бер милләтнең бәхетле булуына төп сәбәпче – белем. Ашлыклар өчен яңгыр никадәр кирәк булса, адәм баласы өчен дә белем шул рәвештә кирәкле. Шуның өчен сез дә гыйлем өйрәнегез һәм балаларыгызны гыйлем юлына салыгыз, гыйлемгә ярдәм итегез һәм аны таратыгыз! Белемле халыклар сәгатьләп вә минутлап үскәндә, белемсез халыклар юкка чыгып бетәрләр. (50 сүз)

Бирем

1.Тыныш билгеләре куелышын аңлатыгыз.

2.“Белемле угыл-атадан олы” дигән мәкальне ничек аңлыйсыз? Шул турыда дәвам итеп языгыз.

                       Сайланма диктант

                    Гыйлем турында.

      Гыйлем- күңел күзен ачар, наданлык- караңгылыкны бетерер. Олы дәрәҗәләргә тоташтырыр, дошманнарга каршы корал булыр. Тереклекне саклар. Дөнья көтү сәбәпләрен белдерер, йорт эчендә һәм гомум халыклар белән ни рәвештә булырга кирәклеген өйрәтер.

      Гыйлем- галимнәрнең зиннәте, адәмнәрнең хөрмәте булып, караклардан куркусыз дәүләт һәм һич бетми торган байлыктыр.

     Гыйлеме күп кешеләргә караганда аз гыйлемле булудан оялмагыз, бәлки белергә кулыгыздан киләчәк әйберләрне белми калуыгыздан оялыгыз, чөнки монысы гаеп эш.

      Кайбер кешеләр: “ Китабы күп”,- дип, халык арасында исем чыгару өчен генә китап җыеп, үзләре дә файда алмаслар, башкаларга да файда китермәсләр, хәтта китап эчендә ниләр бар икәнен дә белмәсләр. Болар- йөк ташучылар. Үзегез алачак китапларның үзегезгә файда китерүчесен алыгыз.    (105 сүз)      

  Бирем

1. Тыныш билгеләре куелышын аңлатырга.
2. Кайсы кисәкләр тиңдәшләнеп килгән, асларына сызып, өсләренә язарга.          

Күпкырлы шәхес Ризаэддин Фәхреддин мирасы

Татар теле дәресләрендә куллану өчен таратма карточкалар

 “Фигыль төркемчәләре” темасына (6 кл)

                                             К-1

1. Фигыльләрне тап һәм төркемчәсен билгелә.

 2. Сал фигылен зат-сан белән төрләндер.

Кеше, үзенең нинди адәм икәнлеген беләсе килсә, күршеләренең сүзләренә колак салсын.

                                               К-2

1.  Фигыльләрне тап һәм төркемчәсен билгелә.

2. Ки фигылен юнәлешләргә куй.

Ашарга утырган вакытыгызда иң элек кулларыгызны юыгыз һәм яхшылап сөртегез.

                                              К-3

 1.  Фигыльләрне тап һәм төркемчәсен билгелә  

  2. Астына сызган фигыльгә морфологик анализ ясарга.

Никадәр олы ялгышы булса да, аш янында һичкемне шелтәләмәгез һәм һичкемнең гайбәтен сөйләмәгез!

                                            К-4

1. Мөстәкыйль сүз төркемнәренең өстенә язып билгеләгез.

2. Эшлә фигылен зат-сан белән төрләндер.

Мәктәпкә кергәч, аяк киемнәрегезне, өс киемнәрегезне билгеле җиргә куеп, укытучы һәм башка иптәшләрегезгә ачык йөз белән сәлам бирегез.

                                           К-5

1. Фигыльләрнең заманын билгелә.

2. Ю фигылен юнәлешләргә куй.

Яшь вакытта тәрбия алмаган кеше, соңыннан тәрбия алмаячагын онытмагыз.

                                     К-6

1. Астына сызган фигыльләргә морфологик анализ яса.

2. Укый фигылен заманнарга куй.

Китап, кәгазь һәм башка язу әсбапларыгызны чиста тотыгыз, каләмегезне авызыгызга капмагыз. 

                                “ Сыйфат” темасына

                                          К-1

1. Сыйфатларны табып морфологик анализ ясагыз.

2. Кызыл сыйфатын төрле дәрәҗәләргә куегыз.

Сезне гүзәл һәм гакыллы кешеләр булсыннар дип тәрбияләргә тырышкан мөгаллимнәрегезне олылагыз.

                                             К-2

1. Сыйфатларны табып морфологик анализ ясагыз.

2. Эш, ямь сүзләреннән сыйфатлар ясагыз һәм җөмлә төзегез.

Иптәшләрегезгә хөрмәтле булыгыз, тәрбияле кызларның сөйләшеп утыруын байлык дип белегез.

                                            К-3

1. Сыйфатларның астына сызыгыз.

2. Ак сыйфатын дәрәҗәләргә куегыз.

Күзегезгә зарар булмасын өчен бик якты һәм нечкә нәрсәләргә, ак һәм кызыл төсләргә озак вакыт карап тормагыз, күз өчен зарарсыз төсләр- яшел һәм күк төсләрдер.

                                           К-4

1.Бирелгән җөмләне ничек аңлыйсыз, дәфтәргә хикәяләп языгыз.

Кызларның иң сөйкемле булганнары- гадәти киемнәрдә, саф һәм чиста киемдә булганнарыдыр.

                                        К-5

1. Сыйфатларның астына сыз, алар нинди җөмлә кисәге булып килгән?

2. Кечкенә сыйфатын дәрәҗәләргә куй.

Иң кечкенә бер изгелекне дә кадерсез санама һәм игътибарсыз калдырма.

                           “Җөмлә кисәкләре” темасына

                                                К-1

. 1. Җөмләне укы һәм мәгънәсенә төшен. Җөмлә кисәкләрен билгелә

2. Ия нинди сүз төркеме белән бирелгән, өстенә яз.

Уку- кешеләрнең йөзенә нур, күңелләренә шатлык китерер.

                                                К-2

1. Җөмләне укы һәм мәгънәсенә төшен. Җөмлә кисәкләрен билгелә.

2. Хәбәр нинди сүз төркеме белән белдерелгән, өстенә язып куй.                                                                               Мәктәп иптәшләре белән инсафлы булыгыз, хәсрәтләре һәм шатлыклары белән уртаклашыгыз.

Ризаэддин Фәхреддин иҗаты буенча тестлар

1. Күренекле фикер иясе Ризаэддин Фәхреддин ничәнче елда туган?

           1. 1789 нчы ел

           2. 1886 нчы ел

            3. 1859 нчы ел

2. Р.Фәхреддиннең кая туган?

           1. Арча районы Кушлавыч авылы

           2. Әлмәт районы Кичүчат авылы

           3. Әлмәт районы Миңлебай авылы

3. Ул нинди мәдрәсәләрдә белем алган?

        1. Кичүчат мәдрәсәсендә, Чистай мәдрәсәсендә,

                 Түбән Чыршылы (Лениногорск р-ны) мәдрәсә-

                  сендә;  

          2. Кичүчат мәдрәсәсендә, “Хөсәения” мәдрәсә-

          сендә;

                  3. Кичүчат мәдрәсәсендә, Кышкар мәдрәсәсен-

                   дә;

4. Мәдрәсәдә укыган елларында  кайсы галим хезмәтләре белән кызыксына?

                   1. Каюм Насыйри;

                   2. Шиһабеддин Мәрҗани;

                    3. Г. Утыз Имәни;

5. Кайсы елда Уфадагы Диния нәзарәтенә казый итеп билгелиләр?

                    1. 1904 нче елда;

                     2. 1898 нче елда;

                     3.1908 нче елда.

6. Р. Фәхреддиннең бик күп татар укымышлылары, мулла һәм мөдәррисләре, әдип һәм шагыйрьләре турында гаять бай мәгълүмат туплаган җыентыгының исеме нинди?

                     1. “Сәлимә, яки гыйффәт”;

                      2. “Асарь”;

                      3. “Мәшһүр ирләр”.

7. Р. Фәхреддин кайсы газеталарда языша?

                      1. “Тәрҗеман” газетасы;

                       2. “Әл- Ислах” газетасы;

                       3. “Вакыт”  газетасы.

8. Бу әсәрләрнең кайсыларын Р. Фәхреддин язган?

                        1. “Хисаметдин менла”;

                         2. “Сәлимә, яки гыйффәт”, “Әсма, яки га-

                        мәл вә җәза” ;

                         3. “ Салих бабайның өйләнүе”, “Мирза кызы

                        Фатыйма”.

9. Тарихи темаларга язылган кайсы китапларның авторы Р. Фәхреддин?

   1. “Болгар вә Казан төрекләре”, “Ибн-Фадланның     Болгарга килүе”, “Казан ханнары”, “Алтын Урда ханнары”;

    2. “Алтын Урда дәүләте”, “Казан ханнары”

    3. “Мавәраэннәһердә сәяхәт”, “Хаҗнамә”, “Алтын Урда ханнары”        

10. Бүгенге көндә кайсы галим Ризаэддин Фәхреддин эшчәнлеген өйрәнә?

                        1. Әнвәр Хуҗиәхмәтов;
                        2. Әнвәр Хәйри;

                         3. Вахит Хаков.

  Тестка җаваплар

1.-3

2.-2

3.-1

4.-2

5.-2

6.-2

7.-3

8.-2

9.-1

10.-2

Гыйльманова К.К.

Татарстан Республикасы

Яңа Чишмә муниципаль районының

“Шахмай урта гомуми белем бирү мәктәбе”

муниципаль бюджет белем бирү  учреждениясе

ТЕМА: Ата-аналар белән эшне оештырганда Р.Фәхреддин  хезмәтләре бик урынлы.

      Безнең Шахмай урта мәктәбендә 2008 нче  елдан алып ата-аналар белән эш “Уңышка юл” программасы буенча оештырыла. (И.Г.Вахрушева, Л.Ф. Блинова “Путь к успеху» Пособие по работе с родителями для педагогов общеобразовательных школ)  5нче сыйныфның ата-аналары өчен ел буена  22 сәгать  җыелыш үткәрү каралган. Программаның максаты: ата-аналарны балалары турында психологик белемнәр белән баету, балаларында начар гадәтләргә ( эчкечелек, наркомания кебек начар гадәтләр) каршы тору көче булдыру, балаларны тыңлата белү юлларын күрсәтү, баланың шәхес буларак җәмгыять тормышына җайлашуына булышлык итү.

   Шушы максатка ирешү өчен программада төрле чаралар, әңгәмәләр каралган. Мин үзем эшчәнлекнең нәтиҗәлелегенә ирешү өчен, чараларны үткәргәндә татар халкының күренекле фикер иясе, мәгърифәтче, язучы һәм журналист, педагог Ризаэддин Фәхреддиннең тәрбиягә кагылышлы мәкаләләрен кулланам һәм моны дөрес дип саныйм.

     Бала гаиләдә дөрес тәрбия алсын дисәң,  һәрбер ата-ана үзе үрнәк булырга тиеш. Әйтик “Гаиләдә әнинең роле” дигән темага проблемалы группалар эшчәнлеген оештырганда кереш сүз итеп Р.Фәхреддиннең “Тәрбияле ана” китабыннан мисаллар китерәм. “... Халыкның яхшы вә усал улмакларында күп вакытта аналарның катышы буладыр.. Тәрбияле аналар үз балаларына гына булмый, мөселманнарның барчасына хөрмәтле булмактыр... Аналарның хезмәтләре иң авыр вә иң мәшәкатьле хезмәттер, аны язып бетерерлек, тел илә сөйләп бәян кыйлырлык түгелдер...”. Буталчык заманда яшәүче аналарга  хатын-кызның күркәм холыклы булуының гаять зур байлык икәнлеген күрсәтеп, түбәндәгеләрне мисалга китерәм: “... Йөзләрчә адәмнәрнең көче җитмәгән бер хезмәтне күркәм холык камил кылыр. Маллар белән сатылып алынмаган хәтерләр- гүзәл холык белән алыныр...”. Ахырдан, нәтиҗә ясаганда шушы китаптагы  канатлы гыйбарәләрне  укып, фикер алышу  отышлы була. “...Яхшы тереклек-гүзәл холык иясе хатыннан башка булмас”, “Гүзәллеге белән мактанучы хатын- гүзәл түгелдер, бәлки тәрбияле хатын гүзәлдер”, “...Дөньяда бәхетсезлекләре- тәрбияле хатын белән тәрбияле баладан мәхрүм булган затлардыр..”

   Тәрбия темасына багышланган дәреслекләрендә Р.Фәхреддин  яшь буынны тәрбияләү эше- ул бик мөһим социаль мәсьәлә һәм ул үзенә укучыларның вә ата-аналарның даими игътибарын таләп итә, дигән фикер уздыра. Бу бүгенге көндә дә актуаль проблема. Шуңа күрә “Сезнең гаиләдә бала тәрбияләү ничек куелган?” темасына үткәрелгән рольле уен үткәргәндә  Р.Фәхреддиннең  “Әдәбе тәгълим” исемле (Казан 1908) китабын файдалану уңай нәтиҗә бирә. Ул монда җәмгыятьтә шәхес тәрбияләүнең никадәр авыр, катлаулы һәм дәвамлы эш икәнлеген ассызыклап күрсәтеп, болай яза: “...Тәрбия-акрынлык вә тәртип белән камиллек булдыру димәктер.... Сабанчы вә бакчачылар- орлык чәчмәстән вә җимеш икмәстән элек җирләрен никадәр игътибар белән йомшартулары, чүп вә бозык үләннәрнең хәтта тамырларына кадәр чыгарып ташлаулары мәгълүмдер. Бу исә – җир бөек вә гүзәл кеше итәчәк кемсәләрне сабый вакытларында тәрбия итү тиеш килер. Тәрбиясе булмаган җирдә гүзәл ашлык җитешмәгән кебек  тиешле тәрбия бирелмәгәндә- гүзәл кеше дә җитешмәс. Шулай икән, тәрбия- иң кирәкле бер эш булачактыр...”

     Р.Фәхреддин бала тәрбияләүне бишектән башларга кирәк дип саный һәм шуңа күрә, ана булган хатын-кызны тәрбияләү мәсьәләләренә дә зур игътибар бирә. Ул “Бала тәрбияләү- ананың гаиләдә генә түгел, ә бөтен җәмгыять алдындагы изге һәм җаваплы бурычы булып тора,”- дип саный. Мәктәпкәчә һәм мәктәптә укучы балаларны тәрбияләү буенча биргән киңәшләрендә ул, балаларга фәкать дөресен сөйләргә, аларны һәртөрле җеннәр, пәриләр, өрәкләр һ.б. шундый нәрсәләр турындагы уйдырмалар белән куркытмаска кирәк дип әйтә. Аныңча, ана кеше үзенең балалары белән сөйләшергә, аларны кызыксындырган сорауларга сабыр гына җавап бирергә тиеш. Тән җәзалары һәм башка төрле җәзалар кулланырга тиеш түгел. Ана кеше үзенең балаларын кечкенә чактан ук  үзләренең кылган гамәлләре өчен җавап бирергә өйрәтергә тиеш. “Каешмы, әллә кәнфитме” дигән темага үткәрелгән анкетадан соң менә бу сөйләшү аларга киләчәктә балаларына “җәза бирергәме, юкмы?” дигән сорага дөрес җавап табарга ярдәм итә.

   “Балаң  язмышы үз кулыңда” темасына лекция сөйләгәндә Р.Фәхреддиннең  “Тәрбияле бала” исемле ( Оренбург 1912) китабы бик файдалы. Бу хезмәтендә галим тәрбияле баланың нинди булырга тиешлегенә, андый баланың гаилә һәм җәмгыять өчен нинди зур байлык икәнлеген күрсәтеп, болай дип яза: “Алтыннан да кыйммәтле, оҗмах нигъмәтләреннән дә кадерле булган нәрсә- тәрбияле баладыр. Ата һәм ана өчен тәрбияле бала кебек олы байлык һич булмас. Тәрбияле бала дөньяда җанга шатлык һәм ахирәттә йөзгә аклык китерер. Тәрбияле бала- дөнья байлыгына да бирелмәс һәм бер дәүләт патшалыгы белән дә алыштырылмас; аны һәркем яратыр һәм мактап телгә алып сөйләр, ни сораса да бирерләр. Тәрбиясез баланы бер кеше дә яратмас, йомыш кушсалар, бәлки хурларлар вә кимсетерләр генә.” Ата-ана өчен баласы тәрбияле булу- олы хәзинә. Бу хәзинәне булдыру өчен галим фикерләрен тотып, дөрес тәрбия кыла белергә генә кирәк.

    “Безгә ярдәм кирәк” дигән темага үткәрелгән дискуссиядә “Шәкертлек әдәбе” китабыннан кирәкле фикерләрне табарга мөмкин. Чөнки монда Р.Фәхреддин әхлакый, рухи, этик һәм эстетик тәрбия турында төшенчә бирә һәм яшь егетләргә киләчәк һөнәр сайлауда юнәлеш бирә, дуслар сайлаганда ялгышмаска һәм ялкау иптәшләр белән аралашмаска киңәш итә. Галим күркәм холыкны бар нәрсәдән дә өстен санап, аны көчле, үткен корал белән тиңли. Аның фикеренчә: “Таш йөрәкләр, кара күңелләр- күркәм холык хозурында йомшарырлар, итәгать кылырлар. Дошман һәм дусны ризалату өчен күркәм холыктан үткен корал дөньяда юктыр....” Шулардан чыгып:

• - Балаң үскәч кем булырга тели?
• - “Юлга чыксаң иптәшең үзеңнән яхшы булсын” мәкален балаңа кайсы дусты мисалында аңлатыр идең?
• - Бала холыксызланса нишләргә? Һ.б. сораулары дискуссиянең әһәмиятен арттыра.

       “Упкын читендә” исеме астында “Бергәләп ясыйбыз” рәсем конкурсы үткәргәндә, “Сәламәтлек манарасы төзү” рольле уенын  үткәргәндә дә галим фикерләрен куллану искиткеч әһәмиятле була. Еш кына ата-аналар бу гомерлек проблеманың чишү юлларын эзләгән галимнәр арасында Р.Фәхреддиннең хезмәтләре аерым урын алып торуын үзләре үк әйтеп куялар.

     Р.Фәхреддин кешелек сыйфатын бетерүче һәртөрле бозыклыкларга каршы гомере буе көрәшә. Ул бигрәк тә бөтен әшәкелекләрнең башы, бозыклыкларның анасы булган эчкечеллеккә каршы кискен көрәш алып бара, кешеләрнең бу юлга төшүләре аны тирән кайгы һәм олуг оят утына сала. “Юаныч” дигән хезмәтендә ул яшь буында эчкечелеккә карата нәфрәт хисләре тәрбияләүнең үтемле чараларын күрсәтеп, болай дип яза:”Җиде белән егерме яшь арасындагы яшьләрнең  күз уңнарына исерекләрнең рәсемнәрен, үпкәләренең сыйфатларын куеп тору кирәк. Бу рәсемнәрне күреп курыксыннар, исереклеккә дошман булып үссеннәр. Аларны исереклек хәлләрен күрсәтә торган кинотеатрларга йөретергә кирәк. Шуларны күрсеннәр вә җирәнсеннәр. Аналарга балалары алдында исерек гаиләләрнең башларына төшкән фаҗигаләрне вә харап булуларын һәрвакыт хикәят итү вә кызганып сөйләү кирәк. Шул фаҗигаләр вә бәлалар яшьләрнең вә балаларның хәтерендә тамырланып калсын! Аналарның бу рәвештә сөйләгән сүзләре балаларга тәэсир бирә вә йөрәкләрендә урнашып кала”. Мондый чаралар кулланганнан соң, чыннан да күпчелек бала куркып кала, ә Вахрушеваның “Уңышка юл” программасында язылган гаиләнең матди ягына да йогынты ясавын күрсәткәч, нәтиҗә тагын да әйбәтрәк була.

   Йомгаклап әйткәндә, бүгенге яшь ата-аналарның балаларын тәрбияләргә бөтен мөмкинлекләре бар. Аларга шул өлкәдә бераз ярдәм итәргә генә кирәк. Әгәр дә Ризаэддин Фәхреддиннең тәрбия темасына язып калдырган китапларын укысак, аның киңәшләрен тотсак, әби-бабай, әти-әни, ул-кыз, кияү-килен бер чылбыр булып тәрбия итсәк, нәтиҗәсе булмый калмас.

Программмага нигезләнеп төзелгән ата-аналар белән эшнең календарь- тематик планы

Кулланылган әдәбият

1. Р.Фәхреддин. “Җәвәмигуль-кәлим шәрехе”.-Казан: Рухият, 2005
2. Р.Фәхреддин. “Нәсыйхәт”.- Казан: Мәгариф,2004.
3. Р.Фәхреддин. “Тәрбияле бала”, “Тәрбияле ана”, “Тәрбияле ата”, “Әдәбе тәгълим”, “Шәкертлек әдәбе”
4. Мәшһүр мәгърифәтче –галим, педагог Ризаэддин Фәхреддин мирасын укыту-тәрбия процессында файдалану. Казан-2004.
5. И.Г. Вахрушева, Л.Ф.Блинова “Путь к успеху». Пособие по работе с родителями для педагогов общеобразовательных школ. Казань-2008.

Татарстан Республикасы Яңа Чишмә муниципаль районы Шахмай урта гомуми белем бирү мәктәбенең югары категорияле татар теле һәм әдәбияты укытучысы Гыйльманова Кадрия Кыям кызының эш тәҗрибәсеннән.

         Бүгенге көндә татар теле укытучылары алдына килеп баскан максатларның берсе IX сыйныф укучыларын татар теленнән БРТ үткәрү. Рус теле һәм математика фәннәреннән ДЙА вариантлары интернетта да, аерым китаплар булып та бик күп басылды. Татар теленнән КИМ эшләрен табу авыр. 2012-2013 нче елларда нибары ике китап кына чыкты дисәм, ялгышмам. Интернетта да эшләр табып булмый. Шуңа күрә мин БРТ өчен эшләрне үзем әзерләргә булдым. Шактый гына вариантлар төзедем, ә бу вариант эше күпкырлы шәхес Р.Фәхреддиннең “Балаларга үгет-нәсыйхәт” китабына  нигезләнеп төзелде. Мондый эш укучыларны бер яктан имтиханга әзерләсә, икенче яктан тәрбия бирүгә дә зур өлеш кертәчәк. Укучыларда ата-аналарына хөрмәт хисләре тәрбияләсә, ә үзләренең тәртипләренә яңача карарга өйрәтәчәк.

  Бу вариант үрнәге Татарстан Республикасы мәгариф хезмәткәрләренең XI республика педагогик укулары материаллары җыентыгында басылып чыкты. (Яшь буынга белем һәм рухи-әхлакый тәрбия бирүдә Ризаэддин Фәхреддин мирасыннан файдалану: Татарстан Республикасы мәгариф хезмәткәрләренең XI республика педагогик укулары материаллары , 25 февраль 2014 ел / Җаваплы мөхәррир  Г.Г.Ибраһимов.-Алабуга: Юлдаш нәшер., 2014.-338 б.)

ТАТАР ТЕЛЕННӘН

Яңа формада дәүләт (йомгаклау)  аттестациясе

Эшне башкару өчен күрсәтмә

      Имтихан өчен 240 мунит вакыт бирелә. Имтихан эше 3 бүлектән тора.

      Беренче бүлек 1 биремнән тора (С1). Анда 2 тапкыр тыңланган текстның кыскача эчтәлеге (изложение) языла. Ул аерым биттә эшләнә.

      Икенче бүлек укучылар үзләре укыган текстка нигезләнеп башкарыла. А1-А7 биремнәрендә тәкъдим ителгән 4 варианттан бер дөрес җавапны сайлап, имтихан эшендә түгәрәк тамгасы белән билгеләргә кирәк. Әгәр кирәкле номерны дөрес билгеләмәсәгезЮ түгәәкләнгән номерны сызыгыз, шуннан соң дөрес җавапны түгәрәкләгез.

     В1-В9 биремнәренә җавапларны мөстәкыйль рәвештә формалаштырырга кирәк.

      Әлеге биремнәргә җаваплар имтихан эшенең күрсәтелгән урыннарына сүз (сүзтезмә) яки сан белән языла. Ялгышкан очракта, аны пөхтә итеп сызып, янына дөрес җавапны язарга кирәк.

       Өченче бүлектә укучылар 2 нче  бүлектәге текст белән эшлиләр. Җавапларны С2 бланкына язалар. Бу эш укучылардан ныклап уйлауны, үз фикереңне дәлилләп, эзлекле итеп яза белүне таләп итә.

       Имтиханда орфографик сүзлектән файдаланырга рөхсәт ителә.

       Биремнәрне эшләгәндә, караламадан файдаланырга мөмкин, әмма андагы язулар имтихан эшенә билге куйганда исәпкә алынмый.

       Биремнәрне бирелгән тәртип үтәргә киңәш ителә. Аларны үтәү барышында кыенлык туса, биремне калдырып торып, алдагысына күчегез. Вакыт калган очракта, бу биремнәргә кабат әйләнеп кайту мөмкинлеге бар.

       Балларны бергә кушканнан соң, гомуми балл чыгарыла. Мөмкин кадәр күбрәк биремнәргә дөрес җавап бирергә һәм күбрәк балл җыярга тырышыгыз.

         Уңышлар телибез!

I бүлек

Текстны тыңлагыз һәм кыска изложение языгыз.

Текстны тыңлагач, микротемаларны билгеләгез. Тулы текстның һәм андагы микротемаларның төп эчтәлеген бирергә кирәклеген истә тотып эшләгез.

          Изложениенең күләме 70 сүздән ким булмаска тиеш.

Изложениене чиста һәм танырлык итеп языгыз.

(Текст 7  нче биттә бирелә)

II бүлек

                                        Тәрбияле бала

   1) Алтыннан кыйммәт, оҗмах нигъмәтләреннән кадерле булган нәрсә- тәрбияле баладыр. 2)Ата һәм ана өчен тәрбияле баладан да олы байлык булмас. 3) Тәрбияле бала булырга һәр баланың кулыннан килер һәм көче җитәр. 4) Атам һәм анам шатлансын, кешеләр дә миңа рәхмәт әйтеп, мине яратсыннар һәм мине күчергеч итеп сөйләсеннәр, дигән балаларның барчасы тәрбияле бала булырлар. 5)Тәрбияле бала бик билгеле булыр, эшләгән эшләре тәрбиясен күрсәтеп, белдереп торыр. 6)Тәрбияле баланың бит, кул сөртә торган яулыгы, шунда ук тарагы үзенә аерым булыр. 7) Үз яулыгына сөртер, үз тарагы белән генә чәчен тарар.

  8) Тәрбияле бала үзенә хәзерләнеп бирелгән чәйне яхшы гына утырып эчәр һәм икмәкне кадерләп кенә ашар. 9) Аяк өсте ашап йөргән кешенең икмәк валчыклары җиргә төшәр, тапталыр һәм язык булыр.

   10) Тәрбияле бала үз ашын үзе ашар, көндәлек киемнәрен урыныннан алып киенер, пычраклары күренсә, үзе юар. 11) Әгәр дә үзенең көче җитмәслек эшләре булса, ул вакытта олыларга әйтер.

      12) Чәйдән соң вакыт булса, мәктәпкә барганчы тәрбияле бала бер читкә утырып, үзенең дәресләрен карар.

 13) Тәрбияле балалар яхшы илә яманны аера белмәк хакында бик игътибарлы булырлар, яхшы холык һәм яхшы эшләрне белеп аны үзләренә гадәт итәрләр, яман холык, яман эшне белеп аннан ерак булырлар. 14) Аның өчен бүген сигез-ун яшендә булган бала җиде-сигез ел соңыннан бер зур кеше булыр. 15) Бала чагында алган тәрбия чәч агарганчы үзе илә бергә булыр. 16) Бала чагында алынмаган тәрбияне соңыннан бөтен дөнья халкы да өйрәтә алмас.

  17) Гыйлем 1әм тәрбия орлыкларын хәзер ихлас һәм мәхәббәт белән чәчсәгез, киләчәктә файдалы җимешләрне дә үзегез җыярсыз. 18) “Ни чәчсәң, шуны урырсың”,- дип, бабаларыбыз дөрес әйткәннәр.  

                                                                      Ризаэддин бине Фәхреддин

Ризаэддин бине Фәхреддин (1859-1936)- мәшһүр дин галиме, педагог, журналист. Аның әсәрләре, хезмәтләре бүгенге көндә җәмгыятьтә туган күп сорауларга җавап булып күренә.

Кайсы җөмләдә ирен гармониясенә буйсынган сүзләр бар?

1. Алтыннан кыйммәт, оҗмах нигъмәтләреннән кадерле булган нәрсә, тәрбияле баладыр.
2. Ата һәм ана өчен тәрбияле баладан да олы байлык булмас.
3. Тәрбияле бала үз ашын үзе ашар.
4. Тәрбияле бала-ил күрке.

Сингармонизмга буйсынмаган сүзне билгеләгез.

1. тәрбияле;
2. орлыкларын;
3. кыйммәт;
4. нигъмәт.

Яңгырау тартыклар гына булган сүзне билгеләгез.

1. баладан;
2. тәрбияле;
3. байлык;
4. мәхәббәт.

Кайсы сүздә аваз саны белән хәреф саны туры килми?

1. дөнья;
2. яулык;
3. холык;
4. шушы.

Антонимнар рәтен билгеләгез.

1. балалар, кешеләр;
2. яхшы, яман;
3. холык, эшләр;
4. байлык, хәзинә;

Ясагыч кушымча белән ясалган сүзне күрсәтегез

1. алтыннан;
2. икмәкне;
3. тәрбияле;
4. кешенең.

Билгеләү алмашлыгы булган җөмләне билгеләгез.

1. Тәрбияле бала бик белемле булыр.
2. Тәрбияле бала кулын үз яулыгына сөртер.
3. Ни чәчсәң, шуны урырсың.
4. Ата-ана өчен тәрбияе баладан да зур байлык булмас.

 1-4 нче җөмләләрдә ничә чыгыш килешендәге исем бар?

Җавап:________________________

Ничәнче җөмлә туры сөйләм итеп язылган?

Җавап:________________________

8-11 җөмлләрнең кайсысы синтетик шарт җөмлә?

Җавап:_________________________

Беренче кызыл юлда баш кисәкләре исем белән белдерелгән җөмләләрдә нинди тыныш билгесе куелган?

Җавап:_________________________

13 нче җөмләдә ничә туры тәмамлык бар?

Җавап:_________________________

8-11 җөмләләрнең кайсысы катнаш кушма җөмлә?

Җавап:________________________

10-12 нче җөмләләрнең кайсысында хәл фигыльнең дүртенче төре бар?

Җавап:________________________

7 нче җөмләдә ничә сүзтезмә бар?

Җавап:_________________________

Ике гади җөмлә арасына куелган тыныш билгесенең номерын языгыз.

Тәрбияле бала бик билгеле булыр¹, эшләгән эшләре тәрбиясен күрсәтеп,² белдереп торыр.

Җавап:_________________________

III бүлек

“Гыйлем һәм тәрбия орлыкларын хәзер ихлас һәм мәхәббәт белән чәчсәгез, киләчәктә файдалы җимешләрне дә үзегез җыярсыз. “Ни чәчсәң, шуны урырсың”,- дип, бабаларыбыз дөрес әйткәннәр.” Җөмләләрендә әйтелгән фикерләрне сез ничек аңлыйсыз? Фикерегезнең дөреслеген раслау өчен, укылган тексттан 2 мисал китерегез. Бу вакытта файдаланган җөмләләрнең номерларын языгыз яки тексттан цитата китерегез.

        Сочинениенең күләме 70 сүздән дә ким булмаска тиеш.

       Сочинениене чиста һәм танырлык итеп языгыз.       

1 нче бүлек

Ата-ана.

              Кешенең итагатьле булуы күңеленең яхшылыгында. Сезгә иң якын кешеләр ата-аналарыгыз. Шуның өчен аларга һәрвакыт итагатьле булыгыз, эштә һәм сүздә аларга каршы килмәгез. Шул вакытта аларның күңелләре дә һәм үзегезнең күңелләрегез дә рәхәт табар, тормышыгыз гүзәл булыр.

           Дөньяда вакытта шатлыкларны һәм кайгыларны уртаклашыр өчен якын һәм ышанычлы кешеләр кирәк була. Балалар өчен әти-әнисеннән дә ышанычлырак кеше һич булмас. Алар баланың шатлыгы өчен үзеннән дә артыграк сөенәләр, ә кайгы-хәсрәтләрен җиңеләйтү өчен кулларыннан килгән чараларның бөтенесен эшләргә тырышалар. Шуның өчен серләрегезне аларга гына сөйләгез.

          Тәнегезгә көч кергәч, кулыгыздан килгән эшләрдә ата-аналарыгызга ярдәм итегез. Алар сезне яшь вакытыгызда тәрбияләп үстерделәр. Беркөнне сез дә әти-әни булырсыз, шунда сезне дә балаларыгыз хөрмәтләр. Рәсүлебез Мөхәммәд галәйһиссәләм: “Ата-аналарыгызга игелек итегез, сезгә дә балаларыгыз игелек итәр”,-дигән.   (114 сүз)

                                                                       Ризаэддин бине Фәхреддин

                1 нче таблица

2 бүлек

А1-А7 һәм В1-В9 биремнәрен тикшерү һәм бәяләү.

Икенче бүлектә һәр биремгә (А1-А7 , В1-В9) дөрес җавап биргән өчен укучыга берәр балл куела. Җавап ялгыш булса яки бөтенләй язылмаса 0балл куела.

Икенче бүлектәге 16 тест биременә укучы җыя алырга мөмкин булган иң югары балл- 16.

А1-А7 биремнәренең һәрберсенә бер дөрес җавап билгеләнсә генә бер балл куела. Әгәр түгәрәкләнеп билгеләнгән ике яки аннан да артык җаваплар эчендә дөресе дә булса, ялгыш җавап сызылмаса, бирем өчен балл куелмый.

        2 нче таблица

                                                 3 нче таблица

Гыйльманова К.К.

Татарстан Республикасы

Яңа Чишмә муниципаль районының

“Шахмай урта гомуми белем бирү мәктәбе”

муниципаль бюджет белем бирү  учреждениесе

ТЕМА:“ Уңышка юл” программасы ата-аналарны бала тәрбияләүдә уңышка илтә.

      Безнең Чаллы Башы урта мәктәбендә 2008 нче  елдан алып ата-аналар белән эш “Уңышка юл” программасы буенча оештырыла. (И.Г.Вахрушева, Л.Ф. Блинова “Путь к успеху» Пособие по работе с родителями для педагогов общеобразовательных школ)  5нче сыйныфның ата-аналары өчен ел буена  22 сәгать  җыелыш үткәрү каралган. Программаның максаты: ата-аналарны балалары турында психологик белемнәр белән баету, балаларында начар гадәтләргә ( эчкечелек, наркомания кебек начар гадәтләр) каршы тору көче булдыру, балаларны тыңлата белү юлларын күрсәтү, баланың шәхес буларак җәмгыять тормышына җайлашуына булышлык итү.

   Шушы максатка ирешү өчен программада төрле чаралар, әңгәмәләр каралган. Мин үзем эшчәнлекнең нәтиҗәлелегенә ирешү өчен, чараларны үткәргәндә татар халкының күренекле фикер иясе, мәгърифәтче, язучы һәм журналист, педагог Ризаэддин Фәхреддиннең тәрбиягә кагылышлы мәкаләләрен кулланам һәм моны дөрес дип саныйм.

     Бала гаиләдә дөрес тәрбия алсын дисәң,  һәрбер ата-ана үзе үрнәк булырга тиеш. Әйтик “Гаиләдә әнинең роле” дигән темага проблемалы группалар эшчәнлеген оештырганда кереш сүз итеп Р.Фәхреддиннең “Тәрбияле ана” китабыннан мисаллар китерәм. “... Халыкның яхшы вә усал улмакларында күп вакытта аналарның катышы буладыр.. Тәрбияле аналар үз балаларына гына булмый, мөселманнарның барчасына хөрмәтле булмактыр... Аналарның хезмәтләре иң авыр вә иң мәшәкатьле хезмәттер, аны язып бетерерлек, тел илә сөйләп бәян кыйлырлык түгелдер...”. Буталчык заманда яшәүче аналарга  хатын-кызның күркәм холыклы булуының гаять зур байлык икәнлеген күрсәтеп, түбәндәгеләрне мисалга китерәм: “... Йөзләрчә адәмнәрнең көче җитмәгән бер хезмәтне күркәм холык камил кылыр. Маллар белән сатылып алынмаган хәтерләр- гүзәл холык белән алыныр...”. Ахырдан, нәтиҗә ясаганда шушы китаптагы  канатлы гыйбарәләрне  укып, фикер алышу  отышлы була. “...Яхшы тереклек-гүзәл холык иясе хатыннан башка булмас”, “Гүзәллеге белән мактанучы хатын- гүзәл түгелдер, бәлки тәрбияле хатын гүзәлдер”, “...Дөньяда бәхетсезлекләре- тәрбияле хатын белән тәрбияле баладан мәхрүм булган затлардыр..”

   Тәрбия темасына багышланган дәреслекләрендә Р.Фәхреддин  яшь буынны тәрбияләү эше- ул бик мөһим социаль мәсьәлә һәм ул үзенә укучыларның вә ата-аналарның даими игътибарын таләп итә, дигән фикер уздыра. Бу бүгенге көндә дә актуаль проблема. Шуңа күрә “Сезнең гаиләдә бала тәрбияләү ничек куелган?” темасына үткәрелгән рольле уен үткәргәндә  Р.Фәхреддиннең  “Әдәбе тәгълим” исемле (Казан 1908) китабын файдалану уңай нәтиҗә бирә. Ул монда җәмгыятьтә шәхес тәрбияләүнең никадәр авыр, катлаулы һәм дәвамлы эш икәнлеген ассызыклап күрсәтеп, болай яза: “...Тәрбия-акрынлык вә тәртип белән камиллек булдыру димәктер.... Сабанчы вә бакчачылар- орлык чәчмәстән вә җимеш икмәстән элек җирләрен никадәр игътибар белән йомшартулары, чүп вә бозык үләннәрнең хәтта тамырларына кадәр чыгарып ташлаулары мәгълүмдер. Бу исә – җир бөек вә гүзәл кеше итәчәк кемсәләрне сабый вакытларында тәрбия итү тиеш килер. Тәрбиясе булмаган җирдә гүзәл ашлык җитешмәгән кебек  тиешле тәрбия бирелмәгәндә- гүзәл кеше дә җитешмәс. Шулай икән, тәрбия- иң кирәкле бер эш булачактыр...”

     Р.Фәхреддин бала тәрбияләүне бишектән башларга кирәк дип саный һәм шуңа күрә, ана булган хатын-кызны тәрбияләү мәсьәләләренә дә зур игътибар бирә. Ул “Бала тәрбияләү- ананың гаиләдә генә түгел, ә бөтен җәмгыять алдындагы изге һәм җаваплы бурычы булып тора,”- дип саный. Мәктәпкәчә һәм мәктәптә укучы балаларны тәрбияләү буенча биргән киңәшләрендә ул, балаларга фәкать дөресен сөйләргә, аларны һәртөрле җеннәр, пәриләр, өрәкләр һ.б. шундый нәрсәләр турындагы уйдырмалар белән куркытмаска кирәк дип әйтә. Аныңча, ана кеше үзенең балалары белән сөйләшергә, аларны кызыксындырган сорауларга сабыр гына җавап бирергә тиеш. Тән җәзалары һәм башка төрле җәзалар кулланырга тиеш түгел. Ана кеше үзенең балаларын кечкенә чактан ук  үзләренең кылган гамәлләре өчен җавап бирергә өйрәтергә тиеш. “Каешмы, әллә кәнфитме” дигән темага үткәрелгән анкетадан соң менә бу сөйләшү аларга киләчәктә балаларына “җәза бирергәме, юкмы?” дигән сорага дөрес җавап табарга ярдәм итә.

   “Балаң  язмышы үз кулыңда” темасына лекция сөйләгәндә Р.Фәхреддиннең  “Тәрбияле бала” исемле ( Оренбург 1912) китабы бик файдалы. Бу хезмәтендә галим тәрбияле баланың нинди булырга тиешлегенә, андый баланың гаилә һәм җәмгыять өчен нинди зур байлык икәнлеген күрсәтеп, болай дип яза: “Алтыннан да кыйммәтле, оҗмах нигъмәтләреннән дә кадерле булган нәрсә- тәрбияле баладыр. Ата һәм ана өчен тәрбияле бала кебек олы байлык һич булмас. Тәрбияле бала дөньяда җанга шатлык һәм ахирәттә йөзгә аклык китерер. Тәрбияле бала- дөнья байлыгына да бирелмәс һәм бер дәүләт патшалыгы белән дә алыштырылмас; аны һәркем яратыр һәм мактап телгә алып сөйләр, ни сораса да бирерләр. Тәрбиясез баланы бер кеше дә яратмас, йомыш кушсалар, бәлки хурларлар вә кимсетерләр генә.” Ата-ана өчен баласы тәрбияле булу- олы хәзинә. Бу хәзинәне булдыру өчен галим фикерләрен тотып, дөрес тәрбия кыла белергә генә кирәк.

    “Безгә ярдәм кирәк” дигән темага үткәрелгән дискуссиядә “Шәкертлек әдәбе” китабыннан кирәкле фикерләрне табарга мөмкин. Чөнки монда Р.Фәхреддин әхлакый, рухи, этик һәм эстетик тәрбия турында төшенчә бирә һәм яшь егетләргә киләчәк һөнәр сайлауда юнәлеш бирә, дуслар сайлаганда ялгышмаска һәм ялкау иптәшләр белән аралашмаска киңәш итә. Галим күркәм холыкны бар нәрсәдән дә өстен санап, аны көчле, үткен корал белән тиңли. Аның фикеренчә: “Таш йөрәкләр, кара күңелләр- күркәм холык хозурында йомшарырлар, итәгать кылырлар. Дошман һәм дусны ризалату өчен күркәм холыктан үткен корал дөньяда юктыр....” Шулардан чыгып:

• - Балаң үскәч кем булырга тели?
• - “Юлга чыксаң иптәшең үзеңнән яхшы булсын” мәкален балаңа кайсы дусты мисалында аңлатыр идең?
• - Бала холыксызланса нишләргә? Һ.б. сораулары дискуссиянең әһәмиятен арттыра.

       “Упкын читендә” исеме астында “Бергәләп ясыйбыз” рәсем конкурсы үткәргәндә, “Сәламәтлек манарасы төзү” рольле уенын  үткәргәндә дә галим фикерләрен куллану искиткеч әһәмиятле була. Еш кына ата-аналар бу гомерлек проблеманың чишү юлларын эзләгән галимнәр арасында Р.Фәхреддиннең хезмәтләре аерым урын алып торуын үзләре үк әйтеп куялар.

     Р.Фәхреддин кешелек сыйфатын бетерүче һәртөрле бозыклыкларга каршы гомере буе көрәшә. Ул бигрәк тә бөтен әшәкелекләрнең башы, бозыклыкларның анасы булган эчкечеллеккә каршы кискен көрәш алып бара, кешеләрнең бу юлга төшүләре аны тирән кайгы һәм олуг оят утына сала. “Юаныч” дигән хезмәтендә ул яшь буында эчкечелеккә карата нәфрәт хисләре тәрбияләүнең үтемле чараларын күрсәтеп, болай дип яза:”Җиде белән егерме яшь арасындагы яшьләрнең  күз уңнарына исерекләрнең рәсемнәрен, үпкәләренең сыйфатларын куеп тору кирәк. Бу рәсемнәрне күреп курыксыннар, исереклеккә дошман булып үссеннәр. Аларны исереклек хәлләрен күрсәтә торган кинотеатрларга йөретергә кирәк. Шуларны күрсеннәр вә җирәнсеннәр. Аналарга балалары алдында исерек гаиләләрнең башларына төшкән фаҗигаләрне вә харап булуларын һәрвакыт хикәят итү вә кызганып сөйләү кирәк. Шул фаҗигаләр вә бәлалар яшьләрнең вә балаларның хәтерендә тамырланып калсын! Аналарның бу рәвештә сөйләгән сүзләре балаларга тәэсир бирә вә йөрәкләрендә урнашып кала”. Мондый чаралар кулланганнан соң, чыннан да күпчелек бала куркып кала, ә Вахрушеваның “Уңышка юл” программасында язылган гаиләнең матди ягына да йогынты ясавын күрсәткәч, нәтиҗә тагын да әйбәтрәк була.

   Йомгаклап әйткәндә, бүгенге яшь ата-аналарның балаларын тәрбияләргә бөтен мөмкинлекләре бар. Аларга шул өлкәдә бераз ярдәм итәргә генә кирәк. Әгәр дә Ризаэддин Фәхреддиннең тәрбия темасына язып калдырган китапларын укысак, аның киңәшләрен тотсак, әби-бабай, әти-әни, ул-кыз, кияү-килен бер чылбыр булып тәрбия итсәк, нәтиҗәсе булмый калмас.

Программмага нигезләнеп төзелгән ата-аналар белән эшнең календарь- тематик планы

Кулланылган әдәбият

1. Р.Фәхреддин. “Җәвәмигуль-кәлим шәрехе”.-Казан: Рухият, 2005
2. Р.Фәхреддин. “Нәсыйхәт”.- Казан: Мәгариф,2004.
3. Р.Фәхреддин. “Тәрбияле бала”, “Тәрбияле ана”, “Тәрбияле ата”, “Әдәбе тәгълим”, “Шәкертлек әдәбе”
4. Мәшһүр мәгърифәтче –галим, педагог Ризаэддин Фәхреддин мирасын укыту-тәрбия процессында файдалану. Казан-2004.
5. И.Г. Вахрушева, Л.Ф.Блинова “Путь к успеху». Пособие по работе с родителями для педагогов общеобразовательных школ. Казань-2008.